Алың мал», «Орындалған арман» романдары.

Тірек сөздер: тәржіма,ұстаз, мемуар, мектеп.

    С. Көбейұлының «Қалың мал» романы 1913 жылы Қазан қаласында ағайынды Каримовтардың баспаханасында басылып шықты. Романның тақырыбы мен идеясы жөнінде автор былай дейді: «Романды жазуға тағы да бір ең басты себеп болған нәрсе- қазақ әйелінің қас жауы, қазақ әйелдерін теңсіздікке қорлық-зорлықта тұтып, малға теңеген мақсаты еді. Демек, роман арқылы салтты әшкерелеу, қалың халық бұқарасын одан бездіру, әйелдерді азатты күреске шақыру еді!»

  Романның негізгі кейіпкерлерінің бірі - Ғайша. Жазушының суреттеуінде Ғайша тым жас, ол әлі тұрмыс құру, күйеуге шығу жайынан онша хабардар емес. Сондықтан да ол өз басына төніп қалған қатерді де бірден сезе алмайды.Дегенмен көрікке, мінезге бай Ғайша өзін батыл, өз бостандығы үшін күреске де даяр саналы қыз етіп көрсетеді. Ол өзі сүймеген адамға қалың малға сатылып баруға қарсы болады. Өзіне тең адал, шын жар іздейді.

«Қожаш – орта бойлы, талдырмаш, сабыр иесі, сұлу қараторы, бір сөзді, уәдеден таймайтын жігіт. Замандастары сол мінезінен өте жақсы көруші еді.       

Жүніс, Бірке, Әлкендер - Тұрлығұл Байғазылардың талай тізесі батқан кедей ауылдың бас көтерер жас адамдары.

Ғайшаның шешесі Ақсұлу - баласына жаны ашитын, оның бақытты, қызықты тұрмыс құруына тілектес адам.

  Кейіпкерлердің ішінен ерекше дараланып, әржақты жеткілікті суреттелетін тип - Ғайшаның әкесі Итбай. Шала молдалығы бар бірақ онымен берекелі мал тауып көрмеген бұл адамның бар есі-дерті - баю, дәулет жию. Ол Тұрлығұл байлығына қызығады, сондай болсам деп армандайды.

Романдағы ең ұнамсыз кейіпкердің бірі - Тұрлығұл. Жазушының суреттеуінде ол «Ұзынбойлы, мес қарын, түксиген қалың қабақты, көп сөйлемейтін, жалпақ мұрын, қарсы келген адам қаймыққандай, елге зәбірлі, көршілеріне мазаң, қатты мінезді адам». Сыртқы бейнесі осындай ұсқынсыз Тұрлығұлдың іші де толған арамдық пен надандық. Ол адамгершіліктен жұрдай, «шынжыр балақ, шұбар төс» атанған ескі ауылдың байы. Тұрлығұл жалпы адамшылық қасиеттер мен, жақсы қылықтарымен емес, елді өзінің байлығымен сатып алғысы келеді. Байлық- орл үшін жақсы, беделді болудың кепілі. Жазушы Тұрлығұл образы арқылы сол кездегі қазақ байларына тән типтік характерді даралайды. Тұрлығұлдың сүйенер, сенер адамдары Байғазы Құрымбай сияқты билер. Әбіш сияқты атқамінер пысықтар.«Ырсылдап, күрсілдеп, күшеніп- тышанып жуандар отырысты, - дейді С. Көбеев Байғазы мен Құрымбайдың Тұрлығұл үйіне келген кезін суреттегенде.

Дәріс № 21-22

Нарманбет Орманбетұлы шығармашылығы (1859-1918)

Шығармашылық өмірбаяны, зерттелуі.

Поэзиясының тақырыптық-көркемдік аясы, жанрлық ерекшеліктері.

Дастандары.

Нарманбет Орманбетұлы 1859 жылы қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы Саға деген жерде дүниеге келген. Ру жағынан Абаймен елдес (Тобықты), атақты Қараменде бимен аталас болып келеді. Әкесі де билік тізгінін ұстаған, бір өңірге танымал «Қолдаудың қасқыры» (Тобықтының бір атасы) аталған кісі болса, шешесі Балбырауын белгілі Бәкі ақынның қызы.

Нарманбет 1918 жылғы тамыздың 16-нда Қарқаралы қаласында қайтыс болады. Сүйегі, өзінің айтуы бойынша, туған жері Сағаға жерленеді.

ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей мен Қазақ даласында болған қоғамдық-саяси өзгерістер ақын шығармашылығының жаңа бағытын айқындайды. Оның «Сарыарқаға қарасақ», «Жақыпқа», «Мектеп бастығына», «Біз тұрмыз» сияқты шығармалары қазақ қоғамында ояну дәуірі басталған осы кезеңде жазылған.

«Жастарға», «Құс болсаң, ақылға бай байғыз болсаң» деген өлеңдерінде жастарға ақыл-кеңес айтып, халықтың өміріне жарық түсіретін шамшырақ болуға шақырады, жаман әдет, іс-қылықтан сақтандырады.

Ол қазақ тұрмысындағы барлық кеселдің көзі надандықта жатыр деп түсінеді. Ал надандық кежегеден кейін тартқан жалқаулықпен, алауыздықпен сыбайлас дейді. Сасық байлық, шолақ мансаптан асқан игілік жоқ деп ойлайтын қараңғылықты 1905 жылы жазған «Қазақ ұлы біз тұрмыз» деген өлеңінде ашына сынайды.

Нарманбет отаршылардың арам ойы ендігі жерде қазақтарды ділінен, сенімімен айыру, христиан дініне кізгізіп, орыстандыру екенін паш етіп, жігерлі қарсылық білдіреді. («Кер заман» поэмасы).

Сол тұстағы бүкіл қазақ әдебиетіндегі кезеңдік мәнге ие, идеялық-көркемдік деңгейі биік тундысы – 1905 жылы жазылған «Сарыарқа» өлеңі. Бұл мәні мен мазмұны үлкен дастанға жүк боларлық керемет көркем де көлемді туындыда Столыпин реформасынан зардап шеккен Арқа жерінің бұрынғы толықсыған ажар-көркінен айырылып, құлазып қалған кейпін суреттейді.

«Сарыарқа,сайран жерім-ай!» деп аталатын ұзақ толғауы Ресей патшасының 1916 жылғы маусым жарлығына байланысты туған.

Нарманбет өлеңдерінде өзі өмір сүрген дәуірдің шындығы реалистікпен шынайы суреттеледі. 1905-1907 жылғы бірінші орыс революциясы, 1916 жылғы ұлтазаттық көтерілісі, 1917 жылғы Ақпан революциясы мен Қазан төңкерісі кезіндегі хал-ахуалды көзімен көрген Нарманбет соларға өз көзқарасын танытқан бірқатар жырлар тудырды. «Сахараға қарасаң», «Мектеп бастығына», «Бұл күнде байлар ғаяр, билер мекер», «Тілекті хақ берген күн», «Ұран», «Даусың қалай ашылды, ақын?» сияқты өлеңдері сондай туындылар. Бұл шығармаларында ақын аталған оқиғаларға ұштастыра отырып, қазақ өміріндегі келеңсіз құбылыстарды күйзеле суреттейді.

  Тапсырмалар:

1. Н.Орманбетұлының өміріндегі ең негізгі кезеңдерді әңгімелеңіз.

2. Нарманбеттің шыққан жері жайлы әңгімелеңіз.

3. Жастарға үміт артып жазған шығармаларын талдаңыз.

4. «Кер заман» поэмасының кейіпкерлеріне мінездеме беріңіз.

5. «Сарыарқа, сайран жерім - ай» атты толғауын талдаңыз

6. «Шал қайғысы» өлеңі негізінде жастық пен кәрілік жайында әңгіме қозғаңыз.

7. Нарманбет шығармаларынан философиялық түйіндеулер жасаған өлеңдеріндегі филослфиялық ойларды талдаңыз.

 

Дәріс № 23-24

Ғұмар Қараш шығармашылығы (1876-1921)

Жоспары:

Мірі мен қызметі.

Леңдері.