Леуметтік-этникалық қауымдастықтың түрі жөніндегі түсінік

Òåðìèíäiê ò½ð¹ûäàí àë¹àíäà «¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûºòû» ò¾ðiíi»» ¼çiíå ò¸í ¹ûëûìè-òåîðèÿëûº åðåêøåëiãi áàð. Àòàï àéòºàíäà á½ë, ÿ¹íè ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûº ºî¹àìäûº ¼ìiðäi» ñàí-ñàлàëû iñ-¸ðåêåòiíäå àäàìäàðäû» ýòíèêàëûº ¼ìið-òiðøiëiãiìåí òiêåëåé áàéëàíûñòû áîë¹àíäûºòàí ê¾ðäåëi äå ûºïàëäû º½áûëûñ ðåòiíäå ê¼ðiíiñ òàáàäû. Áiðຠá½ë º½áûëûñòû æåêå-äàðà íåíäåé áið ºî¹àìäûº-ýêîíîìèêàëûº ôîðìàöèÿ¹à ¹àíà ò¸í äåï ñàíàó¹à åøáið íåãiç æîº. ̽íûң – º½áûëûñòû» ¸ëåìäiê àóºûìû äà ¼ìið ñ¾ðiï îòûð¹àí ºàíøàìà õàëûººà, æåêå àäàìäàð òîáûíà îðòຠûºïàëäû ì¸íi áàð. Îëàé äåéòiíiìiç, õàëûºòàð ¼çäåði ò½ðàòûí àéìàºòàð åðåêøåëiãiíå ºàðàé – àçèàлық, àôðèêàлықтàð, åóðîïàëûºòàð, òà¹û áàñºà àéìàºòàð áîéûíøà äàðàëàíàäû. Á½ë àäàìäàðäû» (õàëûºòàðäû») æà¹ðàïèÿëûº ºàóûìäàñòûºòàðûíû» ò¾ði áîëûï òàáûëàäû. Қауымдастықтың нәсілдік түрі тиісінше адамдарды бет-жүзі, өңіне қарай біріктіреді, àë ê¼ç æàíàðû ò¾ñiíå ºàðàé òà¹û äà áið ºàñèåòêå îðàéëàñòûðûëàäû. Ѽéòiï, àäàìäàð í¸ñiëäiê æ¸íå æà¹ðàïèÿëûº îðòà åðåêøåëiãiíå ºàðàé, áiðiíøі êåçåêòå òàéïàëûº, ½ëûñòûº, ½ëòòûº ºàóûìäàñòûººà òîïòàñàäû. Ìiíå, îñû¹àí ñ¸éêåñ, àäàìäàðäû» ¸ðáið òîáû àäàìäàðäû» ºàóûìäàñóûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði áîï àòàëàäû.

Àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ò¾ðëiøå ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» ïàéäà áîëóû ìåí äàìóû ºî¹àìäûº ¼íäiðiñ ò¸ñiëi áîéûíøà àíûºòàëàäû. Äåìåê, ìàòåðèàëäûº ¼ìiðäi» ¼íäiðiñ ò¸ñiëi àäàìäàðäûң ¼ìið-òiðøiëiãiíi» ¸ëåóìåòòiê, ñàÿñè æ¸íå ðóõàíè ïðîöåñií àéºûíäàéäû.

Îñûìåí áàéëàíûñòû ìûíà áið ò¾áåãåéëi ì¸ñåëåíi àòàï àéòàëûº. ´ìið-ò½ðìûñ ºàæåòiíå áàéëàíûñòû ìàòåðèàëäûº èãiëiêòåð ¼íäiðó ¾øií àäàìäàð áið áiëåêòåí ê¾ø ºîñып, еңбек етуге, топтасуға мәжбүр болады, өйткені ұжымдық күш қосу арқылы àäàìäàð áåëãiëi áið ¼íäiðiñòiê ïðîöåñс æà¹äàéûíäà, ¼çàðà ºàðûì-ºàòûíàñòàð¹à òîïòàñó¹à ì¸æá¾ð áîëàäû. Ìiíå, ñîë ºàòûíàñòàð ºî¹àìäûº º½ðûëûñòû» ýêîíîìèêàëûº íåãiçií º½ðàéäû, æàëïû ºî¹àìäûº ¼íäiðiñòi» iëãåði äàìóûíà ¾ëêåí ñåðïіëiñ áåðåäi. Ѽéòiï, àäàìäàð àðàñûíäà îñûíäàé ýêîíîìèêàëûº íåãiçäå ò½ðàºòû äà æàí-æàºòû ¼íäiðiñòiê áàéëàíûñòàð ºàëыïòàñûï, äàìèäû. Ñîíûìåí, ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº íåãiçäå ¼ðiñ àë¹àí, òiðøiëiê òàëàáûíàí òóûíäà¹àí àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» ¼ìið ñ¾ðóiíi» àñà ºàæåòòiëiê øàðòû – ýêîíîìèêàëûº ¼ìiðäi» îðòàºòû¹û áîëûï òàáûëàäû. Ѽéòiï, àäàìäàðäû» îñû ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹û – å» àëäûìåí, ìàòåðèàëäûº ¼íäiðiñòi æ¾çåãå àñûðóøû ýêîíîìèêàëûº ºàóûìäàñòûº ðåòiíäå áåë àëàäû.

Åãåð àäàìäàð àðàñûíäà áiðëåñêåí, ¼çàðà ºîëäàó ò½ð¹ûñûíäà ¼ìið ñ¾ðó ìåí å»áåê ½éòºûñû áîëìàñà, îíäà îëàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹û äà áîëìàéäû. Ñîíäûºòàí äà àäàìäàðäû» êåç-êåëãåí òîáû áåëãiëi áið ñàëàäа, àéòàëûқ, ò½ðìûñòà, å»áåêòå ¼çàðà àðàëàñó, áiðëåñó, ¼çàðà ò¾ñiíiê áiðëiãi ñèÿºòû æèíàºòàóøû º½ðàëäàðûíñûç ìàòåðèàëäûº òà, ðóõàíè äà èãiëiêòåð ¼íäiðå àëìàéäû. Àäàìäàð ¼ìiðiíäåãi ñîíäàé àñà ºàæåòòi, ¼çàðà àðàëàñó ìåí ºàóûìäàñòûºòû» ê¾ëëi ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» áiðäåí-áið ò½òàñòûрып áåéíåëåéòií áåëãi-нышан – òiëäi» îðòàºòû¹û áîëûï ñàíàëàäû.

Òië – õàëûºòû» æàí-æ¾ðåãi, îíû» ýòíèêàëûº ñàíà-ñåçiìiíi» ºàñèåòòi ì½ðàñû. Òië – àäàìäàð àðàñûíäà¹û ¼çàðà ºàðûì-ºàòûíàñ áàéëàíûñûí íû¹àéòà ò¾ñåòií е» áàñòû º½ðàë.

Á½ë àðàäà ìûíàíû ïàéûìäàó ºàæåò. Àäàìäàð áåëãiëi áið æåð àóìà¹ûíäà ¼ìið ñ¾ðåäi, æåð-àíàíû» òàáè¹è áàéëûºòàðû ìåí èãiëiêòåðií åìií-åðêií ïàéäàëàíàäû. Ñîíàí äà ò½ð¹аí àóìຠ– àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» òà¹û áið ºàñèåòòi àñûë áåëãiñi ñàíàëàäû.

Å» áàñòû áið ì¸ñåëå ìûíàäàé – ìàòåðèàëäûº ¼ìið ñàëàñûíäà àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹û àäàìäàðäû» ñàíà-ñåçiìi, îéëàó-ò¾éñiãó ìàøû¹ûíäà ¼ç ê¼ðіíiñií òàáàäû. Ñîíàí äà àäàìäàðäû» ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» á¸ðiíå ò¸í àñà ºàæåòòi áåëãiñi ðåòiíäå ìiíåç-º½ëûºòûº (ïñèõèкалық) ñèïàò ì¸äåíèåò ºàóûìäàñòû¹ûíàí áîé ê¼ðñåòåäi.

Àäàìäàðäû» ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» íåãiçi – ðóëûº-òàéïàëûº, ½ëûñòûº, ½ëòòûº. ̽íû» á¸ði áið-áiðiìåí ñûðòòàé ºàáûñàäû, àñòàñà àëàäû. ̽íû» ¼çi çà»äû äà. ´éòêåíi ¸ëãi àòàë¹àí – ðóëûº-òàéïàëûº, ½ëûñòûº, ½ëòòûº áåëãiëåðäi æèíàºòàé àéòºàíäà – ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðäi» àòàóû áîëûï øû¹àäû. ²àóûìäàñòûºòû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði áàðëûº ò¾ðëåð ¾øií îðòຠáåëãiëåð áîëûï ºàíà ºîéìàéäû. ´éòêåíi ¸ð ò¾ðäi» ¼çiíäiê æåêå-äàðà åðåêøåëiãií ñèïàòòàéòûí áåëãiëåði äå áàð. Ìûñàëû, ðóëûº-òàéïàëûº ºàóûìäàñòûººà àéûðûºøà ò¸í áåëãi – àäàìäàðäû» ºàíû áið òóûñòûº áàéëàíûñû. Ñîë ðóëûº-òàéïàëûº êåçå»äå ½ëûñòàð, ½ëòòàð ñèÿºòû ºàóûìäà àòàë¹àí áåëãi áîë¹àí æîº.

Àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹û áåëãiëi áið ¸êiìøiëiê ò½ð¹ûäà¹û ºàóûìäàñòûºòû äà àë¹à òàðòàäû. Àë á½ë ºàóûìäàñòûº íå ðóëûº áàñºàðó ò¾ðiíäå, íå мемлекеттік өкімет түріндегі саяси және құқықтық ұйым түрінде, не õàëûºòû» ¼çií-¼çi áàñºàðóû ò¾ðiíäå ê¼ðiíiñ òàáàäû. Ìûíàíû àéðûºøà àòàï àéòºàí æ¼í. Àäàìäàðäû» ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðiíi» áàðëûº áåëãiëåði: á½ëàð – ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòû» îðòàºòû¹û, òiëäi» îðòàºòû¹û, æåð ìåí ì¸äåíèåò îðòàºòû¹û – ºàóûìäàñòûºòû» ºàæåòòi øàðòû áîëûï òàáûëàäû.

´ìiðäå ìûíàäàé äà æà¹äàé áîëàäû. Òiïòi àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹û ¼çiíå ò¸í êåéáið áåëãiëåðäåí àéðûëñà äà ¼ìið ñ¾ðå áåðåäi. ̸ñåëåí, áîëãàð õàëºû Òүðêèÿíû» ºîë àñòûíäà 500 æûë áîëäû[82]. Àëàéäà ò¾ðiêòåðãå êiðiïòàð áîëóäàí áîëãàð õàëºû æîéûëûï êåòêåí æîº. °ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûº ðåòiíäå îë ¼ìið ñ¾ðåäi.

Á½ë àðàäà, ä¸éåêòåé àéòºàíäà, ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò½ðïàòòû í¸ñiëäiê ò½ðïàòïåí åøºàøàí øàòûñòûðó¹à áîëìàéäû. ´éòêåíi àäàìäàðäû» ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði æàðàòûëûñ-òàáè¹è íåãiçäå ºàëûïòàñºàí. Àë, í¸ñiëäiê ò½ðïàòºà êåëñåê, á½ë – àäàìäàðäû» ½çຠóàºûò áîéû áèîëîãèÿëûº æà¹ûíàí æà¹ðàïèÿëûº ò¾ðëiøå æà¹äàé¹à èêåìäåëói. Îñû áið ïðîöåññ àäàìäàðäû» íåãiçãi í¸ñiëøiëäiãiíi» ºàëûïòàñóûíà àëûï êåëäi. Á½ëàð ຠ(еóðîïàëûºòàð), ñàðû (ìîíãîëîèäòåð) æ¸íå ºàðà (íåãðîèäòåð). Á½ëàðäû» á¸ði áið ¹àíà Аäàì àòàäàí òàðàë¹àí, ¼çiíi» àë¹àøºû ½ÿñûíäà ¼ìiðãå êåëiï, ñîíàí ¼ñiï-¼ðêåíäåï æåð øàðûíà ò¾ãåë òàðàëûï êåòêåí.

±ûëûì ä¸ëåëäåãåíäåé, äàìóäû» òàðèõè ò¸æiðèáåñi ìຽëäàï- áåêiòêåíiíäåé, àäàìäàð ¼çäåðiíi» ºàéñû í¸ñiëãå æàòàòûíûíà ºàðàìàñòàí ¼ç áîéûíà ¼ðêåíèåòòi ¸ëåóìåòòіê äàìó ¾øií áiðы»¹àé ºàáiëåòòiëік ºàñèåòií æèíàºòà¹àí.

´òêåíäå äå, ºàçiðãi êåçå»äå äå õàëûºòàðäû» ýêîíîìèêàëûº, ñàÿñè æ¸íå ì¸äåíè ¼ìið ñàëàñûíäà åä¸óið äå»ãåéäå áið-áiðiíå òå» êåëìåéòiíi, á½ë îëàðäû» í¸ñiëäiê åðåêøåëiãiíi» ñàëäàðû, îáúåêòèâòi æà¹äàéëàð ìåí ì¾ìêiíäiêòi» áiðäåé åìåñòiãiíi» í¸òèæåñi. Øûíûíäà, ò¾ðëiøå í¸ñiëäi õàëûºòàð æà¹äàéäû» á¸ðiíå áiðäåéëiê êåçå»iíäå ìàòåðèàëäûº æ¸íå ðóõàíè ¼ìiðäå äàìó äå»ãåéiíi» áiðäåé áîëóûíà ºàáiëåòòi åêåíií òàðèõè ò½æûðûìäàð ä¸ëåëäåãåí-äi. Ìûñàëû, Àçèÿ ìåí Àôðèêà õàëûºòàðû äàìóûíû» ò¸æiðибåñi îñûíû» àéºûí àé¹à¹û.

XIX ¹àñûð áàñûíäà îðûñ çåðòòåóøiñi Ìèêëóõî-Ìàêëàé Òûíûº ì½õèòòà¹û àðàëäà ê¼ï æûë ¼ìið ñ¾ðiï, ïàïóàñòàð ìåí ìàëàíåçèéëiêòåðäi» ò½ðìûñ ê¾éi ìåí ì¸äåíèåòií çåðòòåãåí. µçຠæûë áîéû îñû õàëûºòàðìåí åòåíå ¼ìið ñ¾ðãåí çåðòòåóøi äàìóäà àðòòà ºàë¹àí бұл òàéïàëàð «æî¹àðû òàáè¹è èíòåëåêòiëiãi» áàð àäàìäàð äåãåí ò½æûðûì æàñà¹àí. Ìèêëóõî-Ìàêëàé ¼çiíi» îñû ê¼ï æûë¹û çåðòòåó-ò½æûðûìû àðºûëû ñîë êåçäåãi ¹àëûìäàð àðàñûíäà ïàïóàñòàð «ò¼ìåíãi í¸ñië æ¸íå ºàáiëåòñiç õàëûºòàð» äåãåí æàңñຠïiêiðäi» ê¾ëií ê¼êêå ½øûð¹àí. Àâñòðàëèÿ және Àôðèêàíû мекендеп, äàìóäà àðòòà ºàë¹àí òàéïàëàðû ¼ìiðií ½çຠæûë áîéû çåðòòåãåí ýòíîãðàô Ìèåðñ òà ñîíäàé ïiêiðäi ºóàòòà¹àí. Îðòàëûº Àôðèêàäà¹û æåð áåòiíäåãi òàéïàëàð àðàñûíäà äàìóäà ìåéëiíøå àðòòà ºàë¹àí íàãìååâòåð òàéïàñûí çåðòòåãåí Ï.Â.Øìèäò ¸ëãi òàéïà àäàìäàðû ¼çiíi» èíòåлëåêòiëiê ºàáiëåòi æà¹ûíàí êiìíåí áîëñà äà êåì åìåñòiãií, áiðäå-áið ñàòû ò¼ìåí ò¾ñïåéòiíií ä¸ëåëäåï, àòàëû ò½æûðûì æàñà¹àí.

Å» ¹àæàáû ñîë, í¸ñiëøiëäiê øîâèíèñòiê «òåîðèÿ» æàë¹àí, øîëຠïàéûìäàóäàí òó¹àí. Îëàðша «òîëûº ì¸íäi» ½ëòòàð òåê æî¹àðû í¸ñiëäiëåðäåí øûººàíäû-ìûñ, àë «òîëûº ì¸íñiç» õàëûºòàð ò¼ìåíãi í¸ñiëäåí ¼ðáiãåí ñèÿºòû. ͸ñiëøiëäiê «òåîðèÿ» æîéºûí áàñºûíøûëûº ñî¹ûñòàðäû æ¸íå èìïåðèàëèñòåðäi» îòàðøûëäûº ñàÿñàòûí àºòàó ¾øií ºûçìåò åòåäi. Àë, ñîíû» ¼çiíäå äå «àðèéлік òåîðèÿ» îéäàí øû¹àðûë¹àí æàë¹àí ïiêiðãå íåãiçäåëãåí. Ľðûñûíäà, æî¹àðû í¸ñiëäi àðèéëåð äåãåí åøºàøàí ¼ìi𠺽ð¹àí åìåñ. Ä.Íåðó «Àðèéøіë» ñ¼çiíi» ì¾ëäå áàñºà ì¸íi áàð äåãåí åêåí. Îë «àðüÿ» äåãåí ñ¼çäåí øûººàí, îë «æåð æûðòó» äåãåí ñ¼ç. Ñîíàó áàÿ¹û çàìàíäà àðèéëåð äåï äèºàíäàðäû àéòñà êåðåê, àë åãiíøiëiê – èãiëiêòi», ìîëøûëûºòû» á½ëà¹û åìåñ ïå!

Ғûëûì н¸ñiëøiëäiê øîâèíèñòiê «òåîðèÿíû»» ºàáûð¹àñûí ê¾éðåòiï, îíû» æàë¹àí åêåíií ä¸ëåëäåãåíiíå ºàðàìàñòàí ê¼ïòåãåí ñ¾ðºàéû ñàÿñàòêåðëåð, ñîöèîëîãòàð, ôèëîñîôòàð îíû æàí ñàëà óà¹ûçäàï æ¾ð.

Ñàéûï êåëãåíäå, ¹ûëûìè ò½æûðûì áîéûíøà, àäàìäàðäû» ºàóûìäàñòû¹ûíû» ò½ðïàòû ìåí ò¾ðëåði òóðàëû ì¸ñåëå òåê ºàíà ¸ëåóìåòòiê-ñàÿñè ¹ûëûìäà ¹àíà åìåñ, ñîíäàé-ຠîë õàëûºàðàëûº ñàÿñàòòà äà àñà ìà»ûçäû îðûí àëûï êåëåäi. Îñû¹àí îðàé ¹ûëûìè ¸äåáèåòòå àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðëåði, ò½ðïàòû, ïðîáëåìàëàðû æ¼íiíäå ò¾ðëiøå ê¼çºàðàñ åòåê àë¹àíын қатерде ұстау керек.

Êåéáið ¹àëûìäàð àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðëåðiíi» ¾ø ò¾ði áàð äåï ò½æûðûìäàéäû. Á½ëàðû – ðóëûº-òàéïàëûº ºàóûìäàñòûº, ½ëûñ, ½ëò. Áàñºà áið ¹àëûìäàð – îñûíäàé ºàóûìäàñòûºòû» îëàðøà – ðó, òàéïà, ½ëûñ, ½ëò деп аталатын ò¼ðò ò¾ði áàð äåñåäi.

Îðûñòû» áåëãiëi ýòíîãðàôû Ñ.À.Òîêàðåâ àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ðií áàñºàøà ºàðàñòûð¹àí. Ìûñàëû, àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði – òàéïà, äåìîñ, ½ëûñ, ½ëò äåï ò½æûðûìäà¹àí[83].

Ìåíi» ê¼çºàðàñûìøà ïàéûìäà¹àíäà, ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûºòû» íåãiçãi ò¾ðëåði – ðóëûº-òàéïàëûº ºàóûìäàñòûº, ½ëûñ æ¸íå ½ëò. Øûíûíäà, ò¾ðëi õàëûºòû» ½çຠ¹½ìûð êåøói, äàìóû ºàðºûíûíà ñ¸éêåñ àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» әлеуметтік-этникалық түрі де түрліше, бұл дамудың ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº æà¹äàéëàðûíû» åðåêøåëiêòåðiíå òiêåëåé ºàòûñòû.

Ñàéûï êåëãåíäå, ºàóûìäàñòûºòû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði – á½ë íàºòû ò¾ðäå ¼ìið ñ¾ðiï îòûð¹àí, ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå áiðò½òàñòû¹ûìåí åðåêøåëåíåòií àäàìäàðäû» ¾ëêåí áið òîïòàðû áiðëåñòiãiíi» æèûíòû¹ûí ýìïèðèêàëûº ò½ð¹ûäàí òîïòàñòûðóøû ºàóûìäàñòûº. Осындай қауымдастық этникалық пен ұлттық қатынастар процестерінде дербес саясат субъектісі ретінде көрініп, экономикалық байланыстар, тіл, жер және мәдениет салаларының ортақтығымен дараланатын қауымдастық.