Саяси партиялардың пайда болуы

Тарихқа белгілі алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды. Олардың мүшелері аз, тұрақтылығы шамалы, жөнді ұйымдаспаған шағын топтар болатын. Олар, негізінен, құл иеленушілердің әр түрлі ағымдарының мүдделерін қорғады. Мұндай партиялар феодалдық қоғамда да болады. Бірақ шексіз әкімшілік билеген дәуірде олардың айтарлықтай маңызы болмады. Еңбекші топтар болса экономикалық бытыраңқылық пен рухани езгінің астында еді. Сондықтан олардың саяси партиялар құруға мүмкіндіктері жоқ болатын. Олардың мүддесін ара-тұра билеуші топтың алдыңғы қатарлы мүшелері қорғады. Бірақ саяси партиялар бірден көпшілік партия бола қалған жоқ. Оның ұзақ тарихы бар. Мысалы, немістің көрнекті саясаттанушы Макс Вебер саяси партиялардың дамуында мынадай кезеңдерді атап көрсетті:

1) аристократиялық үйірмелер;

2) саяси клубтар;

3) көпшілік партиялар.

20, Саяси партиялардың түрлері. Саяси партияларды топтаудың бірнеше өлшемдері бар. Мыс, институтционалдық көзқарасты жақтаушылар ұйымдық өлшемді пайдаланды, либералдық дәстүрді уағыздаушылар идеологиялық байланысқа басты назар аударды, ал марксизмді жақтаушылар негізгі рольді таптық өлшемге берді. Бізге бүгінде мәлім саналуан саяси партиялар бар. Оларды әртүрлі негіздер бойынша - таптық белгілері бойынша өкіметке, қоғамдық прогреске басқару формаларына, наным – сенімдеріне және т,б қатынасы бойынша саралауға болады. Партияларды әртүрлі негіздері бойынша бөлу көбіне – көп шартты, бірақ соған қарамастан партиялардың бірнеше топтарға бөлінетіндігі де бар:

1. Әлеуметтік белгілері бойынша: буржуазиялық, шаруа, жұмысшы, (коммунистік) социал-демократиялық бұған зиялылардың тиісті жіктері жатады.

2. Қоғамдық прогресс бойынша: радикалдық, (революциялық) яғни қоғам өмірінің құрылымын сапасы жағынан қайта өзгертуге ұмтылатын партиялар.

1. реформистік - қоғамның негізгі құрылымдарын сақтай отырып әлеуметтік - экономикалық реформалар жасау арқылы едәуір өзгертуге бағытталған париялар.

2. консервативтік -өз кезіндегі әлеуметтік өмір шындығының негізгі сипаттамаларын сақтауға ұмтылатын партиялар.

3. реакциялық партиялар – олардың мақсаты қоғам дамуының алдыңғы кезеңдерінің құрылымына ішінара, не толық қайтып оралу болып табылады.

3. Басқарудың формалары мен тәсілдері бойынша: либералдық, демократиялық, диктатуралық.

4. Үкіметке қатысы бойынша: билеуші, оппозициялық, бейтарап (центристік);

5. Наным-сенім бойынша: христиан, ислам т,б болып бөлінеді.

 

21. Партиялық жүйелер және олардың жіктелуі.

Саяси партия ұғымы. Қазақстанөздамуыныңжаңабелестерінбастанкешіріпжатыр. Саясипартиялардыңқұрылуы–мемлекеттіңсаясиинституттарыныңнығаятүскендігініңбелгісі. Партиялыққұрылымдардыңкалыптасуыныңкәсібикезеңібасталды. Мұныңмемлекетүшінқажеттігібар. Қазақстанда бүкілқоғамдық-саясиинституттарорнығыпжатыр. Демек, оныңіргетасыәлдеқайдасенімдіболмақ.

Елімізде демократиялыққоғамжәнеқұқықтықмемлекетқұрукезеңіндесаясипартиялардыңтиімдіқызметатқаруыүшінқұқылықбазаларынқалыптастыруерекшемаңызды. Қазіргіуақыттареспубликамыздазаңдабелгіленгентәртіппентіркелген 15-кетартасаясипартиябар. Отан, Социалистікпартия, Қазақстанхалықконгресспартиясы, ДемократиялықпартияжәнеҚазақстанхалықбірлігіпартиясы. Бұлардыңқызметтеріқоғамдық білестіктер жөніндегізаңменреттеліпотырады. Соныменқатарсаясипартияларжөніндегіарнаулызаңқабылауқажеттілігідетуындапотыр. Осығанбайланыстыбірқатаршетелдіксаясипартияларғақатыстытәжірбиелердіқарастырыпкөрелік.

Шетелдерде конституциялық (мемлекеттік) құқықғылымындағысаясипартияныңтүсінігімынадай: саясипартия–мемлекеттікөкіметтіиеленудімақсаттұтатын, немесесоныжүзегеасыруғашешушіықпалжасауғатырысатын, ортақмүддегебіріккен, қоғамныңбелсенді, әріұйымдасқанбөлігіболып табылады.

Саяси партиялар осы терминніңқазіргіұғымындаалғашретЕуропадапайдаболды. Сондабуржуазиялықреволюцияларментығызбайланыстасайланбалыөкілдерарқылыжүзегеасырылғанхалықөкіметіжүйесі–халықтықөкілдіктерқұрылғанболатын. Әріқоғам екіге жарылып, әлеуметтікқайшылықтартереңдеп, мемлекеттіңсаясиөмірінебұқараныңбелсендіараласуыпартиярөлінарттырып, өзкезегіндепартиялардемократиялықмемлекеттіңнегізгісаяситұлғасынаәріажырамасбөлігінеайналабастайды.

Саяси партия мемлекет басындағылардыбіржақтыжақтауүшін, неболмасабіржақтыжамандауүшінтумайды. Олқоғамдағыпроцестердіреттеугеараласуүшінтуады. Қоғамдабиліктенөзге, бірақбиліккеәсеретеалатынинституттарболуытиіс. Олардыңқатарынасаясипартияларжатады.

Сонда халыққажасалатынигілікебилікбасындағыларбөгетболса, оларғапартияқарсытұрады. Албилікбасындағылархалыққаигілікәкеліпжатса, партияолардықолдайды.

Сонымен қатарөзгеқоғамдықбірлестіктерден (кәсіподақтар, мәденижәнедіниқоғамдар, экологиялықұйымдар, кәсіпкерлеродақтары, қайрымдылқжәнебейбітшілікқорлары, мүдделілікжөніндегіқауымдастықтаржәнет.б.) партияныңайырмашылығыолмемлекетбасқаруғатікелеймүмкіндікберетінпарламенттегіжәнеөкіметтегіорындарүшінашықтан-ашықкүреседі. Сөйтіп, партияларсайлауларға, мемлекеттікмаңыздышешімдерқабылдауғажәнеолардыісжүзіндеасыруғабелсенеқатынасады.

Қоғамдықбірлестіктердіңкөншілігісаясиөмірдебелсенділіктанытқанымен, тікелейсаясатқаараласуолардыңтүпкімақсатынажатпайды, бұларнегізгімақсаттарынажетужолындағықосымшақұралдарығанаіспетті. Саясипартиялармемлекеттікбиліктітікелейиеленугеұмтылса, қоғамдықбірлестіктенмемлекеткетексырттайғанаықпалжасауғатырысады.

Сондай-ақсаясипартиялардықысымшытоптардан да ажырата білу керек. Іс жүзіндеқысымшытоптарпарламентпенүкіметкекеңесберужәнеолардыарнаулынормативтікқызметмәселелерібойыншатиістіақпараттарменқамтамасызетуүшінқұрылады. Қысымшытоптарөзаттарынансайлауғақатынаспайды. Олармемлекеттік органдарғаидеологиялықықпалжасауданбастапсатыпалуғадейінгіқысымкөрсетутүрлеріменшұғылданады. АҚШ-табұлардылоббистікұйымдар, мүдделітоптардепатайды. Ұлыбританиядаолардыпарламентагенттерідейді.

Әлемдегісаясипартиялардыңатқаратын қызметітуралы. Бұлреттееңалдыменсаясипартиялардыңтүпкімәнін, қызметінажыратыпалудыңмаңызызор.

1) Бұлеңалдыменпартияныңкөздегенмақсатындакөріністабады. Соныменқатарпартиясайлаудаөздерінжақтапдауысбергенжақтастарыныңмүдделерінқоғауғаайрықшамәнбереді.

2) Саяси партиялардыңмәніоныңқызметіндетаңбаланады: а) партияныңсаясибағдарынбелгілейтінбағдарламасынжасау; б) партияныңмақсаты, міндеттері, стратегиясы, тактикасы, сайлаушыларарасындағыісжүзіндегінәтижелеріжөніндегі ақпараттартарату, сондай-ақпартияғажаңамүшелертарту; в) мемлекеттікөкіметоргандарынқұруғапартияныңараласуыжәнеолардыңқызметтерінебақылаужасау; г) қоғамдықтүрліәлеуметтіккикілжіңдердішешуде, елдеазаматтықбітімменкелісімгекелуге мемлекеттік органдарғажәрдемберу; д) қоғамныңбелсендідамуына, прогрескежеткізетінәлеуметтік-психологиялықахуалорнауынаатсалысу; е) өзарақарым-қатынастардакелісімгежетуүшінмемлекеттікқұрылымдарменазаматтарарасындағы«тура»және«кері»байланыстардыңдамуынаараласу; и) елдіңхалықаралықбеделініңартуынажәнехалықаралыққарым-қатынастарыныңдамуынажәрдемберу; ж) партиямүшелеріарасындағыбелсендіжұмыстаржәнет.б.

Мемлекеттік өкіметоргандарынасайлауғаұсынылғанкандидаттарғадауысберуші партия жақтастарыоныңэлекторатынқұрайды.

Саяси партиялардыңұйымдыққұрылымдарыөзкезегіндебірқатарфакторларғатәуелдіболады. Партиялардыңөзіндікерекшеліктері, олардыңтарихижәнеұлттықерекшеліктерідебар.

Ұйымдыққұрылымдарынақарайпартиялар: ұйымдыққалыптасқанжәнеұйымдыққалыптаспағанпартияларболыпекігебөлінеді. Біріншітопқажататынпартияларәдеттесанжағынанасаүлкенемес.

Мұндайпартияменмүшелеріарасындаұйымдықбайланысбар, партиянақтыұйымдастырылуыменжәнетәртібімен ерекшеленеді. Партияныңәрбірмүшесіпартиябилетінеиеболып, мүшелікжараналарынуақыттындатөлейді, партияжарғысындақарастырылғанбарлықтәртіпталаптарынақатаңтүрдебағынады. Мұнайпартияларды«кадрлықпартиялар»дептеатайды. Олардыңкәсібиорталықаппаратыбар. Бұлпартияныңжекелейдеұжымдықтамүшелерібар.Ұйымдыққалыптасқанпартияларғаәртүрліқоғамдықбірлестіктер–кәсіподақтар, жастар, әйелдержәнебасқадақоғамдықұйымдарқосылуынемесеқұрамынакіруімүмкін. Мысалы, французкоммунистік партиясына Жалпығаортақеңбекконфедерациялықкәсіподақтарбірлестігіқосылса, Британлейбористікпартиясыныңқұрамынабритантредюниондары (кәсіподақтар) енеді.

Аталағанпартиялартобына, сондай-ақАвстрияхалықаралықпартиясы. Үндістанұлттықконгресі (И), ГФР-дыңхристиандық-демократиялықодағы, Швецияорталықпартиясы, Жапониялибералдық-демократиялықпартиясыжәнебасқаларкіреді.

Ұйымдыққалыпсатпағанпартиялардыңбастыерекшелігіолардаресмимүшелікболмайды. Мұндайпартияғамүшеболыптабылатындардыңпартияменұйымдықбайланысыжоқ, олардапартбилетжоқ, өтужәнемүшелікжарнасынтөлемейді, партиялықортақтәртіпкебағыныштыемес. Мұндайпартиялардыңмүшелерісайлаулардаәлгіпартияғадауысберушілерболыптабылады. Соныменқатарұйымдыққалыптаспағанпартиялардаресмимүшелердіңорныносыпартияныңсаясатынжүзегеасырудабастырөлатқаратынкәсібилерменбелсенділердіңқұралғанаумақтықақпаратбасады.

Аталмыш партиялардыңқызметіеңалыменсайлаукүресіне, сайлаушылардауысынқармапқалауғабағытталады.

ҰйымдыққалыптаспағанпартияныңайқынмысалыретіндеАҚШ-тыңреспубликалықжәнедемократиялықпартияларыналуғаболады. Екеуідеүлкенұйымдар. Тиістіпартиялартізімінесайлаулардадауысберушібарлықсайлаушыларәлгіпартияныңмүшесіболыпесептелінеді. Партия мен оныңмүшелеріарасындаұйымдықбайланысболмайды. Бұлпартиялардыңаппарттарыныңұйымдыққұрылымыасакүрделідеқым-қуат. Тұтастайалғанадаолеңалдыменсайлаудағыкүрестергелайықталған. Аумақтықпартиялыққұрылымдардыңсайлауокругтері орналасуымен сәйкескелуідеосыдан.

Ресми партиялықтетікжекеәрекеттікұйымдарментолығыпжатады. Бұларға, мысалүшін, Калифорнияреспубликалықассамблеясы, Калифорниядемократиялықкеңесіжатады. Президентсайлаукезінде«ТәуелсіздерНиксонүшін», «ЗаңгерлерХемфриүшін», «БизнесмендерКеннедиүшін»жәнет.б. ұйымдарқұрылған.

Шетелдердегі саяси партиялардыңәркелкілігі. Әлемдікіс-тәжірибекөрсетіпотырғандай, саясипартиялардыңорнығуы, жетілуітоқтаусызжүріпжатыр. ЕгерХІХғасырдағыконституцияларда қоғамдық-саясижәнемемлекетөміріндеелеуліықпалболатұрасаясипартияларғапәлендеймәнберілмесе, алқазіролартолыққандыконституциялық-құқылықинституттарқұрыпотыр. Екіншідүниежүзіліксоғыстанкейінгішетелдердеқабылданғанбарлықконституциялардыңбарлығындадерліксаясипартияларжөніндеережелербар.

Шетелдерде саяси партяларды заңдыинстиуализациялауәдеттесаясипартиялармәртебесінетөмендегімаңыздыэлементтердіқамтиды:

1) Саяси партиялар түсінігі, саясижүйеменмемлекеттікмеханизмдегіоныңорныменрөлінбелгілеу;

2) Партия қызметінқұрументоқтатутәртібіменшарты;

3) Партия идеологиясы мен бағдарламалықтәртібінеқойылатынталаптар;

4) Партияныңұйымдыққұрылымымен қызметтәртібінеталаптар; 5) Партияныңқаржылық–экономикалықбазасы;

6) Бұқаралықөкіметпенқарым–қатынастары;

7) Сайлауғақатынасуы;

8) Мемлекеттік жәнежергіліктіөзін-өзібасқарудағыөкілеттіоргандарқызметінеқатынасуы.

Егер ұйымұлттықсаясипартия ретінде тіркелгісі келсе, онда міндетті түрдеқызметініңпринциптержиынтығын, бағдарламасыменжарғысынтапсыруықажет. Декларациядаконституцияменмемлекетзаңдылығынсақтауға: саяси, экономикалықжәнеәлеуметтіксалалардаидеологиялықнегіздер, халықаралықұйымдарменшетелдікмекемелернемесесаясипартияларықпалынатүсіпкетпеуге; бейбітжәнедемокартиялықжолдарменқызметжасауғаміндеттіліктерқамтылған.

Қызметбағдарламасынапринциптердіжүзегеасыружәнекөздегеннысанағажету, ұлттықпроблемаларды шешудегі саяси ұсыныстар, сондай-ақпартиямүшелерінеидеологиялықбасшылықжасауәдістері, оларғасаясибілімберу, сайлауғақатынасуғажұмылдыруенеді.

Жарғыдабірқатарміндеттіреквизиттерді, соныңішіндекандидаттардысайланбалымемлекеттікоргандарғаашықұсынудықарастыруыкерек. Заңсондай-ақжарғыдапартияоргандарыныңжүйесінашықкөрсетудікөздейді.

ЗаңғасәйкессаясипартияФедеральдықсайлаукомиссиясындатіркеледі. Партиялардыңайталық: радиоментеледидарғатұрақтышығуы, басылымдарға жариялануы үшінқаржысы, сайлаунауқанынақаржысы, алым-салықтарданбосатылуы, байланыс-телеграфқажеңілдіктерісияқтықұқықтарменміндеттердізаңдаайқынбелгіленеді. Ұлттықсаясиқауымдастықтаридеяларыталқыланып, идеологиянытаратуғалайықталғаназаматтықбірлестіктерболыптабылады. Алайда, оларсайлауларғатекпартияларменблокқұруарқылығанақатынасаалады.

Шетелдерде партиялар аумақтықпринципбойыншақұрылады, партияұйымдарыныңқұрылымдарысайлауокругтеріменжәнеелдіңсаяси-аумақтықбөлінуімен белгіленеді. Сонымен қатараумақты-өндірістікүрдістіңдекездесіпқалатыныбар. Әдетте, бұлкоммунистікпартияларғатән.

Бірқатарелдердесайлаунауқанындатеңжағдайдықамтамасызетуүшінпартиялардыңмемлекеттікбюджеттенқаржыландырылатыныдаболады. Мысалы, Дания, Германия, Италия, Швеция, Норвегия, Финляндия жәнет.б. елдердесондай.

Бірқатарелдердің (Ұлыбритания, Германия, Франция, Үндістан) заңдарындарадиоментеледидардыкеңіненпайдалануғазорқұқықбелгіленген.

Қарастырылыпотырғанпроблеманыңасакүрделі, санқырлыекенінәлемдікіс-тәжірибелеркөсетіпотыр. СөйтседеҚазақстанРеспубликасындағысантүрлісаясипартияларғаконституциялық-құқылықмәртебелеріндамытуғабайланыстымәселелердішешугешетелдікәріптестердіңіс-тәжірибелеріненсабақалғандары, үйренгеніартықболмасакерек.

22. Саяси-қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар

Саяси қоғамдық ұйымдарға халықтың белгілі бір тобының мүддесін білдіріп, қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік мақсатқа жету үшін ерікті түрде мүшелікке кірген, оған материялдық көмек көрсететін, өзін-өзі басқаратын адамдардың бірлестігі жатады.
Саяси қозғалыстар сияқты қоғамдық ұйымдар да адамдардың мүдделерін іске асырудың құралы ретінде пайда болады. Қоғамдық ұйымдар қоғамның саяси өміріне қатысушы адамдардың мақсаттары мен қарым-қатынастарының әр алуандылығын білдіреді.
Қоғамдық ұйымдар бірлесе амал, әрекет жасау үшін халықаралық, жалпымемлекеттік, аймақтық, ұлттық, жергілікті көлемде ресми және бейресми сипаттағы одақтарға, халықаралық ұйымдарға бірігуі мүмкін.
Қоғамдық ұйымдар әр түрлі келеді.Оған партиялар, кәсіподақтар, жастар ұйымдары, кооперативтік бірлестіктер, шығармашылық (творчествалық) одақтар,әр түрлі ерікті қоғамдар (ғылыми,ғылыми-техникалық, мәдени –ағарту, спорттық,қорғаныс және т.б) жатады.Қоғамдық ұйымдар арқылы миллиондаған адамдар өзін-өзі басқаруға белсенді қатысып, өмір мектебінен өтеді.
Қоғамдық ұйымдар мынадай түрлерге бөлінеді:
Қоғамдық –саяси мүдделеріне сай құрылған ұйымдар. Бұған алдына саяси мақсаттар қойған ұйымдар жатады.
Экономикалық мүддесіне қарай құрылған ұйымдар.
Таптық белгісіне сай ұйымдар (кәсіподақтар, шаруалар одағы).
Қызмет түріне қарай құрылған ұйымдар (ғылыми-техникалық, оқу-ағарту, денсаулық сақтау, ұлттық-мәдени, спорттық, қорғаныс, діни, т.б).
Көпшілік ұйымдардың ішінде айрықша көзге түсетіні-кәсіподақтар.
Кәсіподақ – бір мамандықтың немесе өндірістің бір саласында еңбек ететін адамдарды біріктіретін қоғамдық ұйым. Алғаш рет кәсіподақтар капитализмге тұңғыш аяқ басқан Англияда XVIII ғасырдың басында пайда болды. Кейінірек олар өнеркәсібі дамыған барлық елдерде қалыптасады. Себебі, капитализмнің әкелген аяусыз қанауына төтеп беру үшін жалданушы жұмыскерлер бірігіп, ұйымдасқан түрде өз мүдделерін қорғайды. Олар жеке адамның өмір сүруіне қажет ілімдер, ережелер мен айлықтар жүйесін меңгеруге, еңбекшілер мен олардың отбасы мүшелерінің мәдени деңгейін көтеруге көмектеседі.
Кәсіподақтар өз қызметінде жұмысшы табына сүйенген саяси партиялармен тығыз ынтымақтастықта болып, солармен бірлесе жұмыс істеген елдерде ең үлкен рөл атқарады. Кәсіподақтар мен партиялар арасында мұндай келісе қимылдау, әсресе, Ұлыбритания, Германия, Скандинавия елдеріне тән.Бұл елдерде жұмысшы табының арасында социал-демократтардың ықпалы жоғары. Олар кәсіподақтарға идеологиялық және саяси жағынан әсер етеді. Кәсіподақтар қамқошы партияны күшейте түсуге және олардың үкімет басында ұзағырақ болуына мүмкіндік жасауға тырысады. Бұл үшін олар жұмыс берушілермен ымыраға келіп, еңбек нарқында тыныштықты сақтауға күш салады. Мұндайды «жауапты» кәсіпорын дейді.
Үкіметке қарсы күрес жүргізуші партиялармен одақтасқан кәсіподақтар болады. Олар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатына тікелей әсер етпейді. Мемлекет тарапынан оларға да ешқандай көмек болмайды мұндай кәсіподақтарды «жауапсыз» кәсіподақтар дейді.
Біздің республикамызда кәсіподақтар мемлекеттік және қоғамдық істерді шешуге араласады. Еңбекшілердің еңбек және тұрмыс жағдайларын жақсарту олардың материялдық және мәдени дәрежесін арттыруға басты көңіл бөледі. Олар еңбек және демалыс жағдайларын жүйеге келтіретін заңдар мен қаулыларды, ұжымдық шарттарды жасауға тікелей қатысады, әлеуметтік қамсыздандыру ісін басқарады, еңбек сақтау мен техника қауіпсіздігінің ережелері сақталуын қадағалайды. Шаруашылық басшыларын тағайндау мен босату мәселелері кәсіподақтармен келісіліп шешіледі.
Кәсіподақтар өз міндеттерін үш түрлі жолмен шешеді:
1. Жұмысшылардың экономикалық, әлеуметтік тұрмыс жағдайын түзетуге арналған өкімет тарапынан жекелеген жеңілдіктердің болуы.
2. Үздіксіз ереуілге шығып, өкіметке күшпен қысым жасау.
3. Кәсіподақтардың өз көзқарасын өкіметтің саясатымен сәйкестендіріп, мемлекет, кәсіпкерлердің өкілдерімен бірлесе отырып, өзара тиімді шешім іздестіру.
Қоғамдық қозғалыстар туралы түсінік, белгілері, қызметі.
Саяси қозғалыс деп өкімет билігі үшін күрес арқылы қазіргі жағдайды өзгертуге немесе үкіметке ықпал жасай отырып, оны нығайтуға тырысқан қоғамдық күштерді айтады. Саяси қозғалыстың ерекшелігі ол үкімет үшін немесе үкіметті жүзеге асыру тәсіліне ықпал ету үшін күреседі.
Саяси қозғалыстардың пайда болуына төмендегідей саяси жағдайлар себеп болады.
Жеке адам өз ойын, көзқарасын өкімет орындарына тікелей жеткізе алмайды. Сондықтан өзі сияқтылармен топтасады.

23. Саяси үдерістің мәні мен мазмұны

Саяси жаңғырту – бұл қо­ғамдық ойдың маңызды бағыты, оған дәс­түрлі мәдени және әлеу­меттік-эко­номикалық формаларды терістеу, саяси өзгеріс және жаңа қағидаттарды іздеу тән. Со­нымен, бұл саяси жүйенің дәстүрлі қоғамнан қазіргі қоғамға өтуі үдерісіндегі өзгерісі. Осыған байланысты саяси жаңғыртуды ғалымдардың әлі де жеткілікті зерттемегендігін атап көрсеткен жөн. Саяси жаңғырту саяси жүйені, саяси қызметтің түрлерін, әдіс­те­рін, құралдарын, тәсілдерін, технологияларын, сондай-ақ, саяси бағдарламаларды, доктриналарды, тұжырымдамаларды, мақсаттарды, стратегияларды жетілдірудің, жа­ңарту мен өзгертудің тетігі болып табылады. ХХ ғасырдың ортасында саяси ғылымда жаңа категория: «сая­си жаңғырту» «тіркелгендігін» айта кеткен жөн. Ол ғылыми және әдеттегі сөз қорына нық кірді. Со­­циалистік жүйе мен Кеңес Ода­­ғы­ның ыдырауынан кейінгі Еуразия, Орталық және Шығыс Еуропа ел­дерінің қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістерді талқылау мен бағалау барысында бүгінде белсенді түрде пайдаланылады. «Саяси жаңғырту» ұғымы «саяси даму» терминімен органикалық байланыста, бірақ онымен барабар емес. «Саяси жаңғыртудың» мәнін түсіну үшін «саяси даму» категориясы маңызды болғандықтан, осы категориялардағы олардың ортақ және ерекше жақтарын көрсету мақсатында біз оның мазмұнын қысқаша қарастырамыз. Саяси даму ұғымы ғылыми әдебиетке ХХ ғасырда енді және ол саяси жүйелердің өзгеруі үде­рісінің мазмұнын сипаттау үшін қол­данылады. Аталмыш ұғым мен жай ғана саяси қатынастар жүйесіндегі өзгеріс фактісі емес, қоғамның саяси жүйесіндегі сапалық өзгерістер – саяси жүйенің күрделене түскен экономикалық және әлеуметтік жағдайларға үнемі бейімделу, жаңа қоғамдық мүдделер мен талаптардың пайда болуына шапшаң әрі тиімді түрде әсер ету, жаңа саяси инсти­туттар құру және қалыптасқан жағ­дайларға барабар олардың қызмет түрлерін жасау қабілетінің арта түсу үдерісі де белгіленеді. Демек, саяси даму – бұл саяси жүйенің қоғамдық ортаға икемді бейімделуі, оның сапалы жетілуі және өзінің қызметін жүзеге асыруда жаңа деңгейге өтуі, әлеуметтік мүдделердің қанағат­тануы. Осыған байланысты саяси даму саяси жүйенің оң динамикасын – оның жаңа сапалық жағдайға қарай тұрақты қозғалысын білдіретіндігін атап көрсеткен жөн. Сондықтан да саяси дамудың өлшемдері жөніндегі мәселе аса маңызды, өте өзекті болып табылады. Саясаттанушылар саяси жү­йе­нің қабілетін көрсеткен саяси дамудың негізгі үш өлшемін бөліп көрсетеді: 1) қоғам мен билік құ­ры­­лым­­­дарының (инсти­тут­­­тар­­дың, нор­малардың, ком­му­ни­ка­ция­лар­дың) өзгерісіне деген; 2) жаңалыққа (жаңашылдыққа) – жаңа әлеуметтік проблемаларға, қоғамдық пікірге, азаматтардың талаптары мен мүдделеріне икемді түрде жауап беруге деген; 3) азаматтардың қоғамның саяси өміріне тең құқықты қатысуын қамтамасыз етуге деген (олардың саяси жүйенің институттарына деген жағымсыз немесе жағымды қатынастарынан тәуелсіз). Осы өлшемдерге сүйене отырып, саяси жүйенің оң динамикасының негізгі шарттарын жасауға болады: біріншіден, қоғамның жаңа проблемалары мен мұқтаждықтарына деген жүйенің «бейімділігін» көтеру (бірен-саран жаңалықтардың жәр­демімен, мысалы, заңды, бас­­­қа­ру органдарын жетілдіру, би­леу­ші элитаның хабардарлығын көтеру); екіншіден, ұзақ тарихи перспективаға бағытталған кешенді реформалар жүргізу, сая­си жүйенің барлық бөлімдерін демократиялық тұрғыдан қайта құру (жаңғырту); үшіншіден, қоғамның демократиялық саяси мәдениетін мақсатты түрде қа­лыптастыру. Осылайша, саяси даму ұғымы саяси жаңғырту ұғымымен және қоғамдық дамудың неғұрлым кең ұғымымен өзара тығыз байланыс­та болады. Осыған байланысты жаңғырту теориясы ХХ ғасырдың 50-60-жылдарында отаршылдық тәуелділіктен азаттық алған және өзінің одан арғы өзгеру жолдары жөніндегі мәселені тәжірибелік тұрғыдан қоюшы елдердің саяси тағдырын бейнелеу үдерісінде қалыптасқандығын айта кету керек. Жалпы қолданыстағы мағынада жаңғырту деп (француз сөзі modern – қазіргі жаңа) қазіргі заманның талаптарына сай нәрсенің өзгерісі түсініледі. Алайда саяси жаңғырту ұғымы өзіне қайсыбір қоғамның саяси жүйесіне жай ғана қазіргі заманғы түр бергеннен де кең ма­ғынаны қосып алады. Ол іс жүзінде қоғамды жаңғырту ұғымының синонимі болып табылады, ол ар­қылы ғылыми әдебиеттерде дәс­түрлі қоғамнан, яғни сословиелік әлеуметтік құрылымы бар және қоғамдық қатынастарды реттеуші ретіндегі дәстүрлі эти­калық нормалары бар аграрлық шаруашылыққа негізделген қоғамнан өндірістің машиналы технологиясына және адамдардың өмір-тіршілігінің әр түрлі салаларын ұйымдастырудың ұтымды принциптеріне негізделген индустриялық қоғамға өту үрдісін түсіну қабылданған. Көрсетілген мағынадағы жаңғыртылған қоғам өндіріске ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу, әлеу­­­меттік-экономикалық және саяси қарым-қатынастарды, әлеуметтік құндылықтар мен нормалардың барлық жүйесін жаңадан бастап қайта құру саясатының нәтижесі ретінде алға шығады. Саяси дамудың тұжы­рым­да­масына сәйкес батыс елдерінің, ең алдымен Батыс Еуропаның, АҚШ пен Канаданың жаңғыру үдерісі XVIII ғасырда басталды және бірінші өнеркәсіптік революция дәуірін қамтыды. Мұнда бұл үдеріс қоғамның табиғи эволюция сипатында болды және келесі жүйелілікте іске асырылды деп есептелді. Өзгерістер алдымен рухани салада болды (Жаңару, Реформация және, әсіресе, Ағарту). Сосын қоғамның экономикалық саласы өзгерді, яғни жаңа мүдделер пісіп-жетілді және капиталға не­гізделген жаңа экономикалық құ­рылыс қалыптасты. Осы өз­герістердің нәтижесінде мемлекет­пен тікелей байланысты емес адамдардың қызмет саласы кеңейе түсті, яғни азаматтық қоғам қа­лыптаса бастады. Тек осыдан кейін ғана саяси жүйенің, әлеу­меттік мүдделердің өзгерісі және бұқаралық жаппай қатысу болып өтті. Егер XIX ғасырдың басында батысеуропалық елдер әлі де ауыл шаруашылығы жағдайында қалған болса, ХХ ғасырдың басына қарай мұнда егіншіліктің орнына іс жүзінде өнеркәсіптік өркениет келді. Қазіргі уақытта қоғамды жаң­­­­ғырту ұғымы ең алдымен, дәс­түр­лі қоғамнан қазіргі за­­­­­­­­манғы индустриялық қоғамға өтуді іс­ке асырмаған елдерге сәй­­кес қолданылады. Іс жүзінде бұл елдердің бәрі әлемнің батыс бөлігі емес. ХХ ғасырдың 50-60-жылдарында жаңғыртудың тұ­­­­­жырымдамаларының ішінде кейбір авторлардың қоғамдық да­мудың бір бағыттылығы жө­ніндегі идеясы үстемдік етті. Бір елдер өзінің дамуында басқалардан кейін қалып келеді, бірақ олардың бәрі өзінің мазмұны жағынан бірдей жаңғыртудың бір ғана жолынан өтеді деп есептелді. Сонымен, дәл осы батыс елдері өздерінің әлеу­меттік-экономикалық, саяси және рухани дамуында алға кеткендігіне және батыстық мә­дениет бүкіл әлемнің мәдениеті болуы тиіс екен­дігіне күмән болмады. Сондықтан да батыстық емес елдердің жаңғыруының мәнісі алғашқыда олардың вестернизациясы (ағылшынша west – батыс), яғни дамушы елдерде өмірдің әр түрлі салаларын батыстық бастауларға көшіру үдерісі ретінде түсінілді. Саяси жүйені жаңғырту бұл елдерде саяси институттарды және саяси өмірдің формаларын батыстық үлгіде бекіту, яғни демократияландыру үдерісі ретінде қарастырылды. XX ғасырдың 70-90-жылдарында жаңғыртуды түсіну енді соншама болмады. Бұл уақытта ғалымдар көбіне батыстық өркениет бірегей десе де, бәрібір әмбебап емес деген пікірге келе бастады. Осыған байланысты мақсатқа сәйкестілік жөніндегі, ең бастысы – басқа елдердің батыстық әлеуметтік инс­титуттарды, құндылықтар мен нормаларды көшіріп алу мүмкіндігі жөніндегі әңгіме өзекті бола бас­тады. Мәселе басқа тұрғыдан да қойылды: батыстық емес қоғамдар өздерінің ұлттық мәдениетінен бас тартуы және батыстық мәдениеттің негізгі құндылықтарын қабылдауға тиіс пе? Өздерінің елдерін батыстық әлеуметтік құндылықтар негізінде жаңғыртуға деген батыстық емес мемлекеттердің көшбасшыларының (Түркия, Жапония, Сингапур, Тайвань, Оңтүстік Корея, Сауд Ара­биясы, Иран) талап еткен әре­кеттері бұл елдердің қазіргі заман елдеріне, бірақ батыстық емес елдерге айналғанына көз жеткізіп отыр. Соңғы он жылдықта қытай қоғамы да жаңғыруда, бірақ вестернизацияланып жатқан жоқ. Көріп тұрғанымыздай, жаңғырту мен әлеуметтік-экономикалық даму мәдени вестернизацияны талап етпейді және жасамайды. Сонымен қатар, олар ұлттық мәдениеттің қайта туындауы мен жаңаруына мүмкіндік береді. Мәселен, Батыс елдерінде білім алған батыстық емес елдердің көптеген элита өкілдері өздерінің әлеуметтік жүйелерінің шаруашылық механизмдерін же­тілдіру барысында индустриялық технологияны дәстүрлі ұлттық құн­дылықтарға қызмет етуге қоюға ұмтылды. Қазіргі уақытта ғалымдар мен саясаткерлердің ойында жаң­ғыртудың басымдық мақсаты – өзгеруші қоғамдардың өркениетті ұқсастығын сақтау барысындағы экономикалық және технологиялық жаңалықтар болып табылатындығы көбірек пайымдалады. Қандай да бір елдердің жаң­ғыртуының стратегиясы мен нақты жолдары жөніндегі мәселе қазірде де барынша өткір пікірталастың тақырыбы болып қалып отыр. «Жаңғырту үрдісінің табыстылығы, Елбасымыз айтқандай, көпжағ­дайда оның қандай қағидаттар бойынша жүзеге асырылатынына байланысты болады». Қазақстанның және басқа да ТМД елдерінің тәжірибесі айғақ­тағанындай, саяси жаңғырту өзіне мынандай сатыларды қосып алады: қоғамның өзінің дәстүрлі саяси құндылықтарын сыни бағалауы; қоғамдағы дағдарысты үрдістерді, дау-жанжалдарды және шиеленісті жеңудің жолдарын, тәсілдері мен әдістерін анықтау; азаматтардың бағалы бағдарларының өзгеруі, олар­дың демократиялық саяси мә­дениетке араласуы; ескі саяси жүйенің бөлшектенуі, оның жо­йылуы қоғам мен уақыттың талаптарына сәйкес келмеуі; сая­си, экономикалық, әлеуметтік және рухани салалардағы кешенді реформалардың жүргізілуі. Қазақстан қоғамы өмір құ­рылысының кеңестік саяси үлгісінен демократияға өтудің қажеттілігін ұғынды, бұл ұлттық, ұлтаралық, дінаралық және әлеуметтік келі­сімге жетуге мүмкіндік береді. Заң­намада демократиялық принциптер мен нормалар бекітілуде. Экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани-идеологиялық салаларда өзгерістер біртіндеп іске асырылды және іске асырылуда. Билік органдарының конституциялық-құқықтық жауапкершілігі арта түсуде. Мемлекеттік-құқықтық механизм жетілдірілуде. Президент Н.Ә.Назарбаев «Қа­­­зақстанның әлеуметтік жаң­ғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» деген мақаласында былай атап көрсетті: «Жаңғырту үрдістерінің алгоритмі кейін қалған салаларды, өңірлерді, әлеуметтік топтарды қолда бар стандарттар мен әлеуметтік да­му көрсеткіштеріне «тартуға» ар­қаулануы тиіс». Жаңғыртудың мазмұнына ке­летін болсақ, дәстүрлі қоғамнан индустриялық қоғамға өту үде­рісі ретіндегі оны түсіну әр түр­лі елдердегі оның объективті нә­тижесі адамдардың өмір-тір­шілігінің негізгі салаларындағы азды-көпті ұқсас әлеуметтік инс­титуттардың нығаюы деп топ­шылауға мүмкіндік береді. Бұл пікір тікелей индустрияландыру үдерісінің мәнісінен шығады. Даниел Белл өзінің «Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования» («Келешек постиндустриялық қоғам. Әлеуметтік болжамдау тәжірибесі») атты кітабында бар­лық индустриялық қоғамдардың бірнеше ортақ белгілері бар екендігі жөнінде біржақты қорытынды жасайды. Олар: барлық жерде бірдей технология таралған; технологиялық және инженерлік білімдердің (сондай-ақ, оларды ұсынатын оқу орындарының да) сапасы да бірдей; мамандықтар мен еңбек түрлерінің шамамен бірдей жиынтығы. Бірдей техникалық-экономикалық инфрақұрылым индустриялық қоғамдардың барлық салаларындағы ұқсас элементтердің болмай қалмайтын пайда болуына әкелетіндігі шүбәсіз. Президент Н.Ә.Назарбаев атал­ған мақаласында: «Жаңғырту егер, біріншіден, ол Жалпыұлттық тұ­жырымдамамен сәйкес жос­­пар ар­қылы жүзеге асырылатын болса жә­не, екіншіден, тұ­тас­тай үдемелі индустриялық-ин­­­но­ва­ия­лық дамуымен байланысты нақ­ты экономикалық та­быстарға негізделген жағдайда ғана табыс­ты болады. Индустриялық-ин­но­вациялық дамудан тыс еш­қандай жаңғырту мүлдем мүмкін емес», – деп атап көрсетті. Қорытындылай келе, саяси жаң­ғырту – саясаттың өзгерістерге, ин­новацияларға төзімділігінің, оның икемділігінің маңызды көрсеткіші екендігін, уақыт талаптарын қа­былдай білу және оларға жауап беру екендігін айтуға болады. Мұқият ойластырылған және негізделген саясатты жаңғырту күйретудің қаупінің, әлеуметтік шиеленістің ұлғаюының сырын сыртқа шығармайды, ол саяси тұрақтылықтың негізі және кепілі болып табылады. Сонымен қатар, саяси жаңғырту – саясатты дамыту мен жетілдірудің терең қайнар көзі, табысты, нәтижелі саяси қызметтің міндетті шарты

24. Саяси үдеріс және саяси іс әрекет.

Саяси өзара іс-әрекет түрлері - саяси қызмет барысындағы әртүрлі саяси субъектілердің өзара бір-біріне ықпалы, саяси үрдіс қарқыны мен саяси даму сипатын анықтайтын саяси жүйенің қызметтерін жүзеге асыруға қажетті жағдай. Саяси өзара іс-әрекет түрлері: консенсус, үстемдік, бақылау, келісім, одақ, блок, бейтараптық, дау-жанжал, ықпалдастық,ынтымақтастық, күрес, басқару және т.б. Демократиялық қоғамдағы саяси өзара іс-әрекет мақсаты - әртүрлі саяси күштердің мүдделерін келістіруге қол жеткізу

Саяси іс-әрекетті жіктеу - топтық тұрғыдан таптық, аумақтық және корпоративтік болып бөлінеді. Кез келген саяси іс-әрекет әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың нақты мүдделері мен мақсаттарына негізделеді. Осыған орай, екі түрін көрсетуге болады: "жоғарыдан" зорлық, "төменнен" зорлық. "Жоғарыдан" зорлық - саяси іс- әрекет билік органдарымен занды және қалыптасқан құқықтық тәртіпті бұзудан көрінеді; "төменнен" зорлық - әлеуметтік топтармен, саяси партиялармен саяси жүйені күшті қолдану арқылы өзгертуге үмтылуы. Сонымен бірге, саяси іс-әрекеттер заңды және заңсыз, позитивті және теріс, тиімді және тиімсіз, стратегиялық және тактикалық

25. Саяси жанжал. Жанжал дегеніміз – бұл мүдделер мен құндылықтардың сəйкес келмеуі немесе қорлардың жетіспеушілігі негізінде екі немесе одан да көп тұлғалар, топтар арасында орын алатын күшке сүйеніп əсер ету.

Саяси жанжал аса күрделі жағдай болып табылады, ол мемлекеттегі қарама-қайшылықтар мен дағдарыс жағдайының кешенінің қоспасы болып табылады. Сондықтан, жанжал теориясын экономистер, əлеуметтанушылар, философтар мен заңгерлер жасайды жəне ол саясаткерлердің, елшілер мен қоғам қайраткерлерінің бастыназарында болады. Саяси жанжалдың белгілері: екіден кем емес егесуші тараптардың болуы, саяси субъектілердің құндылықтары мен мақсаттарының, мүдделерінің сай келмеуі, бақталас тараптардың болжауға мүмкін емес, агрессивті жүріс-тұрыстары. Бұл белгілер жанжалды жағдайдың туындауына себеп болады. Жанжал тудыратын жағдай ретінде əлеуметтік субъектілер арасында нақты қайшылықтар туындататын адами мүдделердің топтастырылуын түсінуге болады. Саяси жанжалдың негізі болып əртүрлі себептер таныла алады. Осыған байланысты саяси жанжалдың негізі мен қайнар көзі болып биологизаторлық жəне бихевиористік тұжырымдамалардағы секілді «өмір сүру үшін күрес» емес, кез-келген қоғамға тəн əлеуметтік-экономикалық қақтығыстар танылады.
Саяси жанжалдарды шешудің басты шарттары болып жанжалға қатысушы саяси күштердің жəне өзге де жанжалдың аяқталуына мүдделі үшінші күштердің мақсатқа бағытталған əрекеттері табылады. Мұнда тəжірибе көрсеткендей саяси жанжалдарды шешу үрдісінде қолданылатын айқын қисын, нақтытəсілдер болады. Саяси жанжалдарды түрге əрқилы, жанжалдар өзгермелі, бір-біріне ұқсамайды. Осыған байланысты жанжалдарды шешудің біртекті нысандарын немесе оларды шешудің əмбебап жолдарын көрсету мүмкін емес. Бірақ, мəселенің күрделілігіне қарамастан қордаланған тəжірибелік немесе теориялық тəжірибеге негіздеп кейбірқорытындыларжасауға болады. Тəжірибелік қызмет тəжірибесі көрсеткендей жанжалдарды шешу үшін үлкен күш жігер жұмсалуы қажет. Жанжалдың өздігінен шешілетіндігіне үміт артуға болмайды. Əрине, жанжалдарды ескермеуге, елемеуге, артық болса түсіндіруге болады. Бірақ, əрбір жанжал өз бетімен дамиды, шиеленіседі, өзгежанжалдармен ұласадысөйтіпжалпыжүйені күйретуі мүмкін. Жанжалдың ұтымды шешілуі тараптардың жəне өзге де қатысушылардың мүмкіндіктеріне жəне олардың еркіне байланысты. Жанжалды тоқтатудың басты əрекет етуші бастамасы сол жанжалдың басталуына себеп болған объективтік себептердіжою болып табылады.

Жанжалды шешу – түпкі мəнінде тараптардың арасында туындаған мəселе бойынша келісімге қол жеткізу. Шындығында бұл пікірмен көптеген авторлар келіседі, жалпы келісімге келудің үш түрі бар: тараптардың көзқарастарының сəйкес келуі нəтижесіндегі келісім; сыртқы күштердің заңи жəне моральдық еркіне сай келісімге келу; үсем тараптың өзгелерді өз дегеніне көндіруі нəтижесіндегі келісім.

Үшінші тарапқа жанжалды шешу барысында əртүрлі қызметтерді атқаруға тура келеді. Олардың қатарына келесілердіжатқызуға болады: - жанжалдасушы тараптардың өкілдері арасындағы қарым-қатынасты жақсарту; - заңдастыру (жанжалдасу тараптардың өз қарсыласының келіссөздерде қатысуын тануына көмек береді); - келіссөздер үрдісін ұйымдастыру; - оқыту (жаңажəне икеміжоқ қатысушылардыжаттықтыру); - қорларды бөлу (жанжалдасушы тараптарға тəуелсіз сарапшыларды, сонымен қатар, шешім қабылдайтын тұлғаларды іздестіріп олармен келісуге көмек беру; қосымша қорларды ұсыну, мысалы, жажал қатысушыларына олардыңжағымдыжүріс-тұрыстарыүшін қосымша уақыт бөлу); - мəселені зерттеу

 

26. Саяси даму. Саяси даму деп саяси іс-қимылдар, саяси мәдениетте ж/е жалпы саяси жүйеде өзгерістерге әкелетін процестерді айтады. Соның нәтижесінде, саяси жүйе әлеу-к мақсат-мүдделердің жаңа үлгілеріне бейімделеді, жаңа жағдайларға икемделген институттар пайда болады. Саяси дамуды саяси прогреспен шатастырмаған жөн. Себебі, соңғысы қоғамдық-саяси дамудың барысында бір нәтижеге жетуді, бір кезеңнен екіншісіне өтуді білдіреді. Ал саяси даму бейтарап ұғым, ол тек даму процесін, өзгерісті ғана бейнелейді. Саяси дамудың эволюциялық ж/е революциялық түрлері бар. Эволюциялықта қоғамдық-саяси өмір біртіндеп, баяу дамиды. Көбіне күнделікті өмірге тығыз байланысты болғандықтан, олар сырт көзге онша байқала бермейді. Революцияда қоғамның барлық әлеуметтік-экономикалық саяси құрылымы түбегейлі сапалы төңкеріске ұшырайды. Ол қарулы ж/е бейбіт жолмен жүзеге асуы мүмкін. Саяси даму тұжырымдамасында басты роді Саяси бейімделу (модернизация) теориясы атқарады. Ол осы ғасырдың 50 ж-да пайда болған. Батыс елдері алғашында бұл ұғымды отарлық езгіден құтылып, азаттық алған елдердің одан кейінгі жерде қалай дамуына байланысты пайдаланған. Кейін ол өркениеттілікке өтудегі әлемдік процестің жалпы үлгісінің негізіне айналды. Оның мәні дәстүрлік қоғамнан қазіргі қоғамға өтудің сипатын ж/е бағытын бейнелеу болатын.

27. Саяси модернизация. Саяси даму тұжырымдамасында басты рөлді саяси бейімделу (модернизация) теориясы атқарады. Ол ХХІ ғ-ң жж. пб.Саяси модернизация д/з – қоғамның барлық салаларындағы сәйкес өзгерістердің қажеттігі және психологиялық бағыттағы түрлену. Саяси мод. теориясы даму кезеңінен өтті. 1) ХХ ғ. 50-60 жж. (вестернизация), 2) ХХ ғ. 70-90 жж. (жартылай мод-я, тығырыққа тірелген мод-я. Эйзин Штадтың пікірінше, саяси мод. бұл: 1. орталықтанған заңның әкімшілік және саяси белсенділіктің террит-қ және қызметтік кеңеюі. 2. дәстүрлі элиталар легитимділігінің әлсіреуі. 3. әл-к топтар мен индивидтердің саяси өмірге қатысуы. Демократиялық мод. – жаңару механизмін игеру және саяси қызмет тех-ң өзгеруі. Америка саясаттанушысы Пай мод-ны 3 критерийге бөлді: 1) құрылымдық дефиризация, 2) жүйелі мүмкіндігі (инновация мүмк., жұмылдыру мүмк., дағдылану мүмк.), 3) тең билік тенденциясы (халықтың саяси қызметке қатысуы. Заңдардың әмбебаптығы)Саясаттануда мод-ң 2 типі бар: 1. Перевичная (Канада, АҚШ, қайта өрлеу кезіндегі жаңалықтар) 2. Столичная (Ресей, Қазақстан-ң даму сатысы).

 

28. Саяси үдерістің жіктелуі. Саяси үдеріске қатысу түрлері. Саяси жанжалдар деп-қарсы іс-әрекет мақсатындағы екі н/е одан да көп әртүрлі бағыттағы күштердің өз мүдделерін іске асырудағы қақтығысы.Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аудартуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым п.б. Әл-к шиеленіс-ң п.б-на бірнеше себептер бар: 1. жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әртүрлі.. 2.қажеттілік, мұқтаждықтың өтелмеуі н/е қанағаттанарлықсыз өтелуі.3.әр адам өзін белгілі бір әл-к, этника-қ, діни бірлест-ң мүшесі деп санауы. Шиеленіс қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Себебі, оның салдары елдің әл-к, эк-қ, саяси жағдайларына кері әсерін тигізуі мүмкін. Сол себепті оның алдын алып, асқындырмай шешу керек.

Мемлекеттік-құқықтық қақтығыстар тұрғысынан қақтығыстың мынадай түрлері бар:
- мемлекет пен басқа саяси институттар арасындағы қақтығыс;
- мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қақтығыс;
- заң шығарушы мен атқарушы билік арасындағы қақтығыс;
- мемлекеттік-құқықтық жүйе және оны өзгерткісі келетін саяси оппозиция арасындағы қақтығыс.

Қазіргі саяси жүйеде кең тараған қақтығыстардың бірі – статустық рөлдік қақтығыстар б.т. Мұнда белгілі бір әлеуметтік топтардың саяси бағдары, саяси жүйедегі оның рөлі тіркеледі. Аумағы бойынша саяси-әлеуметтік кеңістікте қақтығыстар жойылуына, тарауына, кең өріс алуына байланысты ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Мемлекеттің ішінде жүріп жатқан қақтығыстар позициялық және оппозициялық болып бөлінеді. Позициялық қақтығыстың субъектісі ретінде саяси институттар, ұйымдар шығады. Оппозициялық қақтығыстың субъектісі ретінде басқарушы элита, партия мақсаттары және т.б. Қ-ң сыртқы саясатының ерекше аспектісі Қытай екендігі сөзсіз. ҚХР-мен достық тату көршілік қатынасты жолға қою – Қаз-ң сыртқы саясатының проблемасы. Сыртқы саясатты жүзеге асыруда ҚР Президентінің басшылығымен құрамына сыртқы істер министрлігінің, елшіліктер мен консулдықтарды қамтитын атқарушы орган – дипломатиялық қызмет жүргізеді.

 

 

30. Саяси бейімделудін өлшемдері, кезеңдері.
Саяси бейімделудін өлшемдері, кезеңдері.Дәстүрлік қоғамнан қазіргі қоғамға бейімделу тұжырымдамасының екі тұрпаты (типі) бар. Біріншісі — өзіндік ішкі себептерден пайда болып, соған бейімделу. Бұған Англия, АҚШ сияқты ұзақ жылдар бойы біртіндеп баяу даму нәтижесінде қоғамның баянды құрылысына өтуді басынан кешірген елдер жатады. Олар дамудың жоғарғы деңгейіне табиғи түрде жеткен болып есептеледі. Ал осы жолды кейін өтетін елдерге даму деңгейі, өмір сапасы жағынан жоғарыдағылардың жолын қуушы, "қуалай дамушы" мемлекеттер ретінде қарайды.

Басқа елдердің Батыс үлгісін бойына сіңіріп, өзгеру, соған икемдеу жөнінде әр түрлі көзкарастар бар. Солардың ішінде бұрыннан келе жатқан және кең тарағанының бірі — бейімделудің сызықтық теориясы. Бұл теорияны жақтаушылардыңойынша, дәстүрлік денгейдегі елдер ерте ме, кеш пе капиталистік даму жолына түседі. Оларда соған лайық әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылым, саяси жүйе орнайды. Сонын нәтижесінде олар да қазіргі жоғарғы индустриалды жағдайға жетеді, мәдениеті және басқа салалары да өркениетті елдердің даму жолын бұлжытпай қайталайды дейді.

Осы ғасырдың 50 жылдарында қазіргі мемлекеттің болашақ үлгісі ретінде Американың "еркін" қоғамын айтатын. Азия, Африка, Латын Америкасы елдері өмірдің барлық саласында Батыс бастауларына еліктеу, солардың істегенін қайталау сияқты көрінді. Мысалы, саяси салада парламенттік жүйе және партиялық институттарды орнату, билікті тармақтау, оның заң шығарушы және атқару органдарын, көппартиялық жүйені жаңғырту. Бұл мағынада бейімделу – осы жолға түскен елдердің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының алғашқы шарты. Себебі, дамудың өзі қоғам өмірін неғұрлым батыс үлгісінің негізгі ерекшеліктерін, белгілерін тезірек ұйымдастырған сайын жеделдей түсетін.

Бұл теория бойынша саяси бейімделу алғашында а) дамып келе жатқан елдердің батыс үлгісі бойынша демократиялануы; ә) Батысқа бейімделу "үшінші елдердің" табысты әлеуметтік-экономикалық өсуіне жағдай жасайды және соның салдары болады; б) бұл елдер дамыған Батыс Еуропа елдерімен және АҚШ-пен белсенді қарым-қатынасының, ынтымақтастығының нәтижесі ретінде қабылданған.

"Қуалай дамуды" жүзеге асырудың басты амал-әдісі – Батыс мемлекеттерінің көмегінің арқасы деп есептеледі. Бұл теорияны жақтаушылардың ойынша, жан басына шаққанда белгілі бір деңгейге жету Батыстағы әлеуметтік және экономикалық қоғамның жүйесіндегі өзгерістерге әкеледі. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа жағдайға бейімделудің шешуші жайты – ақша. Ол әлеуметтік технологияларды, қазыналарды, демократиялық институттарды таратуға көмектеседі. Сол арқылы тұтыну деңгейін көтеруге, адам

 

 

31. Саяси бейімделуге байланысты көзқарастар.
Саяси бейімделуге байланысты көзқарастар.

 

60 жылдардың аяғына қарай бейімделудің сызықтық теориясын сынаушылар көбейді. Олардың ойынша, әр түрлі елдердің бейімделуі құрылым жағынан болсын, мәдениет жағынан болсын бірыңғай болмайды. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, қазіргі капиталистік өмір салтына өту барысында бұл салаларда түрлі ерекшеліктер пайда болады. Сондықтан ғалымдар соған әкелетін себептерді іздестіре бастады. Олар бірқатар жағдайларға байла- нысты болады.
1. Әр түрлі елдердің жаңа жағдайға көшу, институңионалдық құрылымға өту үшін жұмылдырып, іске тартарлық қорлары, мүмкіндіктері бірдей емес.
2. Әр түрлі қоғамдық тарихи дәстүрлері, әлеуметтік-экономикалық құрылымы өзгеше.
3.