XIV – ғ.және XV ғасырдың басындағы Мәскеу княздығының архитектурасы

Новгород қаласындағы Қасиетті София Соборы

(1045-1052 жж.)

Құрылыстың басталуы - 1045 жыл. Бұл Ярославтың ұлы Владимирмен басталған. Новгород қаласындағы Қасиетті София Соборына – Ежелгі орыс мемлекетінде екінші орында тұрған қала есебінде қарауға болады. Бұны мемлекеттікті нығайту саясатының жалғасы ретінде және ұлы князьдің абыройын нығайту деп қарастыруға болады.

Новгород қаласын Софиясының жоспары көп жерде Киев қаласындағы Софияның жоспарына ұқсас. Бұл да кең галереясы бар бес бағанды крест күмбезді шіркеу. Бірақ бұл жоспар иерархияның қағидасына бағынып, жеңілдетілген. Соборда бір галерея мен хорға апаратын бір мұнара-баспалдақ бар. Бес апсидтің орнына мұнда екеу. Кресттің салалары Киевтегідей үш тармақты емес екі тармақты аркада болып бітеді. Әрі Новгород Софиясы он үш емес, тек бес баспен біткен. Бұл ерекше көрнекті болып келеді. Өйткені ежелгі жазуға сай оның алдындағы ағаш бастарында он үш төбе болған. Новгород Софиясының негізгі көлемі Киев Софиясындағыдай жеке ұяшалардың механикалық бірігуіндей емес біртұтас болып көрінеді. Біртұтас болып көрінуіне бастарының ықшамды болып келуі де әсер етеді. Контрфорсқа ұқсайтын шошайған қалақшалырмен ажыратылған қабырғаларының үлкен жалпақтығы, әрленбеген кішкентай өтетін аралықтар, галереялардың бітеулігі – ғимаратқа ерекше ірілік үстейді, оның ерекше мықты екендігін әсірелейді. Бұл кездейсоқтық емес: тастардағы архитектура халық әндеріндегідей халықтың эстетикалық мұратын көрсетеді. Новгород қаласының сәулеті оның шежіресіндегідей жинақы, ашық түсті бояулары бар Икона жазуларындағыдай мәнерлі.

Новгород қаласындағы Киелі София тас соборы ертеден бері тұрған еменнен жасалған храмның орнына салынды. Қалау беті дөрекілеу жергілікті тастан жасалды, сондықтан бірден сырты сыланып әктеліп тасталды.

Собор пішінінің монументтілігімен және композициясының ірілігімен ерекшеленеді. Қабырғалары мен жиынтықтары фрескалармен әрленген. Батыс жақтағы кіреберісі ақ түсті фасад бетінің қасында көркемділігімен ерекшеленетін кең фрескалық панномен безендірілген.

Новгородтық Киелі София соборының қасында Срфия звонницасы орналасқан. Басқаларға қарағанда Новгород княздығының звонницалары оқшау салынған.

Кейіннен барлық звонницаларды қатарлап салып және жабық өткелдермен біріктірген.

Новгородтық архитектура мектебі қаталдау әрі ұстамдырақ болған. Византиялық дәстүрден онда тек крест-күмбезді жүйесі, жергілікті әдістегі кескіндеме және фрески сақталған.

Киев пен Новгород қалаларындағы Киелі София соборлары өз заманының сындарлы және көркем негізгі жетістіктерін топтады. Сондығымен орыс сәулет өнерінің дамуындағы басты бағытын анықтады.

Новгородтық архитектура мектебінің өзіне тән ерекшеліктері

· Сәулет өнерінің дер шағы XIII-XIV ғасырдан басталады.

· Басқа княздықтардан алшақ жерде даму мүмкіндігі бар дәстүрдің өзіндік ерекшелігі. Оның болашақта Ресейдің бөлінуін сақтап қалатындығында.

· Готиканың әсері: биік шипцалы шатырлар, созылыңқы баданалар, ғимараттың ішкі көлемін кеңейту құштарлығы.

· Ішкі және сыртқы бет-бейнесіндегі «солтүстіктік» ұстамдылық.

· Дәстүрлі халықтық әдіс-айлаларды қолдану; орыстың ағаш ою өнері- мережканы тасқа қолдану элементтерінің барлығы, тыртықты тас және басқа да төртбағанды көріністен күмбез астындағы дөңгелек барабанға өткел жасайтын баспалдақты аркалар.

· Құрылысқа жергілікті тастардың дөрекі формаларын қолданылғандықтан барлық құрылымдар мен ғимараттар сыланды және әктелді.

· Ғимараттардың көлемдерінің кішілігі.

· Аражабындардың жаңа сындарлы үлгілерінің өндірімі; қабырғаларды аяқтаудың закомарлық, үшқалақтық және фронтондық түрлерін қоллдаеуы, закомардың жоқтығы.

XIV – ғ.және XV ғасырдың басындағы Мәскеу княздығының архитектурасы.

XIV ғ басында 1156 жылдарда Юрий Долгорукийдің салған «Мәскеу грады» ірі княздықтың астанасына айналады. Сұрапыл 1238 жылдардан кейін Мәскеудің тез арада қайта қалпына келуі географиялық тұрғыдан алғанда сауда жол тарапының қиылысында орналасуы мен Ока, Клязьма және Москва өзенаралық аумағының шеттен келген жаулаушылардан қорғанғандығында. Сонымен қатар, сырт басқыншылармен күресу үшін Русьтің бірігу саясатында.

Мәскеудің тарихи заңдылық өсу абыройы, оның Ресейдің саяси және мәдени орталығына айналуы бұқара халықтың қолдауының, мәскеу княздықтарының бояриндар мен жаулап алушылардан құтқару күресінің нәтижесі болды.

Сонымен қатар, орыс шіркеулерінің грек шіркеулерінен ажырауын көздеген мәскеу княздықтарының духовенствомен бірігуі де біраз әсер етті.

Москва және Неглинная өзендерінің ортасында, ағаш үйлер мен шіркеулердің арасында биік мүйісте 1326 жылы митрополиттардың жерленген жеріне айналған ақтасты Успен соборы көтерілді.

1380 жыл келді. Онымен бірге Куликов алаңында Мәскеу біріктірген орыс жасақтары өзінің қас жауымен ақтық шайқаста кездесті. Мамай ханның мыңдаған жауынгерін жыққан Дмитрий Донскойдың айқын жеңісі өз халқының алдында Мәскеудің абыройын көтеріп, орыс халқының бірігуіне қатты әсер етті.

Ежелгі Мәскеуді күшейтуге арналған архитектуралық ескерткіштерінің барлығы дерлік астананың кейінгі салынуларынан кейін жойылып кетті. Сондықтан ғажайып түрде аман қалған Сенидағы Рождествендық ақтасты шіркеудің төменгі бөліктері аса құрметке ие. Оның ұқыпты блоктардан құралған қабырғалары мен жиынтықтары тас қалау шеберлігін жақсы игерілгендігін көрсетеді. Владимир – суздалдық архитектура рухында орындалған өте әдемі болашақ портал ерекше көрінеді.

Алғаш рет Мәскеу жайлы 1147 жылғы жылнамаларда айтылған. Мәскеу Боровицкий төбесінде Москва және Негинная өзендерінің ортасында орналасқан. 1156 жылы Юрий Долгорукий оны Владимир – Суздальдық княздығына қосады, қала маңызды қорғанысқа айналады. Мәскеуде ағаш қорғаныс салынып, жалпы көлемі 5-6 ретке үлкейеді. XIII ғасырда Мәскеу Москва княздығының астанасына айналады.

Москва княздығында ежелгі архитектура дәстүрлері болмаған, бірақ кең көлемде өзіндік архитектура жасау қажеттілігі және мүмкіндіктері туындайды.Сондықтан мұндай ағаш өнерінің құрылысына әр княздықтан, кейін шетелдерден де шеберлер шақырылды. Сонымен Москва княздығында құрылыстың әр түрлі әдіс-тәсілдері араласты.

Мәскеу құрылысы бірнеше кезеңнен тұрды:

1. 1156 ж. Шекарасы (Юрий Долгорукийдің кезінде)

2. 1340 ж. Шекарасы (Иван Калите кезінде)

3. 1495 ж. Шекарасы (III Иванның кезінде – соңғы кездегі Кремлдің аумағы)

4. 1536-38 жж.шекарасы (Кремль және Китай-город, архитектор Петрок Малый);

5. 1585 - 93жж.шекарасы (Кремль және Китай-город, архитектор Федор Конь);

6. 1591, 1641 және 1659 жж. шекарасы (Кремль және Китай-город, Белый город, Замоскворечье және Земляной қаласы, қазіргі Садовое кольцо шекарасы, архитектор - Скородом);

XIV ғасырдан бастап Мәскеуде тастан және ағаштан ою өнері бастау алды.

Алғашқыда Мәскеу архитектурасы ағаштан жасалды, өйткені қала жан-жағынан ғасырлық орманмен қоршалған болды. Сондықтан ағаш өңдеуге еш кедергі болмады. Кремлдің алғашқы қабырғалары да ағаштан тұрғызылды. Мәскеудің ағаш шіркеулері де ерекше аталды: шоққарағайдағы Спас, тауық сирақты Никола, қарағай түбіндегі Салымдар. Олардың ішінде қорғасынға тартылған слюдалы терезелер қолданылды. Мыңдаған шырағдандар жанып тұрды. Кейіннен осы шырағдандар сансыз мәскеу өрттерінің себепшісі болды.

XII ғасырда Мәскеуде басталған тас құрылысында ең маңызды орын алғаны – ақ балшықты тас. Ол өңдеуге жақсы. Дмитрий Донскойдың кезінде Кремлдің ағаш қабырғалары ақ тасқа ауыстырылды. Тастан аса маңызды ғибадатты құрылымдар салынды. Тастан ғимараттардың архитектуралық бөлшектері: колонналар, оюлар, барелефтер салынды. Соңынан ақ тас пен қызыл кірпіштің тіркесі орыстың ою өнеріне қайталанбас әр береді.

 

75-сурет Звенигород қаласында Успен соборы

 

Рисунок 75-Успенский собор на Городке в Звенигороде

 

Ежелгі мәскеулік тастан ою шеберлігінде көптеген орыс қалаларының тас құрылысы әдістері қолданды. Владимир мектебінен болашақ порталдардың бай әшекейленуінің бірі – ақ тастың қалау үлгісі қолданылды. Новгород және Псков мектептерінен - баспалдақты акаларлар мен көлденең салынған жиынтықтары бар аражабындар кострукциялары алынды. Басқа да архитектура мектептерінің әсері пайда бола бастады.

XV ғасырдың аяғында Мәскеу княздығы астанасы - Мәскеу қаласы болған орталық мемелекетке айналады. Архитектурада біріңғай ортақмемелекеттік өз бойына әр түрлі дәстүрді сіңірген стиль пайда бола бастайды. Қалашықтағы Успен соборы, Троицк-Сергиев Лаврындағы Троицк соборы және Андроников монастырындағы Спасский соборлары ежелгімәскеулік архитектураның үлгісі болып табылады.

Звенигород қаласының Қалашығындағы Успен соборы (1399 ж)

 

Өзінің тік қабырғаларымен (88-сурет) собор Владимир соболарына ұқсас, бірақ оның закомарлары жартылай қоршамалы емес, қақпалы. Биік дабыл баспалдақты дабылдарарға орнатылды. Кейіннен дабылға қосылатын, осы қақпаларға сәйкес, әрленген төбелері 4-беткейлі шатырмен жабылды.

Собордың болашақ порталы оның қабырғаларының мықты екендігін дәлелдеді. Собор қабырғаларының орта кезі ақ тастан ойылып жасалған оюлы жолақтармен безендірілді. Фасадтың қалақшаларын бөліп тұрған жұқа бағандарда капителдер пайда болды.

 

Троицк-Сергиев Лаврындағы Троицк соборы (1422ж.)

Киелі Троицк ағаш соборы 1412 жылы Сергей Радонежскийдің табытының үстіне орнатылды. Осы жерден Дмитрий Донской өз әскерін Куликово алаңына енгізді. 1422 жылы ағаш собордың орнына соңынан XVIII ғасырда қайта өңделіп салынған тас собор салынды. Қазіргі кезде ол алғашқы қалпына келтірілген.

Собор (67 сурет) көршілес Владимир-Суздал княздығында өндірілген ақ балшықтан салынды. Басын көтеріп тұрған дөңгелек цилиндірлі дабыл сыртқы қабырғаларының төрт бұрышына тіреліп тұр. Сондықтан сыртқы төбелеріне сәйкес келетіндей қосымша ауыспалы қақпалар салудың қажеттілігі туды. Бұл декоративті элементтер және закомарлар киле түрінде болып келеді. Троицк соборы ғимаратының төбелері өте нашар дамыған, бірақ бұдан кейін төртбұрышты қалыптан цилиндрлі дабылға ауысу әдісі белгілі бір форма жасаудың ең маңызды факторы болып табылады. Собор қабырғалары тегіс, үш олы жолақтан тұрады.

 

Рисунок 76-Троицкий собор в Троице-Сергиевой ЛавреРисунок 77-Спасский собор Андроникова монастыря в Москве

Мәскеудегі Андроникованың спаск жиылыс монастірі (1390-1410-1427ж.)

Жиылыстың жоспарында Владимир-Суздальско княздықта тақылеттілік көріне коймайды.

Жиылыстың(рис.77) дамыу- жүйесі, порталдың тамаша перспективтік күйінде көрсетіледі. Жартылай дөңгеленіп құралған закомар, қабырғаларда қатарынан айырылған. Жиылыста тұңғыш рет биік цоколь қолданылған. Сыртқы декоративтік кескінге деген талпыныс, ғимараттың аусарлық елестің шиеленісінде делінді, бұл храмның декоративтік қақпаның бірнеше қатар құрылу және закомардың бас- бүйір бітісімен жетті.

Арада бүтіндікте, храмның декоры өте ұстамды және тек дабылда – ғана қолданылады.

Жиылыс А.Рублева қолдарымен танымал.