Аб’яднанню ў другой палове ХVІ стагоддзя Вялікага Княства Літоўскага і Польскай Кароны ў адну дзяржаву – Рэч Паспалітую папярэднічаў даволі працяглы перыяд. Урадам гэтых краін даводзілася вельмі часта высвятляць складаныя і супярэчлівыя адносіны. Пасля падпісання Крэўскай уніі ў 1385 годзе значна ўзмацніўся польскі ўплыў, пашырылася сфера каталіцызму ў Вялікім Княстве Літоўскім. Захопніцкая палітыка Маскоўскай дзяржавы з’яўлялася адной з прычын, што штурхала ВКЛ на ўтварэнне сумеснай з Польшчай дзяржавы.
Прагрэсіўны ва ўсіх адносінах папярэдні працэс духоўнага развіцця беларускага народа не спыніўся і ў складзе Рэчы Паспалітай, хаця ўмовы для гэтага не могуць быць параўнаны з умовамі папярэдняга перыяду. Тут даводзілася думаць не столькі пра ўзаемадзеянне з польскай культурай, колькі іпра захаванне ўласнай. З падпісаннем Люблінскай уніі (1569 г.) значна пашырыліся магчымасці польскай культуры і каталіцызму. Пры падтрымцы каталіцкага Рыма Рэч Паспалітая пачынае праводзіць палітыку апалячвання і акаталічвання беларусаў. Спачатку афіцыйна выкарыстоўваліся і польская, і беларуская мовы, але з цягам часу паступова ў якасці дзяржаўнай уводзіцца польская мова. У 1696 г. Варшаўскі сейм прыняў пастанову аб забароне беларускай мовы ў дзяржаўных і судовых установах. Менавіта з гэтага часу ў галовы тутэйшага насельніцтва ўбівалася негатыўнае, зневажальнае стаўленне да ўсяго беларускага, у першую чаргу да беларускай мовы, якую сталі называць «мовай хамскай, мужыцкай, паганскай». Польская мова лічылася мовай вышэйшага гатунку, панскай, шляхетнай. На вялікі жаль, многія прадстаўнікі беларускай шляхты за пэўныя прывілеі выракаліся не толькі роднай мовы, але і свайго беларускага паходжання, больш таго – сваёй веры.
Пры ўсіх далёка не лепшых пераменах у жыцці, звязаных з утварэннем Рэчы Паспалітай, у асяроддзі адукаваных людзей беларусі адразу не магла паменшыцца колькасць асоб, якія з глыбокім усведамленнем і вялікай адказнасцю браліся за сваю справу з надзеяй і пры такіх умовах забяспечыць росквіт роднай культуры.
Адчуць усё гэта давялося і гуманісту, кнігавыдаўцу Васілю Цяпінскаму (каля 1540 – каля 1604). З літаратурнай спадчыны пісьменніка, творчасць якога прыпадае на першыя дзесяцігоддзі існавання Рэчы Паспалітай, вядомыя рукапісная прадмова і частка надрукаванага “Евангелля”. Прыступіць да літаратурнай дзейнасці яго натхніла жаданне зрабіць штосьці карыснае для народнай культуры, роднай мовы. Паводле А. Жураўскага, “Евангелле Цяпінскага з’яўляецца выдатным узорам беларускай літаратурнай пісьмовай мовы другой паловы XVII стагоддзя. Яно адлюстроўвае важнейшыя арфаграфічныя, граматычныя і лексічныя нормы беларускай пісьменнасці таго часу”.
Апалячванне беларускага насельніцтва, акрамя насілля, у пэўнай ступені дасягалася і роднасцю, блізкасцю моў суседніх народаў і параўнальна больш высокім узроўнем культурнага развіцця Польшчы.
Сярод прагрэсіўных прадстаўнікоў польскай культуры было нямала людзей, якія не падзялялі палітыку афіцыйнай улады на Беларусі, ішлі на дабрачыннае збліжэнне з насельніцтвам. Яны паслядоўна і рашуча адстойвалі права беларускага народа ладзіць адукацыю з улікам мясцовых традыцый, праўдзіва і аб’ектыўна паказвалі яго жыццё ў сваіх літаратурных творах. Скрыжаванне польскай культуры з беларускай на першых этапах рабіла станоўчы ўплыў на беларускую культуру, садзейнічаючы ёй у перайманні, перанясенні на родную глебу праз кантакты з польскай мовай усяго перадавога і прагрэсіўнага, што было набыта на гэты час заходнееўрапейскімі культурамі. І толькі пазней, калі працэс акаталічвання праваслаўнага ўсходнеславянскага насельніцтва пачаў актывізавацца, ён стаў садзейнічаць апалячванню. У народа гвалтам забіралі культуру, вымушалі адрачыся ад мовы. Усё рабілася дзеля таго, каб беларусы страцілі сваю нацыянальную самасвядомасць.
Асаблівую шкоду наносіла ўсталяваная польскім духавенствам пры падтрымцы свецкіх феадалаў сістэма адукацыі. Гісторыя не засведчыла ніводнага факта, каб каталіцкая царква стварыла ў ВКЛ беларускую нацыянальную школу. Амаль усе, хто прайшоў курс навучання ў каталіцкай школе, лічыў сябе рускім, русінам ці ліцвінам, а не беларусам, станавіўся актыўным правадніком чужой культуры і звычаяў.
Самай сур’ёзнай перашкодай на шляху апалячвання беларускага народа з’яўлялася высокаразвітая беларуская мова. Народ любіў і паважаў яе, бо напэўна ж усведамляў, калі ў краі паступова ўсталёўвалася эканамічнае і палітычнае панаванне Рэчы Паспалітай, дык заставаўся толькі адзін сродак выжывання – вернасць культурным традыцыям, у чым мова адыгрывала найважнейшую ролю. Ужо па самой гаворцы беларус амаль ва ўсіх выпадках беспамылкова вызначаў, хто побач з ім свой, а хто чужы. Здаралася, што такім чужынцам для яго мог стаць і свій паводле нацыянальнай прыналежнасці чалавек, калі ён здраджваў мове, рэлігійным традыцыям тутэйшага насельніцтва. Такмі здраднікамі ў першую чаргу станавіліся заможныя людзі, якія падобным шляхам імкнуліся атрымаць ад Польскай Кароны пэўныя прывілеі і таму без асаблівых ваганняў ахвяравалі культурнымі здабыткамі свайго народа.
Аднак патрэбна ведаць, што многія беларускія магнаты і шляхта не напрамую прыйшлі ў каталіцызм. Яны як найбольш пісьменныя і адукаваныя пласты грамадства сталі вельмі актыўнымі прыхільнікамі розных рэлігійных плыняў. Менавіта ў такую апазіцыю да свайго народа сталі выпускнікі Кракаўскай акадэміі, што былі родам з Беларусі. Адступіўшы ад праваслаўя, яны вялі энэргічную дзейнасць па насаджэнні на беларускіх землях каталіцызму, пісалі рэлігійна-палемічную літаратуру (палеміка ад слова спрачацца), у тым ліку і на беларускай мове, у якіх цалкам падтрымлівалі палітыку Польскай Кароны. Палемічная літаратура перыяду Рэчы Паспалітай прадстаўлена такімі славутымі імёнамі:
· Іпацій Пацей (1541 – 1613) – “Унія” на старабеларускай мове, “Гармонія” на старабеларускай і польскай мовах;
· Хрыстафор Філалет – “Апокрысіс”, які ў арыгінале быў надрукаваны на польскай мове, а затым перакладзены на старабеларускую;
· Пятро Скарга – “Пра еднасць царквы божай пад адзіным пастырам” на польскай мове.
Аўтары тагачасных публіцыстычных твораў дакладна перадаюць гістарычныя абставіны часоў усталявання уніі, прычыны яе ўзнікнення, напал страсцей пры супраціўленні ёй:
· Лаўрэнцій Зізаній (? – 1634)– “Катэхізіс”, рукапіс якога быў зроблены на старабеларускай мове;
· Мялецій Сматрыцкі (1575 – 1633) – “Трэнас, або лямант усходняй царквы”, надрукаваны па-польску, за прыгожы і вобразны стыль якога пісьменніка называлі Златавустам;
· Афанасій Філіповіч (1596 – 1648) – “Дыярыуш” (“Дзённік”) – яркія публіцыстычныя артыкулы, якія адлюстроўвалі падзеі першай паловы XVII стагоддзя.
Не трэба забывацца, што гэтыя найбольш адукаваныя людзі былі асноўнымі носьбітамі літаратурнай старабеларускай мовы. Аднак старабеларуская мова паступова, але няўхільна адыходзіла ў нябыт і ў тым абліччы ўжо так і не адрадзілася, хаця ўвесь час у народзе захоўвалася жывая беларуская мова, творцам, верным захавальнікам якой была вёска, якая менш за ўсё паддавалася польскаму ўплыву, што вельмі непакоіла заўзятых паланізатараў нашага краю.
Першым з беларускіх асветнікаў павёў рашучую барацьбу супраць паланізацыі Васіль Цяпінскі, будучы цвёрда перакананы, “што толькі шляхам шырокай асветы і належнай адукацыі на троднай мове можна пазбегнуць і культурнага заняпаду, і той бяспекі, якая несла беларускаму народу палітыка польскіх феадалаў”.
Своечасова заўважыў і правільна ацаніў згубныя вынікі паланізацыі і акаталічвання беларускага насельніцтва Іван Мялешка. Ён з вялікай знявагай ставіўся да тых беларусаў, якія ў імя сваіх карысных мэт здраджвалі роднаму народу. Пяру гэтага шчырага заступніка беларускага народа належыць цікавы твор палітычнай сатыры “Прамова Мялешкі”, у якім ён такіх суайчыннікаў-здраднікаў называе людзьмі, у якіх “хоць наша костка, аднак сабачым мясам парасла і ваняе”.
Немагчымасць шляхам аклічвання цалкам адарваць беларусаў ад сваёй спадчыны вымусіла польскія вярхі Рэчы Паспалітай пайсці ў наступ на мову, параўнальна моцныя пазіцыі якой не давалі спакою заўзятым паланізатарам. Забяспечваліся такія пазіцыі дзякуючы прыняццю адпаведных актаў дзяржаўна-правога характару. У мэтах канчатковага адрыву народа ад роднай мовы каралеўская ўлада павяла мэтанакіраваную адкрытую барацьбу за вывад беларускай мовы з судовага і адміністрацыйнага справаводства. Бачачы, што гэты працэс можа зацягнуцца надоўга з-за ўпартага супраціўлення народатакой напрыхаванай варожасці да яго роднага слова, была прынята ў 1969 годзе пастанова, згодна якой усе рашэнні павінны складацца на польскай мове. Такім чынам, беларуская мова была забаронена для афіцыйнага ўжытку.
Пастанова 1696 года сталася найсур’ёзнейшым ударам па культурным развіцці беларускага народа, бо кожнае абмежаванне сацыяльных функцый мовы і тым больш у такой важнай сферы, як справаводства, не магло не адбіцца на агульным стане духоўнага жыцця беларускага края. Гэтым жа судовым і адміністрацыйным уладам пасля пераходу на польскую мову спраўней было насаджаць яе ў асвету і выдавецкую справу. А хто супраціўляўся такой палітыцы, не жадаў паланізавацца, вымушаны быў з вялікай цяжкасцю сцвярджаць сваю беларускасць. Дзякуючы ім, у палемічных публікацыях і свецкай літаратуры беларуская мова захавалася часткова свае пазіцыі да сярэдзіны XVII стагоддзя. Свецка-мастацкая літаратура перыяду Рэчы паспалітай прадстаўлена такімі аўтарамі, як:
· Фёдар Еўлашэўскі (1546 – 1604) – “Дзённік” (мемуарная літаратура);
· Філон Кміта-Чарнабыльскі (1530-1587) – лісты-водпісы (эпісталярная літаратура);
· Андрэй Рымша (каля 1550 – пасля 1595) - вершы і паэма.
Аднак, будучы пазбаўленай статусу дзяржаўнай, забароненай для ўжывання ва многіх сферах грамадства, беларуская мова паступова звужае свае функцыі. Ужо ў пачатку XVIII стагоддзя толькі дзе-нідзе на беларускай зўямлі можна было знайсці школу ці друкарню, якія б працавалі на беларускай мове.
Забарона выкарыстання беларускай мовы ў дзяржаўным жыцці найперш адмоўна адбілася на яе ролі ва ўсіх жанрах літаратуры. Здаралася такое, што некаторыя аўтары, якія да гэтага пісалі свае творы на старабеларускай мове, цяпер сталі друкавацца па-польску. Каштоўнасць такой літаратуры для духоўнай спадчыны народа ўжо не тая, што беларускай, хаця цалкам выключаць яе з нацыянальных набыткаў няма аніякіх падстаў. Адыход ад беларускай мовы прывёў да таго, што многія сюжэты мастацкіх твораў нічога агульнага не мелі з мастацкім жыццём. Беларуская літаратура пачала фалькларызавацца: па сутнасці, працягвае развівацца толькі народная гутарковая мова (дыялекты), якая сустракаецца ў шматлікіх помніках фальклору (казкі, паданні, прыказкі, прымаўкі, вершаваныя творы, жарты і г.д.).
Па прыкладзе асветнікаў і гуманістаў XV – XVI стагоддзяў наступныя пакаленні беларускіх пісьменнікаў выказвалі глыбокую зацікаўленасць да ўсяго таго, што адбывалася ў жыцці народаў Еўропы. І вядома, стала імкнуліся да ўзаемакантактаў з рускай і ўкраінскай культурай.
Адметнай фігурай у беларуска-ўкраінскім культурным супрацоўніцтве з’яўляецца пісьменнік-публіцыст, філолаг, доктар медыцыны Мялецій Сматрыцкі. Ён упершыню сістэматызаваў і поўнасцю абагульніў законы славянскай мовы ў сваёй працы “Граматыкі славенскія правільная сінтагма”. Усе граматыкі, якія былі выдадзены пасля гэтай працы – скарачэнні, пераборкі ці капіраванне.
Шчырае супрацоўніцтва паміж беларусамі і ўкраінцамі станоўча паўплывалі на развіццё беларускай мовы. Так, у друкарні братоў Мамонічаў у Вільне была выдадзена, напісаная на Ўкраіне “Граматыка славенскага языка”, выхад у свет у Кіеве і перавыданне ў друкарні Куцеінскага манастыра (сучасны горад Орша) “Лексікона славенароскага і імён талкаванне” Памвы Бярынды.
Міналі стагоддзі, а ўсведамленне адзінства паходжання ад усходнеславянскай народнасці так і не ўзнікла ні ў беларусаў, ні ў рускіх. Так, Сімяон Полацкі (1609 – 1680), які пакінуў Полацк і да канца сваіх дзён жыў у Маскве, вызначыў развіццё рускай і беларускай літаратур амаль на цэлае стагоддзе.
