1. Адзначце, што з’яўляецца прадметам вывучэння фанетыкі.
2. Дайце агульную характарыстыку сегментных (лінейных) фанетычных адзінак (фанетычнай фразы, маўленчага такта, фанетычнага слова, склада, гука). На прыкладзе прыведзенага выслоўя Г. Марчука параўнайце іх з суперсегментнымі фанетычнымі адзінкамі (націскам, інтанацыяй, паўзай).
Калі шчасця трэба дабівацца – гэта ўжо не шчасце. Шчасце прыходзіць натуральна і непрыкметна, часцяком нечакана, але заўсёды заслужана за турботы шчырыя і справы духоўныя.
3. Дайце характарыстыку артыкуляцыі галосных гукаў у беларускай мове. Карыстаючыся табліцай 1, адзначце, на якія групы падзяляюцца галосныя паводле месца і спосабу ўтварэння. Ахарактарызуйце гэтыя групы.
Табліца 1 – Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
| Пад’ём | Рад | ||
| нелабіялізаваныя | лабіялізаваныя | ||
| пярэдні | сярэдні | задні | |
| Верхні | і | ы | у |
| Сярэдні | э | о | |
| Ніжні | а |
4. Звярнуўшыся да табліцы 2, ахарактарызуйце артыкуляцыйныя якасці зычных гукаў:
а) адзначце, на якія групы падзяляюцца зычныя паводле месца і спосабу ўтварэння. Ахарактарызуйце асаблівасці артыкуляцыі афрыкат у беларускай мове. Пакажыце, якія гукі рускай мовы ім адпавядаюць;
б) назавіце, якія групы зычных выдзяляюцца ў залежнасці ад удзелу голасу і шуму ў іх утварэнні. Растлумачце, чаму беларускія зычныя [в], [в’], [j], [ў] – санорныя;
в) акрэсліце асаблівасці вымаўлення мяккіх и цвёрдых зычных у беларускай мове. Раскажыце пра гісторыю фарміравання зацвярдзелых зычных.
Табліца 2 – Артыкуляцыйная класіфікацыя зычных
| Месца ўтварэння | губна-губныя | губна-зубныя | пярэдне-язычныя | сярэдне-язычныя | задне-язычныя | |||||
| Спосаб утварэння | Удзел голасу і шуму | цв. | м. | цв. | м. | цв. | м. | м. | цв. | м. |
| Змычныя | Звонкія Глухія | [б] [п] | [б’] [п’] | [д] [т] | [г] [к] | [г’] [к’] | ||||
| Змычна- праходныя | Санорныя | [м] | [м’] | [л] [н] | [л’] [н’] | |||||
| Шчылінныя (фрыкатыў-ныя) | Звонкія Глухія Санорныя | [ў] | [ф] [в] | [ф’] [в’] | [ж][з] [ш][с] | [з’] [с’] | [j] | [γ] [х] | [γ’] [х’] | |
| Змычна- шчылінныя (афрыкаты) | Звонкія Глухія | [z] [ž] [ц] [ч] | [z’] [ц’] | |||||||
| Дрыжачы (вібрант) | Санорны | [р] |
Практыкаванне 1. Выпішыце з “Фразеалагічнага слоўніка беларускай мовы” І. Я. Лепешава (Мінск, 1993) дзесяць устойлівых выразаў, кампанентамі якіх з’яўляюцца назвы органаў маўлення. Растлумачце значэнне фразеалагізмаў. Складзіце з імі сказы.
Практыкаванне 2. Да прыведзеных тэрмінаў падбярыце абсалютныя сінонімы. Прывядзіце прыклады гукаў, якія адносяцца да названых груп.
| губна-зубныя | ||
| афрыкаты | ||
| дрыжачыя | ||
| выбухныя | ||
| шчылінныя | ||
| бакавыя | ||
| губна-губныя | ||
| альвеалярныя |
ЛІТАРАТУРА
Беларуская мова: Энцыклапедыя / Пад рэд. А.Я. Міхневіча; рэдкал.: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. – Мн.: БелЭн, 1994. – С. 139-141, 399-400.
Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Лексікалогія. Фразеалогія: вучэб. дапам. / Я.М. Камароўскі, В.М. Красней, У.М. Лазоўскі і інш. – 2-е выд., дапрац. і дап. – Мн.: Выш. школа, 1995. – С. 13-41.
Сямешка, Л.І. Беларуская мова. Уводзіны ў навуку аб мове. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія / Л.І. Сямешка. – Мн.: Сучаснае слова, 1999. – С. 77-101, 135-143.
Сямешка, Л.І. Курс беларускай мовы: падручнік / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. – Мінск: Універсітэцкае, 1996. – 654 с.
Юргелевіч, П.Я. Курс сучаснай беларускай мовы з гістарычнымі каментарыямі / П.Я. Юргелевіч. – Мн.: Выш. школа, 1974. – С. 43-45, 72-78.
МАРФАЛОГІЯ
ІМЕННЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
1. Акрэсліце паходжанне і значэнні тэрміна “граматыка”.
2. Дайце азначэнне паняцця “часціны мовы”. Ахарактарызуйце прынцыпы выдзялення і размежавання часцінаў мовы.
3. Як тлумачыцца значэнне прадметнасці, уласцівае назоўніку, з пункту гледжання логікі і граматыкі? Праз якія марфалагічныя катэгорыі выражаецца значэнне прадметнасці назоўнікаў? Якія сінтаксічныя функцыі з’яўляюцца для назоўніка тыповымі і чаму?
4. Па якіх семантычных і граматычных прыметах вылучаюцца лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў?
5.Ахарактарызуйце прыметнік як часціну мовы. Як тлумачыцца значэнне прыметы з пункту погляду граматыкі? Параўнайце прыметнікавыя катэгорыі роду, ліку, склону з адпаведнымі катэгорыямі назоўніка.
6. Ахарактарызуйце лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў. Т Раскажыце пра “ўзаемапранікненне” лексіка-граматычных разрадаў гэтай часціны мовы.
7. Назавіце спецыфічныя рысы лічэбніка як часціны мовы (семантычныя, марфалагічныя, словаўтваральныя, сінтаксічныя). У чым асаблівасці сінтаксічнай сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі ў беларускай мове ў параўнанні з рускай?
8. Акрэсліце семантычныя, марфалагічныя, словаўтваральныя і сінтаксічныя адзнакі займенніка як часціны мовы. Чым адрозніваюцца займеннікі ад знамянальных часцінаў мовы? Дзеля чаго ўжываюцца ў маўленні?
Практыкаванне 1. Прачытайце тэкст. Дайце яму загаловак. Да якога тыпу маўлення адносіцца тэкст? Абгрунтуйце сваё меркаванне. Выпішыце з тэксту ўласныя назоўнікі. Вызначце іх семантычныя групы. Запішыце пяць-восем фраземаў, асновай узнікнення якіх з’яўляюцца біблейскія сюжэты. Растлумачце сэнс устойлівых выразаў, складзіце з імі сказы.
Біблія (Святое Пісьмо) – манументальны і загадкавы твор. У Бібліі сказана ўсё пра быццё і культуру, Бога і чалавека. Поўная Біблія складаецца з дзвюх сіметрычна суаднесеных частак – Старога Запавету (50 кніг) і Новага Запавету (27 кніг). Слова “запавет” азначае пастанову, умову, закон, урэшце – дагавор, які, паводле багаслоўскага тлумачэння, Бог пакінуў усяму чалавецтву.
Першапачаткова кнігі Бібліі пісаліся на старажытнаяўрэйскай мове і мове старажытных грэкаў. На стараславянскую мову іх упершыню пераклалі ў ІХ ст. славянскія асветнікі Кірыла і Мяфодзій.
У народ Біблія прыйшла пасля адкрыцця кнігадрукавання. У нашым усходнеславянскім рэгіёне Біблію для народа адкрыў беларускі асветнік і першадрукар Францыск Скарына “з слаўнага места Полацка”. У 1517-1519 гг. у чэшскай Празе ім было выдадзена дваццаць тры кнігі Старога Запавету, і ў 1525 г. у Вільні, дзе Скарына заснаваў першую на тэрыторыі краіны друкарню, выйшаў новазапаветны “Апостал”. Сёння ўжо вядома: Скарынава беларуская Біблія – першае ў гісторыі ўсходнеславянскіх народаў навукова-папулярнае выданне гэтай кнігі.
Перакласці яе на сучасную беларускую мову ў 30-я гг. мінулага стагоддзя ўзяўся Антон Луцкевіч, публіцыст, крытык. Пераклад кніг Бібліі для Антона Луцкевіча быў апошнім творчым подзвігам перад пакутніцкай смерцю ў сталінска-берыеўскім ГУЛАГу.
(Паводле У. Конана)
Практыкаванне 2. Перакладзіце сказы на беларускую мову. Параўнайце граматычныя формы прыметнікаў у беларускай і рускай мовах.
1. Воздух чист и свеж, как поцелуй ребёнка; солнце ярко, небо сине, – чего бы, кажется, больше? – зачем тут страсти, желания, сожаления? (М.Ю. Лермонтов) 2. Тот, кто работает, всегда молод. И иногда мне кажется, что, может быть, труд вырабатывает какие-нибудь особые гормоны, повышающие жизненный импульс. (Н.Н. Бурденко) 3. Когда труд – удовольствие, жизнь – хороша! Когда труд – обязанность, жизнь – рабство. (М. Горький) 4. Сознаётся в вине только сильный. Скромен только сильный, прощает только сильный, да и смеётся сильный, часто смех его – слёзы. (А.И. Герцен) 5. Любовь сильна, как молния, но без грому проницает, и самые сильные её удары приятны. (М.В. Ломоносов).
ЛІТАРАТУРА
1 Сучасная беларуская мова: вучэб. дапам. / Л.М. Грыгор’ева [і інш.]; пад агул. рэд. Л.М. Грыгор’евай. – 3-е выд., выпр. – Мінск: Вышэйшая школа, 2011. – 622 с.
2 Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія: вучэб. дапам. / Я.М. Адамовіч [і інш.]; пад рэд. Ф.М. Янкоўскага. – 2-е выд. – Мінск: Выш. школа, 1980. – 238 с.
3 Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія: вучэб. дапам. / Н.В. Гаўрош [і інш.]; пад рэд. М.С. Яўневіча. – Мінск: Выд. У.М. Скакун, 1997. – 288 с.
4 Сямешка, Л.І. Курс беларускай мовы: падручнік / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. – Мінск: Універсітэцкае, 1996. – 654 с.
5 Шуба, П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія: вучэб. дапам. / П.П. Шуба. – Мінск: Універсітэцкае, 1987. – 334 с.
ДЗЕЯСЛОЎ. ПРЫСЛОЎЕ.
