Омонимдер, синонимдер, антонимдер

ББК 81.2 Каз.

Я 72

 

 

И 84 «Қазақ тілі» Оқу құралы – Қарағанды: ҚҚЭУ, 2006 – 120 бет.

 

 

ISBN 9965–794–05-7

 

 

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университетінің Кеңесі мен ғылыми-әдістемелік бірлестігі ұсынған.

Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңына сәйкес мемлекеттік тілді дамыту мақсатында құрастырылған.

Әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен «Қазақ тілі» - типтік бағдарламасы (Астана 2002ж) негізінде жасалған.

 

ББК 81.2 Каз.яз -72

 

Пікір жазғандар:

Филология ғылымының кандидаты, доцент Ж.Қ.Смағұлов

Филология ғылымының кандидаты, доцент Г.Т.Әубәкірова

 

И	4306020200
00(05)-06

 

 

Ó	Исабекова К.Ж., 2006ж.
Ó	Қарағанды экономикалық университеті, 2006

 

 

ISBN 9965–794–05-7

КІРІСПЕ

Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының тұрғылықты халқы-қазақ халқының және оның шекарасынан тыс өмір сүріп жатқан қазақтардың (Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңголия т.б.) ұлттық тілі.

Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып есептеледі.

Қазақ тілі түркі тілдерінің (солтүстік-шығыс арал) қыпшақ тобына кіреді (татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қарайым, Қырым татарлары, қарақалпақ, ноғай) де, әсіресе ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып табылады.

Қыпшақ аралы Шығыс Еуропаның Солтүстік Қырымын, Волганың төменгі жағалауы мен Солтүстік Кавказды және Қазақстанды, Хорезмнің бір бөлігін, Қарақалпақстанды, Өзбекстанның бір бөлігін қамтиды.

Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшырады. 1929 жылға дейін араб графикасы, ал 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын графикасы қолданылды. 1940 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін орыс графикасы қолданылуда.

Қазіргі қазақ әліпбиі 42 әріптен тұрады: 15 әріп дауыстыларды таңбалайды (а, ә, о, ө, ы, і, у, ұ, ү, э, и, ю, я, е, ё); 25 әріп дауыссыздарды таңбалайды (б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ); 2 әріп жуандық (ъ) және жіңішкелік (ь) белгілерін береді.

Қазақ тіліне ғана тән дыбыстар: ә, ө, ү, ұ, і, қ, ғ, ң, һ.

Қазақ тілінде екпін көбіне сөздің соңғы буынына түседі.

Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар жуан дауысты бар буында жуан (қал/ъ); жіңішке дауысты бар буында жіңішке айтылады (кел/ь).

Қазақ тілінде заттың меншіктілігін білдіргенде тек есімдіктер ғана емес, сонымен бірге арнайы тәуелдік жалғаулары да қолданылады.

Менің бала- м

Сенің дәптер -ің

Оның дәптер- і

 

Қазақ тілінде предлогтар жоқ. Орыс тіліндегі предлогтардың мағынасы қазақ тілінде көбінесе септеулік шылаулар арқылы, сонымен бірге септік жалғаулар арқылы да беріледі.

 

Балалар үшін

Мұратқа алдым

Қазақ тілінде егер зат есімнің алдында сан есім тұрса, зат есім көптік жалғауын қабылдамайды.

 

Бес студент

(бес студент тер емес)

Он оқушы

(он оқушы лар емес)

Қазақ тілінде сан есімдер мен сын есімдер зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде келгенде сан жағынан өзгермейді және септелмейді.

 

Жақсы кітап

Жақс ы кітаптар

Жақсы кітапты

Үш оқушы

Үш оқушыға

Екінші бөлме

Екінші бөлмені

Қазақ тілінде орыс тіліндегідей род категориясы жоқ. Сондықтан сын есім, реттік сан есім, есімдіктер сөйлем мағынасына қарай орыс тіліне мужской, женский, средний род бойынша аударыла береді.

үлкен үй

үлкен бөлме

үлкен терезе

біздің үй екінші көше

біздің мектеп екінші орын

біздің көл екінші сынып

Қазақ тілінде есім сөз таптары орыс тіліне қарағанда жақ бойынша түрленеді. Есім сөз таптарының жекеше және көпше түрде жіктелуі:

 

Жекеше

1. Мен оқушы мын

2. Сен оқушы сың

Сіз оқушы сыз

3. Ол оқу шы

Көпше

1. Біз оқушы мыз

2. Сендер оқушы сыңдар

Сіздер оқушы сыздар

3. Олар оқушы (лар)

Жіктеу есімдіктерінің жіктеліп тұрған сөз таптарының алдында тұруы міндетті емес, өйткені жіктік жалғаулары олардың қай жақта тұрғандығын көрсетіп тұрады.

Қазақ тілінде кім? сұрағы орыс тіліне қарағанда тек адамзатқа қойылады, қалған зат есімдерге, оның ішінде жандыларына да тек не? деген сұрақ қойылады.

 

Кім? - Әке

Не? – Ат

 

Сын есім заттанған жағдайда жақ бойынша түрленеді, тәуелдік жалғауын қабылдайды және септеледі.

 

1. жақсы 1. Мен жақсы мын

2. жақсы ның 2. Сен жақсы сың

3. жақсы ға 3. Ол жақсы

4. жақсы ны

5. жақсы да 1. Менің көрікт ім

6. жақсы дан 2. Сенің көрікт ің

7. жақсы мен 3. Оның көрікті сі

 

Қазақ тілінде есімше зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде келгенде орыс тіліндегідей септік бойынша, сандық жағынан түрленбейді.

 

Кел ген кісі

Кел ген кісілер

Кел ген кісіні

Қазақ тілінде сан есімдер (есептік, реттік) зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде қолданылғанда сан жағынан түрленбейді және септелмейді.

 

Бір үй

Бірінші үй

Бір үйде

Бірінші балаға

Тілдің анықтамасы және қызметі.

 

Тіл адамзаттың қоғамдық өмірінің барлық саласын, демек әлеуметтік – экономикалық, саяси-мәдени өмірін қамтиды. Тілдің ең негізгі 3 қызметі (функциясы) бар.

1. Қарым-қатынас жасау – коммуникативтік функциясы.

2. Ойды жарыққа шығару – экспрессивті функциясы.

3. Мұра ретінде ұрпақтан – ұрпаққа берілуі – аккумулятивтік функциясы.

Тілдің адам, қоғам өмірінде сан салалы қызметі елуге тарта. Олар сәбидің тілі шығып, тіл үйренуінен басталып, бала бақша, мектеп, оқу орындары т.б. жалғасып, адамдардың күнделікті өмірде ауызекі сөйлеуі, көпшілік ақпарат жүйесінде қызмет етуі.

Тілдің дыбыстық жүйесін, сөздік құрамын, сөйлемдік құрылысын түсіну, айқындау, жүйелеу үшін практикалық пайымдаулар мен теориялық тұжырымдар қажет. Тілдік құбылыстар негізінде жасалған пайымдаулар мен тұжырымдар – тіл туралы ғылымның, тіл білімінің, яғни лингвистика ғылымының негізі.

Тіл білімі, лингвистика, тілдің 4 бөлшегіне сәйкес 4 саладан тұрады. Олар: фонетика (дыбыстар жүйесі), лексикология (сөз байлығы жүйесі), морфология (сөздердің байланысу жүйесі), синтаксис (сөз тіркесі, сөйлем жүйесі).

 

 

 

Фонетика

 

Фонетика туралы жалпы түсінік.

Фонетика (гректің фоне – дыбыс деген мағынаны білдіретін сөзінен алынған) – тіл дыбыстарының жүйесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, әр түрлі сипаты мен бір-бірімен тіркесу заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

Әр түрлі тілдердің дыбыстық жүйесі, дыбыстардың сипаты мен саны бірдей, біркелкі емес. Тіл дыбыстарын жасауда (шығаруда) дыбыстау (сөйлеу) мүшелерінің қызметін артикуляция деп атайды.

Ал белгілі халықтың дыбыстау мүшелерінің қызметі арқылы қалыптасқан дыбыс шығару дағдысын сол тілдің артикуляциялық базасы дейді.

 

Дыбыс пен әріп

 

Тілдің дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, құлақпен естілетін үн дыбыс деп аталады да, оны жазу тілінде белгілейтін шартты белгі әріп деп аталады. Демек, дыбысты айтамыз және естиміз, ал әріпті жазамыз және көреміз.

Әріп-жазуда дыбысты белгілейтін шартты таңба.

Тілде әріптің саны дыбыстан көбірек, өйткені жеке дыбыс емес, қосар дыбыстан құралған немесе басқа да шартты белгілердің жазудағы таңбасы да әріпке жатады.

Әріптердің белгілі бір ретпен тізілген жинағын алфавит дейді.

Қазақ тіліндегі алфавит тәртіппен тізілген әріптер.

Қазақ тілінде дыбыстар дауыс қатысына қарай үлкен екі топқа бөлінеді: дауысты дыбыстар және дауыссыз дыбыстар.

 

Дауысты дыбыстар: ә, ө, ұ, ү, і

Сөйлегенде ауаның дауыс шымылдығынан кедергісіз, еркін шығуынан пайда болған дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

Қазақ тіліне тән дауыстылар: ә, ө, ұ, ү, і.

I.	Тілдің қатысына қарай	Жуан	а, о, ұ, ы, у
Жіңішке	ә, ө, ү, і, е, и
II.	Еріннің қатысына қарай	Еріндік	о, ө, ұ, ү, у
Езулік	а, ә, ы, і, е, и
III.	Жақтың қатысына қарай	Ашық	а, ә, о, ө, е
Қысан	ұ, ү, ы, і, и, у

Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ, (у)

Сөйлегенде ауа кедергіленіп шығатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Қазақ тіліне тән дауыссыздар: қ, ғ, ң, һ

I. Дауыстың (салдырдың) қатысына қарай

 

1. Қатаң	п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч
2. Ұяң	б, в, г, ғ, д, ж, з
3. Үнді	1. Мұрын жолды	м, н, ң
2. Ауыз жолды	л, р, й, у

 

II.Жасалу орнына қарай

 

1. Еріндік	1. Еріндік	п, б, м, у
2. Ерін мен тіс	ф, в
2. Тіл	1. Тіл алды	т, д, с, з, ш, щ, ж, ц, ч, н, р, л
2. Тіл ортасы	й, к, г
3. Тіл арты	қ, ғ, ң, х
3. Көмейлік	һ

 

III. Айтылу жолына қарай

 

1. Шұғыл	п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң
2. Ызың	ф, в, з, с, ж, ш, щ, х, ғ, һ, л, й
3. Діріл	Р

 

Буын үндестігі

 

Қазақ тіліндегі тума сөздердің бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып келуі буын үндестігі деп аталады. Буын үндестігі заңдылығы кірме сөздерде сақтала бермейді (кі-тап, мұ-ға-лім).

Егер сөздің алдыңғы буыны жуан болса, келесі буын да жуан болады.

 

жуан+жуан

қ а +ғ а з

б а +л а

 

Егер сөздің соңғы буыны жуан болса, қосымша да жуан болады.

жуан+жуан

қағ а з+д ы

бал а +л а р

Егер сөздің алдыңғы буыны жіңішке болса, келесі буын да жіңішке болады.

жіңішке+ жіңішке

т е +р е +з е

е ң+б е к

 

Егер сөздің соңғы буыны жіңішке болса, қосымша да жіңішке болады.

жіңішке+ жіңішке

терез е +г е

еңб е к+т і ң

Ескерту:

Түбірдің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарамай, өз қалпын сақтап тіркесетін қосымшалар:

 

- гер, -кер (сауда-гер, айла-кер, іс-кер)

- дар (жара-дар, білім-дар)

жуан + - паз (ас-паз, өнер-паз)

жіңішке - пен, -бен, -мен (қол-мен, жер-мен)

-хана (ем-хана, ауру-хана)

-қор (жала-қор, жем-қор)

-нікі, -дікі, -тікі (әкем-дікі, бала-нікі)

 

Х дыбысына біткен сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жуан болады.

...х+жуан

це х + та

це х + қа

 

Соңы ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, нкт, кль, брь, бль сияқты дыбыстар тіркесіне біткен сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жіңішке болады.

 

Ог, уг, рк, рг

нк, нг, кс, кт + жіңішке

Ск, лк, нкт

Кль, брь, бль

педаго г + ті

пар к + ке

Ерін үндестігі

1.Алдыңғы буында еріндік о, ұ дауыстылары болса, келесі буындағы қысаң ы еріндік ұ дыбысына айналады.

 

о, ұ +ы = о, ұ + ұ

1.1 о +р ы н = о +р ұ н

қ ұ +л ы н = қ ұ +л ұ н

1.2 т о й+д ы = т о й+д ұ

т ұ р+д ы = т ұ р+д ұ

2. Алдыңғы буында еріндік ө, ү дауыстылары болса, келесі буындағы қысаң і еріндік ү дауыстысына айналады.

 

ө, ү +і = ө, ү + ү

2.1 ө +м і р = ө +м ү р

ү +м і т = ү +м ү т

2.2 ө ш+т і = ө ш+т ү

к ү л+д і = к ү л+д ү

3. Алдыңғы буында еріндік ө, ү дауыстылары болса, келесі буындағы қысаң е еріндік ө дауыстысына айналады

ө, ү +е = ө, ү + е

3.1 ө +л е ң = ө +л ө ң

к ү +р е к = к ү +р ө к

3.2 к ө р+с е = к ө р+с ө

к ү л+с е = к ү л+с ө

Дыбыс үндестігі

Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, үндесіп бейімделіп, бірін-бірі игеруі дыбыс үндестігі деп аталады.

Дыбыс үндестігі заңдылығының 3 түрі бар:

1. Ілгерінді ықпал.

2. Кейінді ықпал.

3. Тоғыспалы ықпал.

1. Ілгерінді ықпал

 

Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың алдыңғысының кейінгі дыбысқа ықпал етіп, игеріп үндесуі ілгерінді ықпал деп аталады.

1.Сөз дауыстыға немесе үндіге аяқталса, қосымша ұяң не үндіден басталады.

 

Дауысты + ұяң

Үнді үнді

 

 

Бал а +ғ а

Бал а + м ен

Қо л + д ы

Қо л + м ен

Ескерту:

1) Қатаң с және ш дыбыстары бұл заңға бағынбайды:

бал а - с ыз, бал а - ш а

ба р - с а, ба р - с ын

ба р - ш ы, ойы н - ш ық

2) Дауысты және үнді л, р, й, н дыбыстарынан кейін өзгелік етістің т жұрнағы жалғана алады:

қар а - т, қара й - т, түрле н - т, қыза р - т

3)– қар, -кеш,-күнем, -паз, -хана, -тай жұрнақтары да бұл заңға бағынбайды:

жала қор, арба кеш, пайда күнем, өнер паз, ем хана, әке тай

 

2. Сөз ұяңға аяқталса, қосымша ұяңнан басталады.

Ұяң – ұяң

Қы з + д ар

Қы з + ғ а

Тә ж + д і

3. Сөз қатаңға аяқталса,қосымша қатаңнан басталады.

Қатаң+қатаң

Кіта п + т ар

До с + қ а

 

Ескерту:

Сөз ұяң б, в, г, д дауыссыздарына аяқталса, қосымша қатаңнан басталады.

Айтылуы

Б п

в ф + қатаң

Г к

Д т

клу б + қ а, отря д + т ан, Болато в + қ а, педаго г + п ен

 

4. Сөздер аралығында алдыңғы сыңары дауысты, ұяң не үндіге аяқталып, кейінгі сыңары қатаң қ, к дыбыстарынан басталса, олар ұяңданып кетеді.

 

Дауысты дауысты

ұяң + қ, к = ұяң + ғ, г

үнді үнді

4.1 Біріккен сөздер аралығында:

 

қар а + к өз = қар а + г өз

Талд ы + қ орған = Талд ы + ғ орған

бі р + қ атар = бі р + ғ атар

 

4.2 Сөз тіркесі сыңарлары аралығында:

 

кү з к елді - кү з г елді

жа у қ айда – жа у ғ айда

5. Сөз ш дыбысына аяқталып, қосымша с дыбысынан басталса, с дыбысы ш дыбысына айналады.

ш+с......ш+ш

қа ш + с а қа ш + ш а

і ш + с ін і ш + ш ін

6. Алдыңғы сөз қатаңға аяқталып, кейінгі сөз ұяң б дыбысынан басталса, ол қатаңға (п) айналады.

қатаң+б... = қатаң+п

 

6.1 Біріккен сөздер аралығында:

Ай т + б ай = Ай т + п ай

Жүсі п + б ек = Жүсі п + п ек

 

6.2 Сөз тіркесі сыңарлары аралығында:

кө п б ала = кө п п ала

әке п б ер = әке п п ер

2. Кейінді ықпал

 

Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың кейінгісінің алдыңғы дыбысқа ықпал етіп, игеріп үндесуі кейінді ықпал деп аталады.

1. Сөз қатаң қ, к, п дыбыстарына аяқталып, қосымша не келесі сөз дауысты, үнді және ұяң д, ж, з дыбыстарынан басталса, сөз соңындағы қ, к, п ұянданып ғ, г, б дыбыстарына айналады.

 

қ дауысты ғ дауысты

к + үнді = г + үнді

п ұяң д, ж, з б ұяң д, ж, з

 

1.1. Түбір мен қосымша аралығында:

жүре к +і = жүре г +і

тара қ +ым = тара ғ +ым

а қ +ып = а ғ +ып

ба қ +ады = ба ғ +ады

ша п +у = ша б +у

1.2. Сөз бен сөз аралығында:

А қ е шкі = а ғ е шкі

Кө к а спан = кө г а спан

Жо қ з ат = жо ғ з ат

А қ ж ауын = а ғ ж ауын

Ескерту:

1) Қосымша дауыстыдан басталып, сөздің екінші буынындағы қысаң дауыстылар түскен жағдайда сөз соңындағы қ, к, п қатаң дыбыстары ұяңданбайды.

 

бөрі к -бөр к і, халы қ -хал қ ы, қалы п -қал п ы, әрі п -әр п і

 

2) Еліктеуіш сөздердің соңындағы к, қ, п қатаң дыбыстар ұянданбайды.

 

2.Сөз қатаң п дыбысына аяқталып, оған көсемшенің –ып, -іп жұрнағы жалғанғанда, қатаң п үнді у дыбысына айналады.

 

-ып - ып

п + = у +

-іп - іп

та п + ып = та у + ып

ке п + іп = ке у + іп

 

3. Сөз үнді н дыбысына бітіп, қосымша не кейінгі сөз б, п, м дыбыстарынан басталғанда, н қос ерін м дыбысына айналады.

Б б

н + п = м + п

М м

3.1 Түбір мен қосымша аралығында:

се н +беді = се м + б еді

келге н + м ін = келге м + м ін

 

3.2 Сөз бен сөз аралығында:

Бөге н + б ай = Бөге м + б ай

о н б ес = о м б ес

Жа н + п ейіс = Жа м + п ейіс

О н п арақ = о м п арақ

Ке н м ен жер = ке м м ен жер

4. Сөз н дыбысына бітіп, қосымша не кейінгі сөз қ, к, ғ, г дыбыстарынан басталғанда, н дыбысы ң дыбысына айналады.

қ қ

К к

н + = ң +

ғ ғ

Г г

 

4.1. Түбір мен қосымша аралығында:

сә н + қ ой = сә ң + қ ой

се н + г ем = се ң +гем

то н + ғ а = то ң + ғ а

4.2. Сөз бен сөз аралығында:

о н ғ асыр = о ң ғ асыр

Ама н + қ ұл = Ама ң +ғұл

Сәрсе н + г үл = Сәрсе ң + г үл

 

5. Сөз үяң з не қатаң с дыбыстарына аяқталып, қосымша не кейінгі сөз қатаң ш дыбысынан басталғанда, з, с дыбыстары ш дыбысына айналады.

5.1. Түбір мен қосымша аралығында:

сө з + ш ең — сө ш + ш өң

та з + ш а — та ш + ш а

қо с + ш ы — қо ш + ш ы

ойла с + ш ы — ойла ш + ш ы

5.2. Сөз бен сөз аралығында:

те з ш ық — те ш ш ық

бо с ш елек — бо ш ш елек

кө з ш алды — кө ш ш алды

ба с ш айқау — ба ш ш айқау

 

6. Сөз үяң з дыбысына бітіп, қосымша не кейінгі сөз қатаң с дыбысынан басталғанда, үяң з қатаң с дыбысына айналады.

з + с =...с + с

 

6.1. Түбір мен қосымша аралығында:

жа з + с а = жа с + с а

кө з + с із = кө с + с із

 

6.2. Сөз бен сөз аралығында:

кө з с алу = кө с с алу

кү з с айын = кү с с айын

 

7. Сөз үяң з дыбысына бітіп, кейінгі сөз үяң ж дыбысынан басталғанда, з дыбысы ж дыбысына айналады.

з + ж = ж + ж

Бо з + ж ігіт = Бо ж + ж ігіт

жү з ж ыл = жү ж ж ыл

мұ з ж арғыш = мұ ж ж арғыш

 

3. Тоғыспалы ықпал

Сөз бен сөз аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ілгерілі кейінді ықпал етуінің нәтижесінде екеуінің де өзгеріске ұшырауы тоғыспалы ықпал деп аталады.

 

1. Сөз үнді н дыбысына бітіп, кейінгі сөз қатаң қ не к дыбыстарьнан басталғанда, н дыбысы ң дыбысына, қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына айналады.

н+қ = ң + ғ

н+к =ң + ғ

Қаза н + қ ап = Қаза ң + ғ ап

орта н қ олдай = орта ң ғ олдай

ме н к өрдім = ме ң гөрдім

Есе н + к елді = Есе ң + г елді

 

2. Сөз с дыбысына бітіп, кейінгі сөз ж дыбысынан басталғанда, екеуі де ш дыбысына айналады.

с +ж = ш + ш

та с ж ол = та ш ш ол

Қо с + ж ан = Қо ш + ш ан

ба с ж ақ = ба ш ш ақ

 

I. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.

Мемлекеттік тіл

 

Республикадағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Сондай-ақ мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті басқару орындарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.

Қазақстан Республикасының Парламенті бар. Ол Сенат және мәжіліс деп аталатын екі Палатадан тұрады. Парламент Заң шығару қызметін жүзуге асырады. Ол Қазақстан Республикасы Президентінің алдында есеп береді. Үкіметті Премьер-Министр басқарады. Конституциялық Кеңес заңдардың орындалуын бақылайды.

 

Жұмыс түрлері:

1. Мәтінді мұқият оқындар.

2. Мемлекетіміздің басқару органдарын біліп алындар.

3. Парламент, Сенат, Палата, Премьер-Министр, Мәжіліс деген атауларды түсініп алыңдар. Мұғалімнің көмегімен әңгімелеп айтыңдар.

Сұрақтар:

1. Мемлекеттік тіл қай тіл?

2. Парламент нелерден тұрады?

3. Заң шығару қызметін не іске асырады?

4. Ол кімнің алдында есеп береді?

5. Үкіметті кім басқарады?

6. Конституциялық Кеңес нені бақылайды?

 

Жұмыс түрлері:

1. Сұрақтарға жазбаша жауап қайтарыңдар.

 

Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі

 

Адам баласы дүниеге келген сәттен бастап айналадағы жаңа ұғымдарды, табиғат құбылыстарын ана тілінде ұғына бастайды.

Ана тілі арқылы адамдар бір-бірімен сөйлесіп, ойын жеткізеді, пікір алысады. Ана тілі арқылы оқып, білім алады, өз ортасында тәрбиеленеді.

Өз ана тілін білмеген, қадірлемеген адам өзін дүниеге әкелген, мәпелеп өсірген анасын да, ел-жұртын да, Отанын да сүйе алмайды, қадірлей алмайды.

Ана тілінің күші мен құдіретін туған халқымыз әуелден-ақ бағдарлап, әрқайсысымыздың жетемізге жеткізіп, түйсігімізге түйіндіріп, түсіндіріп келді. Сондықтан да халқымыз туған тілді, ана тілін, сөз өнерін бар өнердің басы деп санады.

Ал ананың ақ сүтімен бойымызға қоса даритын тіл мұрасын бар байлығымен, көркемдік қуатымен ұрпақтан – ұрпаққа жеткізуші, сөз жасап, дамытушы, тілді мейлінше қастерлеуші халық-тіл анасы, тіл бұлағы. Сондықтан да халқымыз тілін басқаша емес, ана тілі деп атаған.

Ана тілінің маңызы мен қоғамдық қызметі аса зор. Біріншіден, ол-қатынас құралы. Әр халық өкілдері бір-бірінің ойын ең алдымен ана тілі арқылы түсінеді, бір-бірімен ана тілінде сөйлеседі. Екіншіден, әр адам ана тілінде оқып, білім алады, өнер үйренеді, халықтың тарихымен, тұрмыс – тіршілігімен танысады.

Үшіншіден, ана тілі – халықтың рухани, мәдени байлығының, экономикалық және тарихи дамуының құралы. Қазақ тілі - өте бай әрі көркем тілдердің бірі. Біз ана тілімізді, ділімізді қадірлей білейік, таза болуына, дамуына, өрлей, өркендей түсуіне ат салысайық.

 

Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының

мемлекеттік тілі

 

Қазақ тілі – көлемі 2,7 млн шаршы км. Еуразияның орталығында орналасқан Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.

1997 жылдың шілде айында Қазақстан Республикасында тіл туралы Заң қабылданып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілді.

Қабылданған Заңның 4 – бабында былай делінген: «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі»

Қазақ тілі – қазақ халқы үшін әдебиет, мәдениет, ғылым мен оқу – ағарту тілі.

Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі, ұлт тілі. Қазақстандағы қазақтардың саны 1997 жылдың басына қарай 8 млн – ды құрды. Шетелдерде 4 млн. 200мыңға жуық қазақтар тұрады.

Қазақстанда қазақтармен бірге 126 ұлт және халықтар өкілі тұрады.

Түркі тілдеріне жататын қыпшақ тобына қарақалпақ, ноғай тілдерімен қоса қазақ тілі де жатады. Славян тілдері тобынан кейін 2 орында түркі тілдері. Бұған 18 әдеби тіл кіреді.

Тілдің маңызы мен қоғамдық қызметі зор.

 

Тапсырма.

1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.

2) «Ана тілің – арың бұл», «Сүйемін туған тілді – анам тілін» деген тақырыптарға шағын шығарма жазыңыз.

3) Тіл туралы ақын-жазушылардың сөздерін, мақал-мәтелдер жазыңыздар.

Зат есім

Заттық үғымды білдіріп, кім? не? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табын зат есім деп атайды.

 

I. Мағынасына қарай	Түрлері	Мысалдар
1. Жалпы	бала, адам, дала, үй
2. Жалқы	Болат, Алматы, Қазақстан
II. Тұлғасына қарай	1. Негізгі	ел, жер, су, от, қала
2. Туынды	қойшы, балалық, білім, айтыс
III. Құрамына қарай	1. Дара	тарақ, жылқы, ауыл, жігіт
2. Күрделі а) Біріккен	Бәйтерек, белбеу, Ақсу, қырықаяқ, күнбағыс, орынбасар
ө) Қосарлы	ата-ана, ел-жұрт, ой-қыр, жауын-шашын, тамыр-таныс
б) Тіркесті	аяқ киім, балалар бақшасы, ауыл шаруашылығы, сары май
в) Қысқарған	ҚазМҰУ, атком, пединститут, диамат, см, кг, кв, мм

Жалғаулардың орын тәртібі

 

Қазақ тілінде қосымшалардың өзіндік жалғану тәртібі бар. Сөзге жұрнақ, сонан кейін көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғаулары бірінен соң бірі жалғанады.

 

	Қосымшалар
Сөз	Жұрнақ көптік тәуелдік септік жіктік   жалғау жалғау жалғау жалғау

 

оқу-шы-лар-ыңыз-быз

оқу-шы-лар-ыңыз-ға

 

Көптік жалғау (Аффиксы множественности)

Көптік жалғауы сөздерге көптік мағына беретін көптік жалғаулары арқылы жасалады: -лар, -лер, -тар, -тер, -дар, -дер.

Соңғы дыбыс   Алдыңғы буын	Дауысты және үнді (р, й, у)	Ұяң з, ж және үнді л, м, н, ң	Қатаң және ұяң б, в, г, д
Жуан	-лар	-дар	-тар
Жіңішке	-лер	-дер	-тер
Жуан	бала+лар	қыз+дар	завод+тар
Жіңішке	әже+лер	әйел+дер	студент+тер

Жіктік жалғау

Жіктік жалғау — іс-әрекеттің кімге қатысты екенін білдіретін грамматикалық категория.

Қазақ тілінде есімдер де, етістіктер де жақ бойынша түрлене алады. Жіктік жалғаулары жақтық мағына берумен қатар, жекеше, көпше мағыналарды да бере алады. Қазақ тілінде жіктік жалғаудың төрт түрі бар.

1-түрі. Зат есім, сын есім, есімдік, қалып етістіктері (отыр, тұр, жатыр, жүр), есімшелер, үстеулер.

 

Жақ	Жекеше	Көпше
I	-мын, -бын, -пын, -міи, -бін, -пін	-мыз, -быз, -пыз -міз, -біз, -піз
	отыр-мын, студент-пін	отыр-мыз, студент-піз
II	-сың -сің	-сыңдар -сіңдер
	отыр-сың, студент-сің	отыр-сыңдар студент-сіңдер
II (сыпайы түрі)	-сыз -сіз	-сыздар -сіздер
	отыр-сыз, студент-сіз	отыр-сыздар студент-сіздер
III		—
	отыр, студент	отыр, студент-(тер)

2-түрі. Көсемшенің -а, -е, -й және -ып, -іп, -п тұлғалы түрлері.

 

Жақ	Жекеше	Көпше
I	-мын, -пын -мін, -пін	-мыз, -пыз -міз, -піз
	бар-а-мын, кел-е-мін	бар-а-мыз, кел-е-міз
II	-сьң -сің	-сыңдар -сіңдер
	бар-а-сың, кел-е-сің	бар-а-сыңдар, кел-е-сіңдер
II (сыпайы түрі)	-сыз -сіз	-сыздар -сіздер
	бар-а-сыз, кел-е-сіз	бар-а-сыздар, кел-е-сіздер
III	-ды, -ты -ді, -ті	-ды, -ты -ді, -ті
	бар-а-ды, кел-е-ді	бар-а-ды, кел-е-ді

3-түрі. Нақтылы өткен шақ (-ды, -ді, -ты, -ті) пен шартты рай (са, -се) тұлғалары.

 

Жақ	Жекеше	Көпше
I	-м	-қ, -к
	бар-ды-м, бар-са-м	бар-ды-қ, бар-са-қ
II	-ң	-ңдар, -ңдер
	бар-ды-ң, бар-са-ң	бар-ды-ңдар, бар-са-ңдар
II (сыпайы түрі)	-ңыз, -ңіз	-ңыздар, -ңіздер
	бар-ды-ңыз, бар-са-ңыз	бар-ды-ңыздар, бар-са-ңыздар
III	-	-
	бар-ды, бар-са	бар-ды, бар-са

4-түрі - Етістіктің бұйрық рай тұлғасы.

 

Жақ	Жекеше	Көпше
I	- айын, - ейін - йын, - йін	- айық, - ейік -йық, -йік
	бар-айын, кел-ейін	бар-айық, кел-ейік
II	-	-ыңдар, -іңдер -ңдар, -ңдер
	бар, кел	Бар-ыңдар, кел-іңдер
II (сыпайы түрі)	-ыңыз, -іңіз -ңыз, -ңіз	-ыңыздар, -іңіздер -ңыздар, -ңіздер
	бар-ыңыз, кел-іңіз	бар-ыңыздар, кел-іңіздер
III	-сын, -сін	-сын, -сін
	бар-сын, кел-сін	бар-сын, кел-сін

 

Септік категориясы

 

Септік жалғауы сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіреді. Қазақ тілінде 7 септік бар.

 

Септіктер	Сұрақтары	Жалғаулары
1. Атау	кім? не?
2. Ілік	кімнің? ненің?	-ның, -нің, -дың -дің, -тың, -тің
3. Барыс	кімге? неге? қайда?	-ға, -ге, -қа, -ке -а, -е, -на, -не
4. Табыс	кімді? нені?	-ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н
5- Жатыс	кімде? неде? қайда? қашан?	-да, -де, -та, -те, -нда, -ңде
6. Шығыс	кімнен? неден? қайдан?	-дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен
7. Көмектес	кіммен? немен? қалай?	-мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен)

Ілік септік

Соңғы дыбыс Буын	Дауысты, үнді м, н, ң	Ұяң з, ж, үнді р, л, й, у	Қатаң, ұяң б, в, г, д
Жуан	-ның	-дың	-тың
	бала-ның	қағаз-дың	ат-тың
Жіңішке	-нің	-дің	-тің студент-тің
	әке-нің	ел-дің	студент - тің

Барыс септік

Соңғы дыбыс Буын	Дауысты, үнді, ұяң з,ж	Қатаң, ұяң б, в, г, д	I, II жақ тәуелдік жалғауы	III жақ тәуелдік жалғауы
Жуан	-ға	-қа	-а	-на
бала-ға	ат-қа	балам-а	баласы-на
Жіңішке	-ге	-ке	-е	-не
әке-ге	студент-ке	әке-ме	әкесі-не

 

Табыс септік

 

Соңғы дыбыс Буын	Дауысты	Үнді, ұяң з,ж	Қатаң, ұяң б, в, г, д	III жақ тәуелдік жалғауы
Жуан	-ны	-ды	-ты	-н
бала-ны	қағаз-ды	ат-ты	баласы-н
Жіңішке	-ні	-ді	-ті	-н
әке-ні	ел-ді	студент-ті	әкесі-н

Жатыс септік

Соңғы дыбыс   Буын	Дауысты, үнді, ұяң з, ж	Қатаң, ұяң б, в, г, д	III жақ тәуелдік жалғауы
Жуан	-да қағаз-да	-та ат-та	-нда баласы-нда
Жіңішке	-де ел-де	-те студент-те	-нде әкесі-нде

 

Шығыс септік

Соңғы дыбыс   Буын	Дауысты, ұяң з, ж, үнді р, л, й, у	Үнді м, н, ң, III жақ тәуелдік жалғауы	Қатаң, ұяң б, в, г, д
Жуан	-дан	-нан	-тан
қағаз-дан	ағам-нан	ат-тан
Жіңішке	-ден	-нен	-тен
ел-ден	әкем-нен	студент-тен

Көмектес септік

Соңғы дыбыс Буын	Дауысты, үнді	Ұяң з,ж	Қатаң, ұяң б, в, г, д
Жуан	- мен/менен	- бен/бенен	- пен/пенен
Жіңішке	ел-мен	қағаз-бен	студент-пен

Жаттығу. Мәтіннен зат есімдерді тауып, астын сызыңыз. Жалғауларды ажыратыңыз.

 

Атасы он жасар ұл баласымен далада келе жатып, баласынан сұрады:

- Анау өрмекшіні көремісің, не істеп жүр?

- Көремін, өрмек тоқып жүр.

- Анау құмырсқаны көремісің?

- Көремін, аузында бір нанның түйіршігі бар, жүгіріп кетіп барады.

- Жоғары қара, аспанда не көрінеді?

- Жоғарыда қарлығаш жүр, аузында кесе тістеген шөбі бар.

Сонда атасы айтты:

- Олай болса, шырағым, ол кішкентай жәндіктер саған тәрбие.

Өрмекші маса, шыбынға тұзақ құрып жүр, ұстап алған соң өзіне азық етеді.

Құмырсқа бала – шағаларына тамақ аулап, бір нанның түйіршігін тапқан соң, өзі жемей, аузына тістеп, қуанғаннан үйіне жүгіріп барады. Қарлығаш балапандарына ұя істеуге шөп жиып жүр.

Жұмыссыз жүрген бір жан жоқ. Сені де Құдай тағала босқа жүруге жаратпаған, жұмыс істеуге әдеттену керек, - деді.

(Ы. Алтынсарин).

 

Тапсырма.

Мәтінді оқыңыз, түсінгеніңізді әңгімелеңіз.

Әріп пен әліппе

 

Ең ежелгі әріп «О». Бұл дыбыс біздің дәуірімізге дейін, шамамен 1300 жылдары жасалған.

Финики әліппесіне енгізілген кездегі түрін күні бүгінге дейін жоғалтпай сақтаған “О” мен “У” әріптері екен.

Ең жаңа әріптер 1680 жылдары ағылшын алфавитіне қосылған. Қазір әлемде 65 әліппе бар. Солардың арасындағы ең көлемдісі – камбоджа тілінің әліппесі 72 әріптен тұрады, ал ең қысқа әліппе – Бугенвиль аралында өмір сүретін Роток деп аталатын шағын халық тілінің әліппесі. Онда не бары 11 (он бір) әріп бар екен.

 

(Қазақ күнтізбесінен)

 

Тапсырма:

1. Мәтінді оқып, әңгімелеп айтыңдар.

2. Ежелгі әріп қай әріп?

3. Ағылшын алфавитіне қандай әріптер қосылған?

4. Ең қысқа әліппе қай халық тілінде?

5. Ол неше әріптен тұрады?

 

Ана тілі туралы

Тіл – алтын қазына.

 

Тіл қартаймайды,

Ешқашан ортаймайды.

 

Ана тілің – дана тілің.

 

Бала болсаң да тіл керек,

Дана болсаң да тіл керек.

 

Тіл білмеген түкті де білмейді.

 

Барам десең болашаққа,

Тіліңді таза сақта.

 

Тіліңді білсең,

Білімді білгенің.

 

Тілімді тілім деп құрметтесең,

Тілің сені құрметтер.

Тіліңді тілім деп құрметтемесең,

Сені кім құрметтер.

 

Тіліңді биіктет,

Өзгеге сүйікті ет.

 

Тапсырма:

1. Нақыл сөздерді мәнерлеп оқыңыздар, жаттап алыңыздар.

2. Әрқайсысының мағынасын қалай түсінетіндеріңізді айтыңыздар.

3. Зат есімдерді тауып, септік жалғауларын ажыратыңыздар.

Адам – ардақты ат

Жанұямның әлемі

 

1. Оқыңыз, аударыңыз.

Біздің отбасымыз үлкен. Отбасымызда тоғыз адам бар. Біз тату тұрамыз. Атым – Райхан, жұмысшымын. Өндірісте жұмыс істеймін. Отбасымыздың басшысы – атам. Менің атам – зейнеткер. Атам – еңбек ардагері. Әжем – зейнеткер. Әжем жиырма жыл ұстаздық еткен. Көкем – дәрігер. Ауруханада істейді. Апам – дәрігер. Емханада істейді. Ағам – жұмысшы, институтта сырттай оқиды. Әпкем - әнші. Ол бала кезінен ән салуды ұнататын. Сіңілім – студент, педагогикалық институтта оқиды. Інім – мектеп оқушысы. Әпкем – тұрмыста. Оның бала - шағасы бар.

 

2. Үлгі бойынша жауап беріңіз.

Сіздің отбасыңыз қайда тұрады? Әкеңіз кім?

Сіздің отбасыңызда қанша адам бар? Шешеңіз кім?

Әкеңіз (шешеңіз) қайда жұмыс істейді? Үлкен ағаңыз кім?

Сіздің отбасыңыз бос уақытында немен

шұғылданады? Тете ағаңыз кім?

Саяхатқа қайда барасыздар?

Әпкеңіз кім? Олардың аты кім?

 

3. Оқыңыз, әңгімелеңіз.

Отбасы

Отбасы дегеніміз – туысқандық байланыста болатын (атасы, әжесі, күйеуі, әйелі, балалары, ата-анасы т.б.)бірлесіп, әулеттік-тұрмыстық өмір сүретін адамдар. Олар отбасында мемлекеттік заңдар мен ережелерді сақтайды. Отбасы – адам баласының өсіп-өнер, қаз тұрар, қанат қағар ұясы, алтын бесігі. Отбасында қалыптасқан барлық жақсы қасиеттер өмір бойына серік болады. Оны ешкім түзете алмайды.

Көне заманнан бері әрбір отбасында той-мерекелер (шілдехана, ат қою, туған күн, мектепке бару тойы, күміс және алтын, қоныс тойлары қайта жаңғыруда.

4. Мақал – мәтелдерді жаттаңыз

 

Ата-ананың сөзін жерге тастама,

Байып алсаң – менмендікке бастама. (М. Қашқари)

 

Ұл ұдайы ізетті боп тұрса егер –

Әке-шеше жүзі жайнап нұр себер. (Ю. Баласағұни)

 

Ата-анадан өсіп ұрпақ таралған,

Жақсы, жаман болса бала – солардан. (Ю. Баласағұни)

Сөз басы – сәлем

 

Сәлем беру - әдептіліктің белгісі. Амандасу – кездескен адамнын амандығын білу, жақсылық тілеу.

Адамдар бір-бірімен ашық – жарқын амандасуға тиіс.

Амандасу – адамгершіліктің, әдептіліктің белгісі.

Амандасу түрлері мыналар:

- Сәлем!

- Сәлеметсің бе?

- Сәлеметсіз бе?

- Амансың ба?

- Амансыз ба?

- Ассалаумағаллейкүм!

- Уағалейкүмассалам!

Үлкен адамға сәлем беру – кіші адамның міндеті.

Тапсырма:

1. Мәтінді түсініп оқыңдар.

2. Амандасу жолдарын біліп алыңдар, бір-біріңмен сәлемдесіңдер.

3. Өздерің осылай амандасатын едіңдер ме?

Әдеп сақтау

 

Әдеп – тәртіп деген сөз. Бұл – халықтық ұғым. Әдеп сақтаудың қоғамдық мәні бар. Әдеп сақтау - әдептілік, яғни мінез-құлық пен адамгершілік қарым-қатынастың қалыптасқан ережесін мүлтіксіз орындау. Әдепті болу үшін кішіпейіл, көпшіл, инабатты болу керек. “Әдептілік - әдемілік ” дейді халық. Әдепті болу үшін әдемілікті, жақсылықты сезіну керек. Жақсылықты сезінбейтін адамды “ұятсыз