Афіцыйна- справавы стыль і яго асаблівасці

1. Афіцыйна-справавы стыль. Паняцце дакумента. Віды дакументаў

Афіцыйна-справавы стыль абслугоўвае афіцыйна-справавую, канцылярскую, юрыдычную, дыпламатычную сферы грамадскай дзейнасці чалавека.

Афіцыйна-справавы стыль выкарыстоўваецца пры звароце ў дзяржаўныя ўстановы, у судзе, пры дзелавых і дыпламатычных перагаворах: дзелавая мова забяспечвае сферу афіцыйна-справавыхадносін і функцыяніруе ў галіне права і палітыкі. Афіцыйна-справавы стыльрэалізуецца ў тэкстах законаў, указаў, загадаў, інструкцыйй, дагавароў, пагадненняў, распараджэнняў, актаў, у справавой перапісцы ўстаноў, а таксама ў даведках юрыдычнага характару і г.д. Нягледзячы на тое, што гэты стыль падлягае значным зменам пад уплывам сацыяльна-гістарычных зрухаў у грамадстве, сярод іншых функцыянальных стыляў мовы ён вылучаецца сваёй стабільнасцю, традыцыйнасцю, замкнёнасцю і стандартызаванасцю.

Асноўнымі відамі тэкстаў, у якіх рэалізуецца афіцыйна-справавы стыль выступаюць дакументы.

Дакументамі называюцца адпаведным чынам складзеныя, падпісаныя і засведчаныя справавыя паперы, якімі афармляюцца розныя гаспадарчыя аперацыі, прававыя адносіны і дзеянні юрыдычных асоб і грамадзян.

Дзейнасць установы фіксуецца ў розных відах дакументаў. Іх можна падзяліць на групы:

1. Арганізацыйныя дакументы (статуты, палажэнні, інтрукцыі).

2. Распарадчыя дакументы (загады, распараджэнні, пастановы, рашэнні, і інш.).

3. Інфармацыйна-даведачныя дакументы (пратаколы, акты, даверанасці, даведкі, дакладныя і тлумачальныя запіскі, зводкі, агляды, лісты, тэлеграмы і тэлефанаграмы).

З 1 ліпеня 2005 ўведзены ў дзеянне СТБ 6.38—2005 «Унифицированные системы документации Республики Беларусь. Система ОРД. Требования к оформлению документов», распрацаваны Беларускім навукова-даследчым інстытутам дакументацыі і архіўнай справы.

Мова дакументаў

Афіцыйна-справавы стыль належыць да кніжных стыляў і функцыянуе пераважна ў форме пісьмовага маўлення; функцыя стылю паведамляльная ці волевыяўленчая, што адбіваецца на мэтанакіраваным адборы лексічных, граматычных і сінтаксічных сродкаў.

Лексічныя асаблівасці:

- словы і словазлучэнні, што ўжываюцца пераважна ў афіцыйных дакументах і замацоўваюццца ў адмінаістрацыйна-канцылярскай мове: належны, невыкананне, атрымальнік, забяспечваць раўнапраўе, ахоўваць правы і свабоды і г.д

- тэматычна абумоўленая тэрміналагічная лексіка (у тым ліку эканамічна-вытворчая, юрыдычная, грамадска-палітычная, грамадска-публіцыстычная, бухгалтарская): прадукцыйнасць, тарыф, сабекошт, юрысдыкцыя, вымова і інш.;

- стылістычна нейтральныя і міжстылёвыя фразеалагізмы (мець значэнне, адыгрываць ролю, займаць пасаду, сфера прымянення, месца знаходжання і г.д.). Карыстанне ўстойлівымі выразамі палягчае зносіны ў прававой і адміністрацыйнай сферах.

- стандартныя абароты мовы, устойлівыя па савім характары, якія змяшчаюць адыменныя прыназоўнікі і ўказваюць на характар матывіроўкі дзеяння тыпу у сувязі з указаннем, распараджэннем (міністэрства, кіраўніцтва), у адпаведнасці з дасягнутай дамоўленасцю (пагадненнем), у парадку аказання тэхнічнай (матэрыяльнай, вытворчай) дапамогі і г.д.

- абстрактная лексіка: наяўнасць, адсутнасць, абавязак, патрабаванне, рашэнне, патрэба, кантроль і інш.;

- скарочаныя назвы арганізацый і ўстаноў: “Белзнешэканамбанк”, аб’яднанне “БелаўтаМАЗ.

- адсутнасць эмацыянальнай і размоўнай лексікі.

Марфалагічныя асаблівасці:

- перавага назоўнікаў над дзеясловамі. Адзін і той жа назоўнік у дзелавых тэкстах можа паўтарацца нават у сказах, якія стаяць побач і не замяняцца займеннікам. У размоўным стылі і мастацкім тэксце такое ўжыванне кваліфікавалася б як таўталогія (неапраўданае ўжыванне аднаго і таго ж слова);

- шырокае ўжыванне аддзеяслоўных назоўнікаў: спагнанне, звальненне, незварот;

- назвы асоб па пасадзе, роду дзейнасці, занятку з суфіксамі -ік (-нік), -чык: адказчык, спадчыннік заказчык, і інш.;

- інфінітывы, пры якіх могуць ужывацца словы неабходна, варта, тэрмінова, абавязаны, забараняецца, мець права і інш.: неабходна выконваць, трэба фінансаваць, варта спагнаць, абавязаны забяспечыць і г. д.;

- дзеясловы залежнага стану, якія надаюць выказванню значэнне пастаянства і абавязковасці выканання: прызначаецца, прызнаецца, вядзецца, караецца, утрымліваецца, арганізуецца, каардынуецца і інш.;

- субстантываваныя дзеепрыметнікі, якія служаць назвамі асоб: паднаглядны, падсудны, арыштаваны, абвінавачаны, апякаемы і г. д.;

- часціца не, якая надае дзеясловам значэнне катэгарычнасці, прымусоваці: не церпіць адкладу, не дапускаецца, не паляпшаецца, не разглядаецца і інш.

Сінтаксічныя асаблівасці:

- канструкцыі са складанымі злучнікамі (у выніку таго, што...; нягледзячы на тое, што...; у сувязі з тым, што... і інш.): У сувязі з тым, што ў рэспубліцы праводзілася пэўная работа па мадэрнізацыі мэблевай вытворчасці, у апошні час значна павялічыўся экспарт айчыннай прадукцыі;

- канструкцыі з адыменнымі назоўнікамі (у святле, разам з тым, з дапамогай, па лініі, згодна з, шляхам і інш.): Разам з тым у эканамічнай сферы накапілася нямала пытанняў, якія патрабуюць вырашэння;

- ужыванне дзеяслоўных словазлучэнняў (дзеяслоў + назоўнік) замест дзеясловаў: дапамагчы – аказаць дапамогу, удзельнічаць – прымаць удзел.

- сустракаюцца сказы з дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі: Кожны чалавек мае права на адпачынак і вольны час, уключаючы права на разумнае абмежаванне рабочага дня і на перыядычны водпуск, які аплочваецца;

- парадак слоў у сказе прамы:

Галоўныя члены сказа: дзейнік, затым выказнік.

Даданыя члены сказа:

Азначэнне

- дапасаванае ставіцца перад азначаемым словам: службовая камандзіроўка; дысцыплінарнае спагнанне; заслужаны работнік.

- недапасаванае – пасля азначаемага слова: пастанова ўрада;, распараджэнне дырэктара, пытанне вялікага значэння;

Дапаўненне

- звычайна ставіццапасля выказніка: разаслаць праект, перадаць паўнамоцтвы.

- дапаўненне можа выносіцца на першае месца, калі яго жадаюць падкрэсліць: кіраўніку падраздзялення строга указаць на недапушчальнасць несвоечасовага афармлення дакументаў.

Акалічнасць

- меры і ступені ставяць перед азначэннем-прыметнікам: выключна цікавы праект, надта нежаданы эфект, даволі няпэўны вынік.

- спосабу дзеяння (прыслоўі), прычыны і мэты – перад дзеясловам-выказнікам. Калі на іх не падае лагічны аціск: строга спытаць з парушальніка дысцыпліны.

- спосабу дзеяння (выражаныя інакш) звычайна стаяць пасля дзеяслова-выказніка: с парушальнікаў парадку спытаць па ўсёй строгасці закона.

Складаныя сказы надаюць большую пераканаўчасць просьбе і змякчаюць уражанне адказу, дазваляюць падкрэсліць важныя сэнсавыя адценні, прывесці аргументы, даць падрабязнае абгрунтаванне асноўных палажэнняў: Прашу даць адпачынак без захавання заработнай платы ў сувязі з тым, што (у адным сказ змяшчаецца і просьба, і прычына звароту з ёй).

q месца даданага сказа залежыць ад таго, які член сказа ён тлумачыць. Калі даданы сказ тлумачыць толькі адно слова галоўнага сказа, то ён, як правіла, ідзе адразу з ім: У працы схода, на якім прысутнічала больш з сто чалавек, прынялі ўдзел...

q калі даданы сказ адносіцца да групы выказніка, магчымыя два варянты:

1. даданы сказ ставіцца перад галоўным, калі акцэнт робіцца на абставінах дзеяння: З прычыны таго што навучанне праводзілася паскоранымі тэмпамі, курс доўжыўся два месяцы.

2. даданы сказ ставіцца пасля галоўнага, калі ён тлумачыць асноўную думку галоўнага сказа: К урс доўжыўся два месяцы, з прычыны таго што навучанне праводзілася паскоранымі тэмпамі.

Прыёмы, якія дазваляюць пераставіць слова ў лагична націскную пазіцыю:

1. Пераставіць слова ў націскную пазіцыю: на апошняе месца перад коскай або кропкай:

Рашэнне было прынята адзінагалосна. (Акцэнт робіцца на спосаб прыняцця рашэння).

Адзінагалосна было прынята рашэнне. (Асноўная ўвага на аб’екце дзяення).

1. Увесці ў сказ спецыяльныя словы-узмацняльнікі: ж, менавіта, якраз, толькі, і, нават, надзвычай, незвычайна, абсалютна і інш. Праведзена надзвычай важнае даследаванне.
2. Выкарыстаць канструкцыі не..., а; не толькі...,але і; як..., так і: Важны не толькі данны падыход, але і ўсе іншыя.
3. Выдзяленне пры дапамозе шрыфту: курсіў, напаўтлусты шрыфт, прапісныя літары і інш. ДАВЕРАНАЦЬ, Заява, загад

Мове афіцыйна-справавога стылю не ўласцівы эмацыянальна афарбаваная лексіка, назоўнікі і прыметнікі з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі, выклічнікі, экспрэсіўная фразеалогія, формы 1-й і 2-й асобы займеннікаў і дзеясловаў, а таксама прастамоўныя і жаргонныя выразы, словы з пераносным значэннем, усе віды экспрэсіўных сінтаксічных канструкцый (пытальныя, эліптычныя сказы, інверсія), простая мова.

Узоры распарадчых дакументаў даюцца ў дадатку да “Примерной инструкции по делопроизводству в министерствах, госкомитетах и других центральных органах управления, учреждениях, организациях и на предприятиях Республики Беларусь”.