Лдық сана немесе қазақ хандары неге «моңғол»?

Шыңғысханмен ең алғаш рет әдебиет сабағында танысқаным бар. Мираш дейтін апайымыз, «Отырардың күйреуі» деген тақырыпта ашық сабақ өткізетінін, ал сабақтың ерекше өтуі үшін, сахналанған қойылым жасау қажеттігін айтты. Не керек, біріміз басты кейіпкер – Қайырханды сомдап, енді біріміз мысық мұрт жабыстырып, Шыңғыс хан болып ойнағанымыз есімде. Талай елді өзінің айлакерлігімен, пасықтығымен жаулап алған. Бірақ, қазақ жеріне келгенде тұмсығын тасқа ұрған. Әсіресе Отырар қаласы қатты қарсылық көрсеткен. Біз оқыған Шыңғысхан осындай еді. Не керек, осы өлеңнен кейін Шыңғыс ханды ата жау тұттым.

Жаулығымды өршіте түскен тағы бір оқиға болды. 5-ші сыныптың соңын ала ауылдағы көп қара домалақтың бірі болып, медресеге бардық. Құранды төл тілінде (оригинал) оқи алатындай болғанда, молдамыз бізді Түркістан, Отырарға алып барды. Отырар дегенде көз алдыма ортағасырлық шаһар елестегені бар. Қалаға кіре берісте екі жауынгер күзетте тұрады, беттей берсең найзаларын кес-кестеп жолыңды бөгейтін шығар, деп қиялданып келемін. Бір уақытта көлігіміз кілт тоқтады.

- Ал балақайлар шыға қойыңдар. Отырарға келдік. Әнеу бір төбені көрдіңдер ме? Сол бұрынғы Отырар қаласының орны.

Молдамыздың «әнеу бір төбе» деп меңзеген жағына қарай жүгіре жөнелдім. Ешқандай қамал, мен мұндалаған мұнаралар жоқ. Найза ұстаған жауынгерлер... Олардың орнында қу сүйектер шашылып жатыр. Анау жерде сынған құмыралар. Қысқасы қала тып-типыл қираған. Мұның барлығын жасаған Шыңғыс хан. Бізбен, еріп барған тарихшы да, сол жердегі музейдің қызметкері де, осыны айтты. Одан қалды, күзде 5-ші сыныпқа барғанымда Мұхтар ағаның, «отырардың күйреуін» оқыдық. Әлі есімде:

Безбүйрек жау сәбилерді,

Шал-шауқанды, кемпірді,

Тіпті жүкті әйелдің де ішін жарып өлтірді.

Құзғын, қарға ғана тынбай шарлап мұңлы аспанды,

Отырардың аянышты зарлы өмірі басталды...

лдық сана немесе қазақ хандары неге «моңғол»?

Мұхтар ағамның өлеңі Шыңғысхан кім дегенге үлкен нүкте қойды. Ол менің түсінігімде – жауыз. Қанішер!

Не керек, 9-шы сыныпқа өткенде, қазақ хандығының тарихы деген кітап қолыма түсті. Қасым хан деген болыпты. 200 мыңдық сол заманға сай армиясы болған екен. Жаулап алған, өзіне қаратқан жерге «Қазақия» деп белгі қақтырып кетеді екен. Қазақстанның қазіргі жер көлемі сол кісінің заманында қалыптасыпты. Сонан соң Тәуекел ханмен таныстық. Ол дәуірде Сібір бізге қараған екен. Қарақалпақ, қырғыз, керек десеңіз құба қалмақтары қазаққа бағынышты болыпты. Хан Тәуекел қалың әскерімен Орта Азияға басып кіріп, Самарқанд, Бұқара шаһарларын қазаққа қарату үшін соғыс жүргізіпті. Паһ дедік. Сосын, соңғы хан Кеңесары туралы оқыдық. Қасқыр мінезді болған деседі. Орыс империясымен қасық қаны қалғанша арпалысып өтіпті. Айтпақшы, ұмытып барамын. Тізбелеп шыққан ханның барлығы Шыңғыстың ұрпағы екен. Тіксініп қалдым. Бабасы қазақтың арғы аталарын қырған, ал ұрпағы сол қазақтың мүддесі үшін тер төгіпті, қан кешіпті... Санам төңкеріліп түсті. Басымда әдебиеттегі Шыңғыс хан мен тарихтағы Шыңғысханның образы соғыс жүргізіп жатыр. Әдебиет маған:

Шыңғыс хан – ол бабаларымызды қырып салған жауыз, - дейді. Ал тарих: «Қазақтың атын әлемге танытқан Қасым сұлтан, қазақтың діні, жері үшін шәхид кешкен хан Кенені қайтпексің», - дейді. Іштей арпалысқа түстім. Сосын ғой, біледі деп, тарих пәнінің мұғалімінен сұрадым.

- Неге қазақтың хандары моңғол? Неге қазақтан хан шықпаған?

Мүдіріп қалды. Сосын бүй деді: «Жеңілген халықты жеңген жұрт билеп-төстейді. Бұл өмір заңдылығы. Біздің бабалар жеңілді. Шыңғыс хан жеңді. Содан бермен - хан тек Шыңғыс ұрпағынан ғана болсын дегенге көнді.

-1-2 ғасыр көнсе жарайды. Ал Абылайдың заманын алайықшы. ХҮІІІ ғасыр. Шыңғыс ханның сүйегі шіріп кеткен кез. Неге, Чингизидтерді түре қуып, қазақ өз ішінен хан сайламады екен? Абылай! Иә, неге жоңғармен соғыс қызып тұрғанда, түбі жоңғар біреу бізді басқарған?! Енді жоңғарың моңғолдың бір тайпасы емес пе?

- Мәселе былай ғой. Ол кезде қазақ руға, жүзге қатты бөлінетін. Енді өзің ойлашы?! Дулаттан хан шықса, ол міндетті түрде өз тайпаластарын ғана билікке тартпай ма?! Болмаса Найманнан хан сайланса, ол да Дулаттың жасағанын жасайды. Қазақ осыны білген. Сол себепті руы жоқ Чингизидтерден хан сайлаған. Ол ешкімге болыспайды! Түсіндің бе?!

Шынымды айтсам, ағайымның бұл логикасымен келісе алмадым. Қазақ трайбалист емес еді. Әйтпесе кіндік қаны Қаратауда кесілген Алатау батырдың сүйегі Жайықтың жағасында неге жатыр? Себебі бұл кісі – батыс өңірді қалмақтан тазарту үшін, шахид кешті. Қабанбай батыр, соғысып Шымкенттің түбіне дейін келген екен. Егер біз рушыл, жершіл болсақ, Қабанбай жоңғарды өз жерімнен түре қудым. Ал басқалар өздерің қуыңдар деп, сол шығысында қалу керек еді ғой?! Жоқ. Қазақ бөтен біреу біріктірмесе, өзара басы піспейтін жырынды жұрт емес еді.

Жә, таңдау жасауыма тура келді. Не бүкіл қазақтың хандарын түбі моңғол болғаны үшін күсталауым керек немесе Шыңғыс ханды мойындауым керек.