АҚШ-ТАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени өзгерістер Батыста аг-рарлық қоғамның индустриалды қоғамға көшуге түрткі болып, адамның әлеуметтенуіне ғылымның және техниканың ілгеріле-уіне, білім саласында теория мен практиканың дамуына жаңа серпіліс туғызды. Қоғамдық өмірді әлеуметтік реформалау стра-тегиясы «индустрияландыру мен урбанизациялау ғасырында адами және рухани құндылықтарды сақтау үшін» деген мақсат қойды. Батыстағы индустриялық қоғамның өркендеуімен бірге адамзаттық білім және педагогика саласында ғылым мен әлеуметтік жұмыстың жетілуіне себеп болды. Индустриялық қоғам жаңа әлеуметтік жағдай туғызып адамда әлеуметті-типті және жеке тұлғалық бастаманы қатар қалыптастыру міндетін қойды. Ал бұл жағдай өз кезегінде баланың жеке дамуы мен аза-мат болып өсуіне түрткі болды.

Бұл кезеңде Англияда сеттельмент-орталықтарының қоз-ғалыстары басталды. Оның негізін 1884 жылы Тойнбихолл қала-сында Самуэль Барнет құраған. Университет студенттері сон-дай-ақ, кәсіпкерлер Лондонның қалың тоғайларында, кейін Ұлыбританияның көптеген қалаларының аудандарында қоныс-танды. Олар білімнің мәдениеттегі іс-әрекет түрлерінің және әлеуметтік реформалардың озық идеяларын таратушылар бол-ды. Бұл адамдар жергілікті тұрғындардың кедейшілік туралы уайым-қайғыларын жеңілдету мақсатында әлеуметтік педагоги-калық жұмыс жүргізді. Әлеуметтік көкейкесті мәселелерді білім мен тәрбие арқылы, утопиялық идеямен шешу жолдарын жүзеге асыруға талпынды. Бірақ, ол алдында болған талпыныстар тәріз-ді сәтсіз аяқталды.

Иммигранттардың жаппай етек алуынан ХІХ ғасырда Америкада сеттельменттер қозғалысының белсенділігі артты. Алғашқы америкалық сеттельмент 1886 жылы Нью-Йоркте пай-да болған гильдия еді. Стэнтон Коит біраз уақыт Пойнби-Холл қаласында тұрып, Нью-Йоркке америкалық қозғалыс филиалын ашу мақсатында қайта келді. Ол жергілікті гильдияның негізін құрды, кейін ол Лауэр-Ист-Саид ретінде университеттік сеттель-мент деп танымал болған. 1896 жылға қарай АҚШ-та 44-ке жуық сеттельменттік ұйымдар мен қозғалыстар болды. Ал 1911 жылы 400-ге сеттельмент орталықтарының іс-әрекет бағ-дарламасы эмперикалық сипатта болып, әрдайым кеңейіп отыр-ды. Бірақ, тұтастай алғанда оларды қайырымдылық істен гөрі білім беру әрекеті көп қызықтырды. Олар әлеуметтік жұмыстар-дың жақсаруына үлкен әсер етті.

Шығыс пен Орталық Батысқа жұмыс іздеп отбасының өмірін жақсарту мақсатында эммигранттар көптеп қоныстанды. 1889 жылы Чикагода Дж.Адамс пен Э.Г.Стар ұйымдастырған Хулл-Хаус деп аталатын эммигранттар үйі ашылған. Мұнда 19 түрлі ұлт өкілдеріне қызмет көрсетіліп, жұмыс істейтін қыз-дарға тұрғын үй беріп отырған. Үйде күндізгі бала-бақша, мұра-жай және ұлдарға арналған клуб, шағын театр жұмыс жасады. Ер адамдар қоғамдық іс-шараларға, әйелдер топтағы сабақтарға қатысты. Топтық жұмыс, қоғамдық ұйым және насихаттар қолданылды. Адамс «жаңа қазіргі заман әйелін» бейнеледі. Оның сеттельмент қозғалысы шеңберіндегі жұмысы жоғары ба-ғаланып, 1931 жылы ол Нобель сыйлығын иеленді.

Сеттельменттер қозғалысының басты доминанты әлеумет-тік реформа және саяси акциялар еді. Белсенділердің назарында эммигранттардың әлеуметтік медициналық, отбасылық және жеке мәселелері болды. Олардың қиын өмірлік сәттерінің себебі – тұрғын үйдің жағдайына қанағаттанбаушылық және халықтың шамадан тыс тығыздығы. Қорғаныс техникасының жоқтығы, кәсіпорындардағы санитарлық жағдайдың төмендігі, зорық-тырар еңбек жүйесі, яғни, бала мен ересек адамның жұмыс уа-қытының бірдей болуы жалдамалы жұмысшы-эммигранттардың өмір жағдайының тым нашар болуына әкеліп соқты. Білім беру бағдарламаларында, кеңес беру мекемелерінде эммигранттың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы әрқашан есепке алынып отырды.

Алғашқы он жылдың ішінде жұмысшы-сеттельменттер қа-уымды саяси күшке айналдырды. Олардың белсенді іс-әрекеті-нің арқасында балалар еңбегі жайлы заң, қоғамдық денсаулық туралы және жалдамалы бала күтуші қызметі, мемлекеттік тұрғын үй, музыкалық мектеп, кедейлер үшін өнер сабағы, ересектерге арналған кешкі бастауыш мектебі, көгалдандыру курсы, ойын алаңдары мен саябақ жайлы құжаттар пайда болды.

1900 жылдардың басында сеттельменттер мен жергілікті қала федерацияларында орталықтар ұйымдастырылды. Ол кү-ресті күшейту үшін жасалған еді. Осы себепті 1911 жылы сет-тельменттердің ұлттық федерациясын ұйымдастырған еді. 1950 жылы «қозғалыс» шеңберінде бұл федерацияда 250-ден 300-ге дейінгі ұжымдық мүшелер есепке тіркелген. Ол 1979 жылғы америкалық жергілікті орталықтарының бірлестігі деп аталған. Бұл атау түрлі ұйымдардың мүшелерін жақсы бей-неледі. Бүгінгі күнде үкіметтен қаржыланатын бағдарламалар сеттельменттен бастау алған еді. Мәселен, бала күтушінің қызметі сеттельменттердің ынта көрсетуінен Лилиан Уолдтың ұйымдастыруымен құрылған. 1951-1960 жылдары қауым мен аудандарды дамытуда көптеген зерттеушілер «кедейшілікпен соғыс» бағдарламасының негіздерін салушылардың бірі Л.Джонсон еді.

Прагматикалық педагогиканың әлеуметтік-педагогикалық бағыттағы жарқын өкілдерінің бірі Дж.Дьюи (1859-1952) болды. Прагматизм – бұл шынайы америкалық дүниеге көзқарас пен дүниетаным. Л.Фейер: «Дьюидің прагматикалық күші америка халқы үшін және ол сөзін де америка халқына арнады» - деген еді.

Білім беру мәселелері жөнінде Дьюи бірнеше еңбектер жазды. Онда мектеп пәндерінің мазмұны саяси пікірталасты, экономикалық және әлеуметтік тақырыптарды қамтыған жөн деген. Себебі, оқушылар қазіргі заман жаңалықтарымен таны-сып, әлемнің сипатын түсінуге тырысады, қозғалушы бағытын көріп, ондағы өзінің рөлін анықтайды.

Оның «Болашақ мектебі» және «Мектеп және қоғам» ат-ты кітаптары арнайы көңіл аударуға тұрарлық. Онда прагмати-калық тәрбие түсінігі Дьюидің идеясымен байланысты. Америкалық педагог, тұлғаның дамуы оның туылған ішкі түй-сіктері мен қарқынына тәуелді деген.

Дьюи бойынша, тәрбие мақсаты индивидтің ішкі өсу про-цесінен шығуы керек әрі әлеуметтік шарттардан тыс анықтал-ғаны жөн дейді. Дьюидің «Демократия және білім» деп атала-тын кітабы – білім философиясындағы алғашқы күрделі еңбек-тердің бірі. Оның еңбегін қазіргі ғалымдар Платонның «Мемле-кет», Руссоның «Эмиль» кітаптарының қатарына қосып бағала-ған.