Мени афу этинъиз,доктор!-деди о солгъун-солгъун.Онынъ козьяш данелери тыгъырып тюштилер

Оля,яшлыкънынъ темсили!Къана,турчы!Къартлар киргенлерини корьмейсмнъми?-деп джекирди.

Сиз пек къарткъа бенземейсинъиз,-дей Амет онынъ арсыз бир инсан олгъаныны сезип.

Ойле олса хаберин олсунъ мен энди элли экидем.

Оларда ырыз-намыз къалдымы?-къошулды озюдай семиз бир къадын.

Афу этинъиз геджем юкъусыз кечти ергъуным,-деп Амет къолайсыз аякъкъа турды.

Ким биле къайдаларда юрген.Земаневий яшлыкъ иште.Оларданъ яхшы шей беклеме.

Амет бу лафларгъа пек ачувлы эди. Онъынъ ичюн автобус токътагъан ерде,о тезден чыкъып кети.Эвге кеткенде онынъ башына чешит тюрлю тюшюнджелер кельген эди.

Амет айткъаны киби учь саттан сонъ ишине къайты,бу вакъыт «аджеле ярдым» машынасы келип,агъыр алда олгъан къастаны кетирди, Амет догъру хастагъа ярдым этмеге ашыкъты, одагъа киргенинен не корьсюн, бу хаста-автобуста дава эткен киши эди. Кёр ичеги патлагъан. Амелият бир сааттан хайырылысынен биткен сонъ, хастаны башкъа одагъа кирсеттилер. Амет Абибулаевич хасталарыны козьден кечирмеге кетти. Бу кишининъ янынъа кельген сонъ Амет сорады:

Озюнизни насыл ис этесинъиз?

Догърусыуы айтсам оледжегиме пек къоркътым,мен даа яшым элли экидем яшайышкъа даа доймагъаным,-деди киши экимге башны чевирип.

Айны шу вакъыт икяенинъ энъ меракълы ве инсанынъ ички дуйгъуларыны чевирген дакъкъа кельди.Кишининъ бети беязланды,къаны ойнамагъа башлады.Р.Муединъ бу инсаннынъ айыплик дуйгъусыны пек ачыкъ косьтерди.

Мени афу этинъиз,доктор!-деди о солгъун-солгъун.Онынъ козьяш данелери тыгъырып тюштилер.

Муэллиф 3 шахыс адындан икеяни яза, бунынънен о омюрде насыл вакъиялар олгъаныны бизге бильдирмек истей. Эгер биз инсан акъкъында бир шей бильмесек бар мы бизим акъкъымыз онъы къабатламакъ,нетиджелер чыкъармакъ? Бу суальге Р.Муедин шу икяе мисалинде бизлерге джевап бере. Бизлер бильмеймиз бизлер ярынъ-бугунъ насыл алгъа тюшеджемиз, омюримиз кимнинъ эллерине тюшеджек,онынъ ичюн бир де бир инсанны ошеклемектен эвель биз бойле шейлерни тюшюнмек керекмиз.

Икяени окъугъан сонъ,биз коремиз,икяенинъ гъаесинде инсанларнынъ бир бирине инсанджасына мунасебетке олмасыдыр.Бизлер бири биримизни анъламакъ, озюмизни башкъа инсаннынъ ерине къоймакъ ве онынъ дуйгъуларыны анъламакъ керекмиз,икяемизнинъ къараманнынъ автобустаки вакъия пек аджыты,агъыр иштен,сонъ ойле ал инсанны рухтан бошата.

Образлар системасына бакъсакъ бизлер коремиз эр бир къараманъ озь табиатына малик.Лякин икяенинъ сонъунда биз коремиз бир къараманнынъ ичьки дуйгъулары,онъынъ табиатыны бозып,онъынъ къатасыны корьсете.Мында къараманнынъ образы бираз денише,онынъ языкъсынув ве утанув дугъулары пейда ола. Амет исе бойле акъаретлерге бакъмайып,озь ишини керек дереджеде япа,Гипократнынъ антыны къабул этип,онынъ намусы ярамазлыкъ этмек рухсет бермей.

 

Менимдже бу икяе муэллифнинъ аджаип икяелеринден биридир,мында акс этильген вакъиалар бизлерни пек чокъ шейлерге огреете.

Р.Муедин икяенинъ мисалинде инсанларнынъ психологиясыны терен ача Мен беллесем языджынынъ бу иши окъуйджыларны буюк тесирде къалдырды.

 

Эрвин Умеров

«Козюнъни ач,Селим»

Эрвин Умеров 1938 с.Янъы-Сала коюнде,Куйбышев районында догъулды.Сюргюнлик йылларында, Э.У къорантасынен берабер Озбекистангъа Алтыарыкъ районына тюшелер.Мектепни битирген сонъ,койде ишлей,бундан сонъ чиленгир олып чалыша.Амма эдебияткъа севгиси онъы,Эмиль Амитнен берабер М.Горький адыда Эдебият институтына кетире.Окъувны битирген сонъ Ташкентте «Ленин байрагъы» газетасында чалыша,сонъра исе пек чокъ вакъыт «Бала эдебияты» нешриятында чалыша.1991с.Эрвин Умеров 2-джи Къурултайнынъ азасы оларакъ сайыла.

Озь иджадында о икяелер ве повестлер жанырлары эсасында буюк ер алды.Къайд этмек мумкюн ки,онынъ иджадында сюргюнлик айры ер тута,халкънынъ башына тюшкен буюк фаджианы бутюнлей башкъа нокътай назарлардан акс эте. Языджынынъ икяелери бири биринден меракълы ве эджанлыдыр.

Бугунь бизлер онынъ «Козюни ач,Селим» деген икяесини ачыкъламакъ ниетиндемиз.Бир тарафтан бакъсан бу икяе акъкъында не атмакъ мумкюн,саде бир тильде язылгъан икяечик,амма манасыны сечип алсакъ мында чокътан-чокъ меракълы моментлер тапмакъ мумкюн.

Икяеде бир къач мевзу козьде туттыла,биринджиден-достлукъ, экинджиден-инсанлар арасында мунасебетлер.

Икяе биринджи шакъыс адындан башлана.Демек эки дост Селим ве языджы адындан даа бир къараман.Эр даим берабер, муабет яшайлар.Селим пек акъыллы йигит,окъув боюнджа ондан акъыллысы екъ.Амма неде олмаса къараманларымыз арасы бозулды.Биллем сизде меракъ догъулды не себептен,бу исе энъ меракълысыдыр.Кузь эди ми,къыш эдими,огъланчыкъларымыз ел бою кете эдилер,озь ара субетлешип,елда кечкен КРАЗ самосвалы акъкъында лаф юрсете эдилер.Не корсюнлер елнынъ четинте булашкъан,эллеринде къан,кир олардан бир аз кичкен къырыкъ велосипет янъында тургъан огъланчыкъны корелер.Селим озь лафыны девам эте,экинджи огъланчыкъ исе бу балагъа бакъып токътала.Бу вакъыт Селим буну корюп кульмеге башлай ве достыны елны девам этмеге чагъыра.Лякин о балагъа ярдым этмеге ниеттедир.Селим бир къач дакъкъа балагъа акъыл огретип:

-Озю бозды-озю ясар,бизим не ишимиз?- дей.

Досты исе бунъа къулакъ асмайып,балагъа ярдым этмек истен.Селим кене дей :

- Олян,шу бала сенинъ тизенинъ,я да эмдженинъ огълу мы я,быракъ шуны? -дей. Ярдым этмеге истесен къал,мен исе кетем -дей.

Досты исе сез айтмайып балагъа ярдым,эте.Иш девамында о,бала не себептен ойле авада велосипетнен чыкъкъаныны анълай.Огъланчыкънынъ бабасы Ташкентен бир инсангъа хронотметр ёллагъан экен,оны мытлакъкъа шимдилик алып бармакъ керек.Лафнынъ девамында огълан бу хронометр Селимге багъышлангъаныны анълай. Буны анълагъан сонъ къараманымыз бу баланынъ намусына ве бабасынынъ айткъаныны япмакъ истегенине пектааджиплене. Бунданъ сонъ баарь кельгенде Селим,достынен берабер имтианларгъа азырланалар,окъувдан раатланмакъ вакъытында олар азбаргъа чыкъып шахмат ойнайлар, бугунь къараманымыз Селимни ене,эвельки олмагъан шей.Бу вакъыт Селимнинъ битасына, Пакизе битайгъа, къомшу битайлар,мусафирликке келелер,битай къавени къоймагъа кете, айны шу вакъыт Селим кене енельген ола,ачувындан бутюн фигураларны ерге текти, ачувланым мусафирлер янында:

- Бу эВ-эвми,базармы,анъламмакъ кучь.Бир шей япмакъ мумкюн дегиль:бир сюрю ишсизлер топлангъанлар да,чанъкильдей берелер…. -деди о.Бу вакъыт битайлар шашмап,бири бирине бакътылар,Пакизе битай исе фильджаны озь акълары текип,аякъларны якъып индемейип,айыплыгъындан шашмалады. Битайлар тезден эвлерине ашыкътылар. Пакизе битай исе мараманынъ уджунен козь яшларыны сыйпап Селимнинъ япкъанына аджынды.Къараманымыз онъы тынчландырмакъ истеди, лякин битайнынъ юрегинде буюк янъыкълыкъ бар эди. Селимни догъгъанындан берли онъы бакъып, осьтюртип, онъдан бир тилим урьмет къазанмагъанына пек янъды.

Айны шу вакъыттан берли эки дост лаф этмейлер. Лякин Селимнинъ досты онъынъ денъишкенине умют эде.

Эсернинъ гъаеси инсанларнынъ башкъа инсанларгъа нисбеттен урьмет.Эбет башкъа халкълар акъкъында не айтмакъ мумкюн,эгер бизим арамызда бойле инсанлар олса,эгер бизлерде озь ара керекли дереджеде урьмет ве сайгъы олмаса. Икяенинъ серлевасы бу адиселерге пек келише «Козюнъни ач,Селим»санъки языджы Селимни джельп эте,бакъ сен нелер япасынъ.Акъылыны топла. Бу икяе мисаллинде бир къач мунасебетлер косьтериле,икяенинъ башында Селим дей:

- Олян,шу бала сенинъ тизенинъ,я да эмдженинъ огълу мы я,быракъ шуны?

Амма башкъа къараманымыз буна бакъмай ве балагъа ярдым,эте.Амма битасы арасында олгъан адиседе Селим олар догъмуш инсанлар олгъаныны унутты,битасынынъ дуйгъуларыны басты,екъ эти.Ойле олур мы?

Икяе боюнджа образларнынъ характерлери пек ачыкъ айдынлатыла. Оларнынъ эр бирининъ чешит тюрлю адиселерде озьлерини насыл алып баргъанлары козьде туттыла.

Муэллифнинъ нокътай назары мен беллесем анълайышлыдыр,инсанлар бири бирине ярдым элини узатып,тек яхшы мунасебетлерде,бирликте яшамакъ кереклер.

Мен саям ки языджы къойгъан макъсадына етти, чюнки бизлер ойле алгъа келемиз ки озюмизден кимсеге ишанмакъ олмай, амма эвельде ойле эди ми???Эбет екъ. Белли языджыларымызнынъ эсерлерни окъугъанда тап шашасын.Бизим халкъымыз не къадар фаджиаларгъа огърады, тек бирликнен бизлер бутюн агъырлыкъларны ендик.