Типы слогов и слогоделение

 

В казахском языке слоги бывают твердыми и мягкими в зависимости от качества слогообразующего гласного. Если гласный переднего ряда - ә,е,і,ө,ү (в казахской терминологии мягкий гласный),то слог называется мягким. Если гласный заднего ряда – а, и, о, ұ, ы, то слог называется твердым. Для казахских многосложных слов характерно сочетание однородных типов слогов. Ср. ә - же-лер, где все три слога мягкие; а-дам-дар, все три слога твердые. В зависимости от твердости-мягкости слога звук л произносится то твердо, то мягко: б а л «мед» - б е л «поясница».

 

Сингармонизм в казахском языке

 

В казахском языке согласно закону сингармонизма многосложные слова характеризуются сочетанием однородных типов слогов: мягких (гласные переднего ряда ә, е, і, ө, ү) ә-же-лер и твердых (гласные заднего ряда – а, и, о, ұ, ы) а-та-лар. В русском языке такого явления нет. Ср. че-ло-век, звез-да. Не поддаются этому правилу только заимствования из других языков, имена существительные и местоимения в притяжательной форме с суффиксами -нікі/ -дікі/ -тікі: олар-дікі“их ”,Асан-дікі“ Асана” окончание көмектес септік: баламен“ с ребенком ”.

 

Ударение

 

В отличие от русского языка, где ударение является непостоянным (окна- окна;весело-веселье), казахское словесное ударение является неподвижным, оно падает, как и в других тюркских языках, на гласный последнего слога в словах, состоящих из двух и более слогов. Ср. орамал “платок”,керемет“необычайный”, балаларымыз“наши дети”. В заимствованиях или в словах с эмоциональным оттенком (или в междометиях) ударение может варьироваться.

 

 

Порядок слов в предложении

 

Для казахского языка характернострогий порядок слов: сказуемое стоит в конце предложения: Оқушылар сынып бөлмесінде отыр «Ученики сидят в классе”, определение стоит перед определяемым словом: Оқушылар жарық сынып бөлмесінде отыр “ Ученики сидят всветлом кабинете класса», вопросительное слово при отсутствии глагола –сказуемого стоит в конце предложении: Бірінші аудитория қайда? “Гдепервая аудитория?”; при наличии в предложении глагола–сказуемого вопросительное слово стоит перед ним: Қарлығаш қайда отыр? “Где сидит Карлыгаш? ”.

Интонация

 

В простом распространенном предложении члены предложения могут иметь разное логическое ударение. Тот член предложения, который выражает новое, важное, получает главное ударение. Обычно главное ударение падает на последнее слово или одно из предшествующих ему слов. На слове, несущем наиболее сильное ударение, происходит резкое повышение тона: Дәптерлер мен кітаптар осында “Тетради и книги здесь”. Данное относится и к специальному вопросу: Дәптерлер мен кітаптар қайда? «Где тетради и книги?». Если в предложении есть однородные члены, то тон повышается и только на последнем слоге понижается: Мынау- ата, әже, әке және ана. “Это дедушка, бабушка, отец и мать”. В предложениях с отрицанием емес, а второе –на последнее слово предложения. Оба произносятся с понижением тона: Мынау кітап емес, дәптер “Это не книга, атетрадь”.

Имена существительные

 

Категория падежа. В отличие от русского языка в казахском имеется 7 падежей имени существительного. Кроме того, различается 2 вида склонений: простое и притяжательное.

Категория рода. В казахском языке отсутствует категория рода и одному притяжательному местоимению соответствуют три в русском: мен «мой,моя,мое». Притяжательные местоимения имеют форму вежливости во IIлице ед. и мн. ч.: Сіздің «Ваш, Ваша, Ваше» (ед.ч.); Сіздердің «ваш,ваша,ваше»;

Категория одушевленности - неодушевленности. В казахском языке на вопрос кім? «кто?» отвечают только имена существительные, обозначающие людей, а на вопрос не? «что?»- все остальные.

Глагол

 

Неопределенная форма глагола. Исходная форма глагола в казахском языке, от которой образуются путем прибавления суффиксов и окончаний все личные грамматические формы, маркируется при помощи суффикса –у: ойна-у «играть», жаз–у «писать». Вместе с тем, исходная форма имеет некоторые смысловые отличия от инфинитива (неопределенной формы глагола) в русском языке. Образование на –у в казахском языке–это фактически отглагольное существительное, которому приблизительно соответствует в русском языке имя действия или инфинитив. Все грамматические формы глагола образуются от корня глагола, который совпадает с формой 2 лица единственного числа повелительного наклонения.

Категория времени. В отличие от русского в казахском языке настоящее время имеет 2 формы: очевидно- настоящее время и переходное время; прошедшее время имеет 3 формы: очевидно-прошедшее, давнопрошедшее и переходное; будущее время имеет 3 формы: переходное, будущее предположительное и будущее время намерения.

Категория залога. В казахском языке, в отличие от русского, имеется 4 залога:ортақ, өздік, өзгелік, ырықсыз(см. қысқаша грамматикалық терминдер сөздігі)

Категория наклонения. В казахском языке 4 наклонения: қалау рай, бұйрық рай, ашық рай,шартты рай.

Имена числительные

 

В отличие от русского имена существительные, следующие за числительными, не принимают окончаний множественного числа: бес тәрелке «пять тарелок», төрт қасық «четыре ложки».

Собирательные числительные имеют притяжательные формы: біз бесеуміз «нас пятеро» и принимают падежные окончания в простой и притяжательной форме: алтау-ға «шестерым», алтауы-на «им шестерым» и др.

 

Местоимения

 

В казахском языкевсе местоимения, за исключением әне

«вон», қайда «где», әр «каждый», кей «некоторый» склоняются.

 

Приставки и предлоги

 

Казахский язык относится к типу агглютинативных языков, для которых характерно присоединение однозначных суффиксов и окончаний. Роль русских приставок и предлогов выполняют суффиксы и так называемые служебные имена (послелоги, служебные слова, союзы и частицы).

 

Сложноподчиненные предложения в казахском языке значительно отличаются от таковых русского языка:

1. В казахском языке придаточное связывается с главным в основном без союзов и союзных слов, функцию которых выполняют суффиксы и окончания: Көктем келсе, күн жылынады. «Когда наступит весна, станет тепло».

2. В казахском языке придаточное предложение всегда предшествует главному.

3. Сказуемое придаточного не принимает личных окончаний в казахском языке: Мен сабақ оқығанда, ол қыдырады «Когда я делаю уроки, он гуляет».

Сен сабақ оқығанда, мен қыдырамын «Когда ты делаешь уроки, я гуляю».

4. Сложноподчиненные предложения русского языка не всегда переводятся на казахский язык сложноподчиненными предложениями. Они переводятся:

1) простыми предложениями:

Ол бүгін жиналыс болатынын айтты «Он сказал, что сегодня будет собрание»

Мен Абай деген қалада тұрамын «Я живу в городе, который называется Абай».

2) при помощи вспомогательного глагола деу « говорить, сказать» в форме деп: Біз жаңбыр жауады деп естідік «Мы слышали, что будет дождь».

 

 

Қазақша-орысша грамматикалық терминдер сөздігі

Фонетика

Дыбыс - звук

Әріп - буква

Әліпби - алфавит

Дауысты дыбыстар - гласные звуки

Жуан дауысты – твердый гласный

Жіңішке – мягкий

Еріндік - губные

Езулік - негубные

Ашық - широкие гласные

Қысаң - узкие гласные

Дауыссыз дыбыстар - согласные звуки

Ұяң дыбыс - звонкий согласный

Қатаң – глухой

Үнді – сонорный

Буын – слог

Ашық буын – открытый слог

Тұйық буын – полузакрытый слог

Бітеу буын – закрытый

Үндестік заңы – закон сингармонизма

Буын үндестігі – слоговой сингармонизм

Дыбыс үндестігі – звуковой сингармонизм

Ілгерінді ықпал – прогрессивная ассимиляция

Тасымал – перенос слова

Екпін – ударение

Лексика

Сөз мағынасы – значение слова

Тура мағына – прямое значение

Көп мағыналы сөздер – многозначные слова

Ауыспалы мағына – перенесное значение

Кірме сөздер – заимствованные слова

Көнерген сөздер – устаревшие слова

Жаңа сөздер – неологизмы, новые слова

Жалпылама сөздер – общеупотребительные слова

Кәсіби сөздер – проффесиональные слова

Морфология

Күрделі сөздер – сложные слова

Біріккен сөздер – слитные слова

Қысқарған сөздер – сокращенные слова

Қос сөздер – парные слова

Сөз құрамы – состав слова

Түбір – корень

Негізгі түбір -непроизводный корень

Туынды түбір -производный корень

Жұрнақ – суффикс

Сөз тудырушы - словообразующий суффикс

Сөз түрлендіруші -формаобразующий суффикс

Жалғау – окончание

Тәуелдік жалғау – окончание принадлежности

Көптік жалғау – окончание множественного числа

Септік жалғау – падежное окончание

Атау септік -именительный падеж

Ілік септік -родительный падеж

Барыс септік -дательно-направительный падеж

Табыс -винительный падеж

Жатыс -местный падеж

Шығыс - исходный падеж

Көмектес -инструментальный падеж/творительный

Жіктік жалғау – личное окончание

Сөз таптары – части речи

Зат есім – имя существительное

Жалқы есім – имена собственные

Жалпы есім - имена нарицательные

Сын есім - имя прилагательное

Сапалық сын е. - качественное и.п.

Қатыстық сын есім - относительное и.п.

Шырайлар - степени сравнения

Жай шырай- положительная степень

Салыстырмалы шырай - сравнительная степень

Күшейтпелі, асырмалы шырай - превосходная степень

Сан есім - имя числительные

Есептік сан е.- количественные

Реттік сан е. -порядковые

Жинақтық - собирательные

Болжалдық - предположительные, приблизительные

Топтау - разделительные

Бөлшектік - дробные

Есімдік - местоимение

Жіктеу есімдігі- личное мест.

Сілтеу е. -указательное мест.

Сұрау е.- вопросительное мест.

Өздік е.- возвратные мест.

Болымсыздық есімдігі -отрицательное мест.

Етістік - глагол

Сабақты ет. -переходный гл.

Салт ет. -непереходный гл.

Болымды ет.- положительный гл.

Болымсыз ет. -отрицательный гл.

Дара ет.- простая форма гл.

Күрделі ет. -сложная форма гл.

Тұйық ет. -неопределенная форма гл.

Көмекші етістік- вспомогательный гл.

Етістік шақтары -времена глагола

Осы шақ - настоящее вр.

Өткен шақ - прошедшее вр.

Келер шақ - будущее вр.

Етістік райлары- наклонение глагола

Ашық рай- изъявительное наклонение

Бұйрық рай -повелительное нак.

Қалау рай - желательное нак.

Етіс - залог

Өздік етіс -возвратный залог

Өзгелік етіс -побудительный залог

Ортақ етіс -взаимный залог

Ырықсыз етіс - страдательный залог

Үстеу - наречие

Мекен үстеуі -нареч.места

Мезгіл үстеуі -нареч. времени

Себеп-салдар үстеуі -нареч. причины

Топтау үстеуі - разделительное наречие

Сын-бейне үстеулері -нареч. образа действия

Мөлшер үстеуі- нареч.меры

Мақсат үстеуі -нареч. цели

Есімше -причастие

Өткен шақ есімше -причастие прошедшего времени

Келер шақ есімше -причастие будущего времени

Ауыспалы келер шақ есімше -причастие будущего переходного времени

Көсемше- деепричастие

Көмекші сөздер- служебные слова

Жалғаулық шылау- союз

Демеулік шылау- частицы

Септеулік шылау- послелоги

Одағай- междометия

Еліктеу сөздер- звукоподражательные слова

Синтаксис

Сөз тіркесі- словосочетание

Қиысу -согласование

Меңгеру- управление

Матасу- примыкание

Сөйлем мүшелері- члены предложений

Тұрлаулы мүшелер- главные члены

Бастауыш- подлежащее

Баяндауыш- сказуемое

Тұрлаусыз мүше- второстепенные члены

Анықтауыш- определение

Толықтауыш- дополнение

Тура толықтауыш- прямое дополнение

Жанама толықтауыш -косвенное дополнение

Пысықтауыш- обстоятельство

Сөйлемнің бірыңғай мүшелері- однородные члены предложений

Сөйлем- предложение

Жай сөйлем- простое предложение

Айтылу мақсатына қарай- по цели высказывания

Хабарлы - повествовательное

Сұраулы- вопросительное

Лепті- восклицательное

Бұйрықты- побудительное

Құрылысына қарай -по структуре

Атаулы сөйлем- назывное предложение

Жақты с.- личные

Жақсыз с.- безличные

Толымды -полное

Толымсыз -неполное

Құрмалас сөйлем- сложное предложение

Салалас құрмалас -сложносочиненное пр.

Сабақтас қ.- сложноподчиненное пр.

Аралас қ.- смешанное

Жалғаулықты- союзные

Жалғаулықсыз- бессоюзные

Ыңғайлас сал.қ.- соединительные сл.соч.

Қарсылықты сал.қ.- противительные сл.соч.

Себеп-салдар сал.қ.- причинно-следственные сл. соч.

Талғаулықты сал.қ.- разделительное, с выборочными отношениями

Кезектес сал.қ.- сл.соч. с чередующимися отношениями

Сабақтас құрмалас сөйлем- сложноподчиненное предложение

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас- Придаточные предложения времени

Шартты бағыныңқылы сабақтас -Сл.под. предложения с придаточным условия

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас- Сл.под. пр.с придаточным образа действия

Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас -Сл.под.пр. с придаточным причины

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас -Сл. под. пр.с уступительными придаточными пред.

Оқшау сөздер -обособленные слова

Қаратпа сөз- обращение

Қыстырма сөз -вводные слова

Төл сөз- прямая речь

Төлеу сөз -косвенная речь

Автор сөзі- слова автора

Тыныс белгілері- знаки препинания

Нүкте- точка

Үтір- запятая

Тырнақша- кавычки

Сызықша- тире

Қос нүкте- двоеточие

Сұрау белгісі- вопросительный знак

Леп белгісі- восклицательный знак

Көпнұсқалы тест тапсырмалары

Фонетика

 

Тіл дыбыстары

Қазақ тіліндегі дыбыстар саны

37(а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ү, ұ, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ы, і, э.)

Қазақ тіліндегі әріп саны

42 (а, ә, б, в, г, ғ, д, е,е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ү, ұ, ф, х, һ,ц, ч, ш, щ, ь, ы, і, ъ, э, ю, я)

Дауысты дыбыстар

12 (а, ә, е, э, о, ө,ү, ұ, ы, і, и, у)

Тіліміздегі дауыссыз дыбыстар

26 (б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ)

 

Дауысты дыбыстар

Тілдің қатысына қарай жуан дауысты дыбыстар

а, о, ұ, у, ы

Тілдің қатысына қарай жіңішке дауысты дыбыстар

ә, е, э, ө, ү, і, у

Жақтың (иектің) қатысына қарай дауысты дыбыстар

Ашық – а, ә, е, о, ө

Қысаң – и, у, ұ, ү, ы, і

Еріннің қатысына қарай дауыстылар (еріндік)

о, ө, у, ұ, ү

Езудің қатысына қарай дауыстылар (езулік)

а, ә, е, и, э, ы, і

 

Дауыссыз дыбыстар

Үнді дауыссыз дыбыстар

й, л, м, н, ң, у, р.

Ұяң дауыссыз дыбыстар

б, в, г, ғ, д, ж, з,һ

Қатаң дауыссыздар

к, қ, п, с,т,ф,х,ч,ш,щ,ц

Әріп

1) көреміз және жазамыз

2) дыбыс таңбасы

Алфавит/әліпби

1) әріптердің белгілі тәртіппен тізілуі

2) әріптердің белгілі бір ретпен тізілген жинағы.

Буын

1) дыбыстық топқа жіктелген сөз ағымының шағын мүшесі.

2) сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан жасалған фонетикалық бөлшек.

 

 

Ашық буын

Жалғыз дауыстыдан құралған немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталған буын.

Ашық буын (мысал)

Аға, бала, ағеке, шеше, қара, ана, әке.

Тұйық буын

Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталған буын.

Тұйық буын (мысал)

өрт, ант, ақ, ән, ар.

Бітеу буын

Дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталған буын.

Бітеу буын (мысал)

Бақ, бұлт, зор, көл, таң, мен.

Жуан буынды сөз

Қару, қаршыға, қарт.

Жіңішке буынды сөз

Есік, өмір, үлкен, көлік.

 

Тасымал

Сөздің жолға сыймаған бөлігін екінші жолға бөліп жазу.

Тасымалданбайтын сөздер

1) Бір буынды сөздер (ат, кел, қарт).

2) Жеке бір әріпті келесі жолға немесе жолдың соңына қалдыруға

болмайды (ата, әже, аю, сия, қия).

3) Қысқартылған кісі есімі фамилиясынан ажыратылып жазылмайды

(М.Әуезов).

4) Қысқартылып алынған өлшем атаулары өздері де, алдындағы санынан

бөлініп те алынбайды (км, г, см, 25кг, 10км).

5) Бас әріптері және бас әріп пен сөздің басқы буыны арқылы қысқарған

сөздер (ТМД, ҚазМҰУ, АлМҰУ).

 

Екпін

Сөз құрамындағы буындардың біреуі басқаларына қарағанда айқынырақ ажыратылып, көтеріңкі айтылуы.

 

Интонация/Дауыс ырғағы

1) Сөйлемдерді, олардың бөлшектерін сазына келтіріп сөйлеудің ырғақты

әуені.

2) Сөздердің мағыналық топтарын, оқшау сөздерді айырым үнмен,

сөйлемдерді тиісті әуенмен, олардың құрамындағы сөздердің бірін

көтеріңкі, бірін бәсең дауыспен айту.

3) Дауыс екпінінің біресе жоғарылап, біресе бәсеңдеп айтылуы, дауыс

ырғағы.

 

 

Үндестік заңы

Буын үндестігі дегеніміз

Сөз бен қосымша құрамындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып үндесуі.

Буын үндестігі (мысал)

Ауылдағыларға, үйдегілерге, балалық.

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:

1) көмектес септігінің жалғауы. (адам мен, қонақ пен, сені мен)

2) –нікі, (-дікі, -тікі), -тай, -тал, -дар, -еке (бала нікі, әке тай, дін дар,

аға еке, өсім тал).

3)бей-, би-, -кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -кеш, -хана, -кес (бей шара,

би нарлық, жұмыс кер, бал гер, жем қор, әсем паз, сән қой, арба кеш,

ем хана, зиян кес).

4) –ов, -ова, -ев, -ева, -ин, -ина-ларға аяқталған сөздер(Әуезов, Алтыбаев,

Жұмағазина, Сейфуллин).

5) соңғы буынында ә, я дыбыстары бар сөздерде және х дыбысына

аяқталатын сөздерге қосымша жуан түрде жалғанады (кінәлау,

күмәндану, поляктар, полярлық, тарихқа, цехта)

6) соңғы буында ю дыбысы бар сөздерге рк, рг, кт, ск, нк, лк, нг, нк

сияқты дыбыстар тіркесіне және жіңішкелік белгіге (ь) аяқталған

сөздерге қосымша жіңішке түрде жалғанады. (полюске, парашютті,

хирургке, Томскіден, пунттен, ансамбльден, рульді, бинокльден)

 

Дыбыс үндестігі

Сөз бен қосымша жігінде немесе сөз бен сөздің аралығындағы дауыссыз дыбыстардың бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі.

Ілгерінді ықпал

Көрші дыбыстардың алғашқысы соңғысын өзіне ұқсата әсер етуі.

Ілгерінді ықпал (мысал)

Бал ал ар, кү зд ік, о тп ен, ғары шқ а(айтылуда да, жазылуда да), Қоны сб ек, Тыны сб ек, алы п б ер-жазылуда,ал айтылуда- Қоныспек,Тыныспек,алып пер

Кейінді ықпал

Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз бен сөздің аралығында кейінгі дыбыстың алғашқы дыбысқа әсер етуі.

Кейінді ықпал (мысал )

Күре гі, до бы ( айтылуда да жазылуда да), құрылы сш ы, жұмы сш ы-жазылуда. Ал айтылуда:құрылышшы,жұмышшы

Тоғыспалы ықпал

Сөз бен қосымша жігінде, біріккен сөздер құрамында қатар тұрған дыбыстардың бір – біріне әсер етуінен екі дыбыстың да өзгеріске ұшырап, басқа дыбысқа ауысуы.

Тоғыспалы ықпал

Досжан, Жанқожа-жазылуда, айтылуда-Дощан,Жаңғожа.

 

Орфография

1) сөздердің дұрыс жазылу ережелерінің жиынтығы.

2) Сөзді бірізді жазудың тәсілдерін белгілейтін ереже.

 

Орфоэпия

1) Сөздердің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы.

2) Ауызша сөздің бірізді дыбысталуын қамтамасыз ететін ұлттық тіл

нормасының жиынтығы.

 

Лексикология

Лексика (сөздік қор мен сөздік құрам)

1) белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы

2) белгілі бір тілдегі сөз байлығы

 

Диалект сөздер

Белгілі бір жердегі (аймақ, облыс, аудан) тұоғындардың сөйлеу тілінде ғана кездесетін сөздер.

Диалект сөздер (мысал)

Оттық, сіріңке, сым, дәукен, нән.

 

Кәсіби сөздер

Жұрттың бәріне бірдей түсінікті бола бермейтін, белгілі бір кәсіппен я шаруашылық саласымен шұғылданатын адамдардың арасында ғана айтылатын сөздер.

Кәсіби сөздер (мысал)

Шербек (үлкен ара), атауыз (шеге суырғыш), жүйек (көкөніс, жемістер отырғызылған арықшалар), ақаба (судың лай түрі).

 

Термин сөздер

Ғылым, техника, өндіріс және т.б саласындағы арнаулы ұғымдар мен зат атауларын білдіретін сөздер.

Термин сөздер (мысал)

Квадрат, егемен, жарғы, нарық, төлқұжат, глобус, антоним, материк.

 

Жаңа сөздер (неологизмдер)

Тілде жаңа ұғымдарды білдіретін сөздер

Жаңа сөздер (мысал)

Тәлімгер, егемендік, ұшақ, жарлық, компьютер, маркетинг.

 

Көнерген сөздер

Қолданыстан шығып қалып,тарихи шығармаларда ғана кездесетін, мағынасы көмескі айтылатын сөздер.

Архаизмдер

Халықтың тұрмыс – тіршілігіне, салт – сана, әдет – ғұрпына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отырған немесе ескірген сөздер.

Архаизмдер (мысал)

Торқа, биқасап, сауын айту, ұрын бару, шидем, күпі, кебеже

 

Тарихи

Қолданылған дәуірі өтіп, ескі заманның өзімен бірге көнерген сөздер

Тарихи сөздер (мысал)

Ояз, болыс, шабарман, ұя (партия ұясы), уәзір.

 

Кірме сөздер

1) Шығу төркіні жағынан басқа тілдік сөздер

2) Басқа тілден енген сөздер.

Кірме сөздер (мысал)

Тарих, әдебиет, мәдениет, тәрбие-араб-парсы тілінен;

Аймақ, жарлық, нөкер, ұлыс- моңғол тілінен;

Кереует, бөтелке, бәтеңке, сөмке-орыс тілінен;

 

Сөз мағынасы

Сөздің тура мағынасы

1)Сөздің заттар мен құбылыстардың және олардың негізгі белгілерінің бейнесімен тікелей байланысты лексикалық мағынасы

2) Сөздің затты, не құбылысты атап білдіретін мағынасы

3) Әр заттың өзіне ғана тән жеке мағынасы

«Қара» сөзі тура мағынасында қолданылып тұрған сөйлем

1) Шахтерлер қара көмірді тау қылып үиіп тастапты.

2) Көзімнің қарасы, көңілімнің санасы.

3) Қара түнді қақ жарып, бір машина келеді.

4) Қара тақтаға ақ бормен жазған әдемі көрінеді.

5) Қара домалақ балалардың көбейгені жақсы.

Сөздің ауыспалы мағынасы

1)Бір заттың негізгі атауыш мағынасын екінші бір затқа атау

етіп ауыстырып қолданылғанда берілетін мағына.

2)Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір

заттың, не құбылыстың атауы мен аталуының негізінде жасалған мағынасы.

«Ашық» сөзі ауыспалы мағынасында қолданылып тұрған сөйлем.

а) Ашық ауыздық ешкімге жақсылық әкелмейді.

ә) Айгүл – мінезі ашық, сыпайы қыз.

б) Кеше мекемеде ашық жиналыс болды.

в) Аудандық газетте мектеп бітірушілердің ашық хаты жарияланды.

Сөздің көпмағыналығы

а) Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуы.

ә) Әр түрлі мағынасы бар жеке сөз.

Сөздің көпмағыналығы (мысал)

Түбір, кілт, төркін, көз, бет, түп, құлақ.

 

Синоним сөздер

а) Мағыналары бір-біріне жақын

ә) Мағыналары өзара мәндес

б) Дыбысталуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын

в) Айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын

г) Жазылуы бөлек, өзара мағыналас

Синоним (мысал)

а) салмақты, сабырлы, байыпты, байсалды

ә) маңай, төңірек, айнала.

б) келбет, көрік, шырай

в) әдемі, сұлу, келбетті, шырайлы

 

Антоним сөздер

а) Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы

ә) Бір-біріне қарсы мағынада айтылатын

б) Бір-біріне мағыналары қарама-қарсы

Антоним (мысал)

а) кең-тар

ә) ақ-қара

б) жарық-қараңғы

в) үлкен-кіші

г) ыстық-суық

 

Омоним сөздер

а) Дыбысталуы бірдей, мағынасы әр түрлі

ә) Дыбысталуы бірдей, мағыналық байланыс жоқ

б) Дыбысталуы жағынан бірдей, мағыналары әр басқа

в) Бірдей дыбысталып, түрлі мағына білдіретін

Омоним сөздер

Көш, жаз, қас, алма, бөлме, қос

 

Табу

а) Мифтік ескі аным бойынша атын тура айтуға тыйым салынған сөздер

ә) Наным–сенімге байланысты кейбір заттардың аттарын басқаша атаудан туындаған сөздер

Табу(мысал)

Қайынаға, қайыніні, д.с туысқандық атаулар, ауру түрлеріне байланысты (қорасан –шешек, жаман ауру – қылтамақ- рак), азулы аңдардан (қасқыр-ұлыма), табиғаттың түсініксіз құбылыстарынан қорыққаннан (найзағай-жасыл).

 

Эвфемизм

а) Бір нәрсенің, құбылыстың атын тікелей айту дөрекілеу естілсе, орнына қолданылатын сыпайы, жағымды сөздер.

ә) Кейбір заттың, не құбылыстың атын айту қолайсыздау болған жағдайда орнына қолданылатын сыпайы сөздер.

Эвфемизм (мысал)

Мылжың– сөзуарлау, өтірік айту- қосып айту, ұрлық жасама- ала жібін аттамау.

 

Дисфемизм

а) Ауызекі сөйлеу тілінде әдепті сөздерді алмастырып, орнына дөрекі сөздерді қолдану

ә) Әдеби тілге жат, тек ауызекі сөйлеу тілінде жақсы ұғымды сөздерді нашар ұғымды сөздерге алмастыру

Дисфемизм(мысал)

Боқмұрын, қырт

 

Тұрақты тіркес

а) Құрамын өзгертіп айтуға болмайтын сөздер тіркесі

ә) Құрамындағы сөздердің жеке дара лексикалық мағыналары емес, тек тұтас күйіндегі мағыналары түсінілетін сөздер тіркесі

б) Екі немесе біреше сөздің тіркесуі арқылы бір ғана мағына беретін сөз тіркесі.

Тұрақты тіркес (мысал)

Төбе шашы тік тұру, үмітін үзу, жүрек жұту.

Идиомалық тіркес

Сөздердің байланысы берік болып, олардың тұтас топ болып тұрғандағы мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына қатысты болмай, мүлде бөтен мағынаны білдіреді.

Идиомалық тіркес(мысал)

Қой аузынан шөп алмайтын, салы суға кетіп отыр, тісін қайрап жүр.

Фразалық тіркес

Тұрақты тіркестерінің бірқатарының мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса, бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады.

Фразалық тіркес (мысал)

Таяқ жеу, жаны ашу, үрейін ұшыру.

 

Еркін тіркес

Құрамындағы сөздердің орнын алмастырып қолдану әрқайсысының дербес лексикалық мағынасымен байланысты болады.

Еркін тіркес (мысал)

Жақсы кісі, жақсы әдет, жақсы ниет

 

Мақал

а) Аз сөзбен көп мағына беру жолы

ә)Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні

Мақал (мысал)

Кең болсаң, кем болмайсың.

Бидайдың кеудесін көтергені - дақылы жоқтығы,

Жігіттің кеудесін көтергені – ақылы жоқтығы.

 

Мәтел

Ой-пікірдің бейнелі, әрі тұспалдап айтылуы.

Мәтел (мысал)

Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді.

Жақсы адамға жау жоқ.

Морфология

 

Сөз және оның формалары туралы ілім

Морфема

Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшек.

Түбір морфема

а) сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі бөлігі

ә) сөздің өз алдына тұрып мағына бере алатын, бөлшектенбейтін ең түпкі бөлшегі

б) мофемаларға мүшеленбейтін, нақтылы бір зат я құбылыс жайындағы немесе әрекет жайындағы ұғымды білдіретін белгілі бір дыбыстық құрам

Қосымша морфема

Түбірге қосылып, оған қосымша мағына үстейтін морфема.

Жұрнақ

Жаңа мағына тудыратын, мағына түрлендіретін қосымша морфема.

Жұрнақтың түрлері

Сөз тудырушы, сөз түрлендіруші

Сөз тудырушы

а) жаңа лексикалық мағына жасайды

ә) жаңа мағыналы сөз жасайды

б) сөздің мағынасын өзгертеді

Сөз тудырушы (мысал)

Көз де, саңқ ыл, бұр ғы, байла м, күл кі, сөйле м, тала с, өр іс

Сөз түрлендіруші

а) сөзге грамматикалық мән береді

ә) сөзге үстеме мағына қосады

б) лексикалық мағына тудырмайды

Сөз түрлендіруші (мысал)

Аға жан, кітап ша, көр ген, бар атын, кел се, бар ғалы, әдемі леу, бота қан, ақ шыл, көл шік.

Жалғау

Сөйлемдегі сөздер арасындағы әр түрлі қатынастарды білдіріп, сол қатынастардың түр-түрінің көрсеткіші есебінде қызмет ететін қосымша.

Жалғаудың түрлері

Көптік, септік, тәуелдік, жіктік

Жалғаудың түрлері(мысал)

-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, - тер

-ның, -нің, - дың, -дің, -тың, -тің

-ға, -ге, -қа, -ке, -ты, -ті, -ды, -ді, -ны, -ні

-да, -де, -та, -те, -нда, -нде, -мен, -бен, -пен

-менен, -бенен, -пенен

-мын,-мін,-бын,-бін,-пын,-пін,-пыз,-піз,-быз,-біз

-ым,-ім,-м,-ың,-ің,-ыңыз,-іңіз

 

Сөздердің түрлері

Атаушы

а) лексика-грамматикалық мағына береді

ә) сөйлемнің белгілі мүшесі болады

б) шындық болмыстағы әр қилы құбылысты, ұғымды білдіреді

Көмекші

а) белгілі бір сөздің жетегінде жүреді

ә) мағыналық дербестігі жоқ немесе солғындаған

б) сөз бен сөзді,сөйлем мен сөйлемді байланыстырады

Одағай

а) ақиқат ұғымды білдірмейді

ә) басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді

б) әр түрлі көңіл-күймен байланысты айтылады

 

Туынды сөз

а)Түбір сөзге жұрнақ жалғау арқылы жасалған сөз

ә)Жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздер

Туынды сөз (мысал)

Ойна, тұзда, суырма, кеспе

 

Жалаң сөз

Құрамында бір ғана негізгі түбір бар сөздер

Жалаң сөз (мысал)

Ауыл, қала, оқушы, кітапхана

 

Күрделі сөз

а) құрамындағы ең кемі екі негізгі түбір бар сөз

ә)ритм, ырғақ жағынан бірұдай, лексика – семантикалық жағынан біртұтас, лексика – грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлескен тұрақталған құрама сөз

б) кірігіп, бірігіп, қосарланып, тіркесіп, қысқарып жасалған сөздер

Күрделі сөз (мысал)

Жиырма бес, әке-шеше,АҚШ, саңырауқұлақ

 

Кіріккен сөз

а) компоненттердің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелгі өз мағыналарынан айрылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағынаны білдіретін сөз

ә) компоненттері фонетикалық жағынан әр қилы өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әр үндесіп, әрі ықшамдалып құралған күрделі сөз

 

Кіріккен сөз (мысал)

Бүгін(бұл күн), биыл(бұл жыл), әкел(алып кел), әкет(алып кет)

 

Біріккен сөз

Компоненттері мағына жағынан да, форма жағынан да елеулі өзгерістерге ұшырамай – ақ, өзара бірігіп, жинақталған біртұтас лексика-семантикалық мағына білдіретін күрделі сөз.

Біріккен сөз (мысал)

Аққу, аққұтан, қаламсап, орынбасар, оттегі, Жұмабай.

 

Қос сөз

Компоненттері я бір сөздің өзінің ешқандай өзгеріссіз қайталануынан, я оның бір сыңарының не бір буынының, не бір дыбысының өзгеріліп жамалуынан құралады немесе морфологиялық жағынан біртектес я синоним, я антоним сөздерден салаласып құралады.

Қос сөз түрлері

Қайталама қос сөз

Белгілі бір сөздің я қосымшасыз, я қосымшалы түрінің екі рет қайталануы арқылы, я сол сөздің не бір дыбысының немесе бір буынының өзгеріп қайталануы арқылы жасалған сөз.

Қайталама қос сөз (мысал)

Қора-қора, мая-мая, үлкен-үлкен, ұсақ-ұсақ, бара-бара, үй-үйден, ат-мат, сарт-сұрт, қалт-құлт, ап-ашық.

Қосарлама қос сөз

Лексикалық мағынасы басқа – басқа екі түрлі сөзден құралады

Қосарлама қос сөз (мысал)

Ата-ана, үлкен-кіші, ертелі-кеш, жатса-тұрса, туған-өскен, алды-арты, іші-сырты.

 

Қысқарған сөз

Күрделі атаулардың ықшамдалып, қысқарған түрі

Қысқарған сөз (мысал)

ҚазМҰУ,АҚШ, кеңшар, пединститут, ауатком, кг, мм

 

Зат есім

Заттың атын, табиғаттағы әр алуан құбылыстарды, ұғымдар мен түсініктерді білдіретін сөз табы.

Зат есім (мысал)

Қымыз, түтін, шаш, жаңбыр, таусымақ, Мұқа, қалқатай, апажан, қызылша, төсек орын, жемістер.

Зат есімнің деректі түрі

Көзбен көріп, қолмен ұстап көруге болатын, нақтылы ұғым атаулары.

Деректі (мысал)

Дәптер,кітап, қалам, алма, Нұрахмет

 

Зат есімнің дерексіз түрі

Көзбен көріп, қолмен ұстауға болмайтын ұғым атаулары

Дерексіз түрі (мысал)

Арман, қиял, сезім,сенім

 

Жалпы есім

Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер

Жалпы есім (мысал)

Ағаш, ат, ас, түсінік, сана, ер, ес, бас, дала, көмір

 

Жалқы есім

Жеке я дара заттарға берілген зат есім

Жалқы есім (мысал)

Сырдария, Іле, Меруерт, «Талапты» ауылы, Отырар ауданы, «Ұлағат» газеті

 

Есімнен болған туынды зат есім

Қойшы, әдебиетші, егіншілік, жаңалық, айлакер, арбакеш, тоқылдақ, Шымкент.

Етістіктен болған туынды зат есім

Кеспе, білім, шалғы, ұрыс, піспек, жазмыш, сүйемел, көрермен, көмір, қарауыл.

 

Ілік жалғаулы сөзі бар тіркес

Қаланың маңы, адамның жаны, ағаштың көлеңкесі, машинаның даусы, жұлдыздың жарығы.

Көмектес септігіндегі сөзі бар тіркес

Менімен барды, көшемен жүрді, жігітпен таныстым, түнімен қыдырдық, қасықпен іштім.

 

Сын есім

Заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін және басқа сол сияқты сыр – сипатын білдіретін лексика – грамматикалық сөз табы.

Сын есім (мысал)

Салқын, көк, суық, жарық, жүйрік, терең, қызыл, ауыр, салмақты, ақылды

 

Зат есімнен болған сын есім

Епті, күлкішіл, білімпаз, рухани

Етістіктен болған сын есім

Жылжымалы, сүріншек, сүзеген

 

Негізгі сын есім

кермек, сараң

Туынды сын есім

Мәдени, бояма, көшпелі, күздік

 

Сапалық сын есім

Ұзын, қызыл, ащы, момын, ашық, жабық, тегіс, қараңғы, кәрі, сынық

Қатыстық сын есім

Бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздер

Қатыстық сын есім (мысал)

Түнгі, тоқпақтай, білгіш, нулы, балалы.

 

Жай шырайлы сын есім

Семіз, домалақ, ауыр, ұзын

Күшейтпелі шырай

Қоп-қоңыр, аппақ, сап-сары, жасыл

Салыстырмалы шырай

Үлкенірек, ақшылтым, сарылау

 

Сан есім

Заттың санын, мөлшерін білдіретін сөз табы

Есептік сан есім

Бір, он екі, бір мың тоғыз жүз тоқсан бес

Реттік сан есім

Үшінші, он алтыншы, отызыншы

Жинақтық сан есім

Біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу

Болжалдық сан есім

Мыңға жуық, жиырмадай, елулеп

Бөлшектік сан есім

Он бүтін жүзден жиырма, бестен екі, оннан бір

Топтық сан есім

Төрттен, жүз-жүзден, бес-алтыдан

 

Есімдік

Заттың атын, сынын, санын атамай, солардың орнына жұмсалатын, белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде нұсқай отырып білдіретін сөз табы

Есімдік (мысал)

Ол, кім, әлдеқашан, бүкіл, түгел, сол, осынау, өз, ешбір, кейбіреу

Жіктеу есімдігі

Мен, сен, біз, ол, біздер, сендер, олар

Сілтеу есімдігі

Бұл, сол, анау, мынау, осынау, сонау, әне, міне.

Сұрау есімдігі

Кім?, не?, қай?, қандай?, қанша?, қалай?, қашан?

Өздік есімдігі

өз

Белгісіздік есімдігі

Біреу, бірнеше, әркім, әрқалай, әлдеқандай, әлденеше

 

Болымсыздық есімдігі

Еш, ешкім, ешбір, ешқайсысы

Жалпылау есімдігі

Бәрі, күллі, барша, барлық

 

Етістік

Зат пен құбылыстың іс-әрекетін, қимыл – қозғалысын білдіретін сөз табы

Туынды етістіктер

Шегеле, тазала, баста, ойна, молай, ағар, басқар, жарқыра

Негізгі етістік

Жаз, оқы, жүр, күл, айт

 

Етіс

Іс-әрекет істеушінің сол іс-әрекетке қатысы

Ырықсыз етіс жұрнағы бар сөз

Салынды, орылды, ілінді, естілді, айтылды

Өзгелік етіс жұрнағы бар сөз

Айттырды, айтқызды, барғызды, шақыртты

Өздік етіс

Жуын, киін, таран

Ортақ етіс

Алыс, беріс, ұшырас

 

Рай

Іс-әрекеттің объективті шындыққа байланысы

Ашық райлы сөйлем

а) Әркім өз ойымен отыр.

б) Келемін тау ішінде түнделетіп.

Бұйрық райлы сөйлем

а) Ғылым таппай мақтанба.

б) Қызсын еңбек, қайнасын күш майданда!

Шартты райлы сөйлем

а) Жарқырап бір көрінсін дейміз!

б) Барса, жүрсе болғаны.

Қалау райлы сөйлем

а) Шіркін, мен оны көрсем!

б) Айтқым келді. Ол келсе игі еді.

 

Шақ

Амал -әрекеттің мезгілімен байланыстылығы

Өткен шақ түрлері

Жедел, бұрынғы, ауыспалы

Келер шақ

Болжалды, мақсатты, ауыспалы

Осы шақ

Нақ, ауыспалы

 

Үстеу

Іс-әрекет, қимылдың мөлшерін, көлемін, сан түрлі сапасын, бейнесін, орындалу амалын, себебін, орындалуының жай-күйін білдіретін сөз табы

Үстеудің мағыналық топтары мен түрлері

Мезгіл, мекен, сын-қимыл,мөлшер, күшейту, мақсат, себеп-салдар, топтау.

 

Шылау

а) Ішкі мазмұндары жағынан да, сыртқы формалары жағынан да, сондай-ақ, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан төркінінен біржола қол үзіп, дербестігінен айрылған көмекші сөз.

б) Сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер.

 

 

Түрлері

Жалғаулықтар

Өзара тең, бірыңғай сөздердің, сөз тіркестерінің және бірыңғай сөйлемдердің аралығындағы әр қилы қатынастарды білдіретін көмекші сөз (мен, бен, және, тағы, әрі, да,әлде, біресе, бірде, немесе, мейлі, әйткенмен, сонда да, себебі, демек, яғни, ендеше)

 

Септеуліктер

Объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөз (үшін, сайын, туралы, бойы, шамалы, шақты, жайлы, жайында, арқылы, қаралы, ғұрлы, шейін, қарай, таман, бері, кейін, соң, бұрын, бетер) 4 септікті меңгереді:атау, барыс,шығыс,көмектес.

 

 

Демеуліктер

Өздері тіркесетін сөздерге әр қилы қосымша реңктер жамайтын көмекші сөздер(ма, ме, ба, бе, па, пе, ше, ау, ай, ақ, қой, ғой, ды, ді, ты, ті, қана, ғана, мыс, түгіл, тұрмақ, екеш)

 

Еліктеуіш

Табиғатта ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу – соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды есту қабілеті арқылы белгілі бір түсініктер ретінде қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан сөздер.

 

Қимылдық мағынаны білдіретін еліктеуіш сөз

Қалт-құлт, арбаң-ербең

Бейнелеуіш еліктеуіш

Жымың-жымың, далаң-далаң, жалп

Дыбыстық еліктеуіш

Тарс-тұрс, сырт, саңқ

 

Одағай

Адамның әр түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишаратты, мағыналары құбылмалы, ауыспалы, яғни көпмағыналы болатын сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық байланысқа түспейтін өзіндік ерекшелігі бар сөз табы.

Көңіл-күй одағайы

Әттеген-ай, бәрекелді, ойпырмай, түу, әй.

Жекіру, шақыру одағайы

Тәйт, тек, жә, құрау-құрау, шөре-шөре, моһ-моһ, сап-сап, айда.

Тұрмыс – салт одағайы

Қош, қайыр, рахмет, құп, кеш жарық, ассалаумағалейкүм.

 

Сөз тіркесінің түрлері

Есімді тіркес(мысал)

Алтын қасық, сұлу қыз, ақ орамал

 

Етістікті тіркес(мысал)

Жақсы сөйлейді, жоғары көтерілді

 

Сөздердің байланысу тәсілдері

Жалғау арқылы, шылау арқылы, сөздердің орын тәртібі арқылы, интонация арқылы

Сөйлем мүшелері

Бастауыш

Сөйлемдегі негізгі ойдың иесі болып тұрған мүше

Баяндауыш

Сөйлемдегі негізгі ойды іс-әрекет, қимыл тұрғысынан баяндап тұратын мүше

Анықтауыш

а) Заттық ұғымды, ойды сын-сапа, сан-мөлшер жағынан сипаттайтын мүше

ә) Сөз таптарынан болған мүшені сындық, сандық, иелік, қатыстық жағынан сипаттайтын мүше

Толықтауыш

а) Септік жалғауларының бірінде келіп, онымен заттық ұғымда байланысатын мүше.

ә) Сөйлемде іс-оқиғаны заттық мағынасы жағынан сипаттайтын мүше

Пысықтауыш

а) Іс-қимылдың мезгіл, мекенін, т.б сипатын білдіретін мүше.

ә) Сөйлемде іс-оқиғаны себеп, мақсат жағынан сипаттайтын мүше

Жай сөйлем

Белгілі бір тиянақты ойды білдіретін, бір ғана предикаттық орталығы болатын сөйлем түрі

Түрлері

Жақты сөйлем

Грамматикалық бастауышы бар, не бастауыш ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра, атау арқылы білуге болатын жай сөйлем.

Жақ