Сабақтың тақырыбы: Ғарыш туралы мәліметтер

 

ТІЛДЕСІМ

1-тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Жер тобындағы ғаламшарларды атаңыздар.

2. Ең алғаш ғарышқа қашан, кім ұшты?

3. Алғашқы қазақ ғарышкері кім және қашан ұшты?

4. Жерді қоршап тұрған ауа қабаты.

5. Алғашқы әйел ғарышкер кім?

6. Жұлдыздар жүйесін қалай атайды?

7. Алғаш жердің жасанды серігі қай жерден ұшырылды?

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар:

Зымырандар ұшатын орынды ғарыш айлағы деп атаймыз. Біздің Қазақстанда ғарыш айлағы Байқоңыр деген жерде орналасқан. Ең алғаш 1961 жылы 12 сәуірде ғарышқа ұшқан Ресей азаматы Ю. А. Гагарин болды. Ю. А. Гагариннен бұрын екі ит – Белка және Стрелка ұшырылған.

 Ғарыш айлағы "Байқоңыр" ғарыш айлағы Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында орналасқан. Оның негізі 1955 жылы қаланған. "Байқоңыр" ғарыш айлағын салу үшін бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қолайлы қону факторлары ескерілді.

Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 жылы Байқоңырдан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін орбитаға шығарды. Байқоңыр әлемдегі ең ірі ғылыми ғарыш полигоны болып табылады. Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, "Восток", "Восход", "Союз", "Прогресс" ғарыш кемелері ұшырылды.

"Байқоңыр" ғарыш айлағы Қазақстан Республикасының иелігіне өтіп, Ресей Федерациясына жалға берілді. Байқоңыр кешенін пайдаланудың экологиялық зардаптары бар: Қазақстан жеріне жылына 30-35 мың тонна улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтірді.

Қазақстаннан алғаш ғарышқа ұшқан ғарышкерлер – Тоқтар Әубәкіров пен Талғат Мұсабаев. Олар ғарышқа ұшып, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл кісілер біздің еліміздің мақтаныштары. Олар – ержүрек, батыр, халық қаһармандары. Осы кісілер сияқты батыл, ержүрек болу үшін, білімді, тәртіпті үлкен азамат болуымыз керек.

Ғарышкерлер ғарышқа ұшар алдында олар әр түрлі дайындықтан өтіп, арнайы білім алады. Ғарышта адам демалатын ауа жоқ, көлеңке жақта қатты суық, күн түсіп тұрған жағы өте ыстық болады. Сондықтан осылардан сақтану үшін ғарышкерлер «скафандр» деп аталатын арнайы киім киеді. Скафандрдың арқасында ауа толтырылған баллоны, жермен және өзара байланысқа арналған байланыс құралдары болады.

 

Сөздік жұмыс

Айлақ – ғарышқа ұшуға арналған қолайлы алаң.

Ғарыш – аспан әлемі.

 

АЙТЫЛЫМ

3-тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер, тағы қандай дерек білесіздер, айтыңыздар:

1. Күн жүйесінің гелиоцентрлік моделін кім ұсынды? (Н. Коперник)

2. Ұзақ уақыт аралығын есептеудің санақ жүйесі (Күнтізбе)

3. Күнге ең жақын планета (Меркурий)

4. Қай планета өз осін бір тәулікте бір айналады? (Жер)

5. Ертедегі гректер ғаламшарды қалай атаған? («қыдырма» шырақтар деп)

Грамматика

    а) негізгі етістікке + ғы/гі, қы/кі қалау рай жұрнағы + тәуелдік жалғауы жалғанып, оған «кел» көмекші етістігінің тіркесуі арқылы;

ә) етістік түбіріне + са/се шартты рай тұлғалы етістікке «игі екен» сөздерінің тіркесуі арқылы да тілек мәнді қалау рай жасалады.

Мысалы:

А) Арманның Байқоңыр ғарыш айлағын көргісі келеді.

Арышкерлер аман болса игі еді.

 

ЖАЗЫЛЫМ

 

4-тапсырма. Етістіктерді қалау рай формасында жазыңыз:

«Байқоңыр» кешені – адамзат тарихындағы ең алғаш ғарыш айлағы. Осының өзі біздің елімізді «космостық гавань» деп ұлықтауға құқық береді. Байқоңыр кешеніне балама алатын ғарыш айлағы жер бетінде жоқ. Ресей федерациясы «Байқоңыр» арқылы өзінің мемлекеттік ғарыш бағдарламасын жүзеге асырып жатыр және коммерциялық космос аппараттарын ұшыруда.

Дәл осы жерден 1961 жылы 12 сәуірде Юрий Гагарин тұңғыш рет ғарыш кеңістігіне жол салды. Ол ұшқан «Васток» кемесі 28000 шақырым шамасындағы жылдамдықпен ұшты.

5-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойыңыздар:

Сіздер білесіздер ме?

Ақтоғай ауданы жері... 37 пайызы, Шет ауданы жері... 93 пайызы Жаңарқа ауданы жерінің 37 пайызы, Ұлытау ауданы жерінің 74 пайызы «Протон» зымыран тасығыш...ның отыны гептил... ластанған екен. Гептил адам мен жануарлар... кері әсері бар улы зат екен.

«Байқоңыр» ғарыш айлағы... ұшырылатын «Протон» зымыран жеткізгіш...нің бір рет ұшырылуы... 180 тонна гептил құйылады екен. Көп сатылы «Протон» зымыран жеткізгіші... алғашқы блогы жұмысы... аяқтап, жерге құлағанда 1,5тонна... – 3,5 тонна... дейін гептил қалдығы жерге төгіледі екен.