Леция. Сөздің лексика-семантикалық топтары.

Омонимдер
Омонимдердің жасалу жолдары
Омонимдердің түрлері

Пайдаланатын әдебиеттер:

1. Фомина М.И. Современный русский язык. Лексикология. М., 1990. С. 36-44.

Тілімізде сыртқы формасы бірдей, бірақ білдіретін ұғымы басқа-басқа сөздер де, керісінше, сыртқы формасы басқа-басқа болғанмен, білдіретін ұғымы бірдей сөздер де бар. Мағынасы қарама-қарсы сөздер өз алдына бір төбе. Тіл білімінде бұларды лексика-семантикалық белгілеріне, өзара қарым-қатынасына қарап топтастыру дәстүрі қалыптасқан. Әр топтың өзіне тән ерекшеліктері бар.

1. Омонимдер. Қазақ тілінде дыбысталуы бірдей, бірақ ұғымы басқа-басқа бір алуан сөздер ұшырасады. Мысалы, І. Ас. Пісіру, даярлау. ІІ. Ас. Арту; ІІІ. Ас. Тамақ. Осы сияқты дыбысталуы бірдей, ұғымы басқа-басқа сөздерді омонимдер деп атайды.

Омоним түзетін сыңарлардың саны екеуден кем болмайды, үш сөзден, төрт сөзден, кейде одан да көп сөзден құрала береді. Екі сыңардан тұратын омонимдер: І. Жалын. Жанған оттың лапылы, ыстық қызуы. ІІ. Жалын. Тілену, өтіну, жалынып-жалбарыну; Екі,үш, төрт сыңардан тұратын омонимдер тілімізде жиі кездеседі. Құрамындағы сыңарлар саны көбейген сайын омонимдер саны азаяды. Он үш мағына беретін бір ғана сөз бар: І. Жай. Аспан кеңістігіне жиналған электр зарядтарының шағылысуынан пайда болатын жарқыл, найзағай; ІІ. Жай. Тұрмыстағы хал-ахуал, жағдай, күй; ІІІ. Жай. Белгілі бір орын; мекен, тұрақ; ІҮ. Жай. Таратып, ыдырату, жазу; Ү. Жай. Қатардағы, қарапайым, жұпыны; ҮІ. Жайлы, қолайлы. ҮІІ. Жай. Жаймен, ақырын, баяу. ҮІІІ. Жай. өзімен-өзі, жайбарақат, тыныш. ІХ. Жай. Ақы-пұлсыз, бос, төлеусіз, тегін. Х. Жай. Бір нәрсе жөнінде, хақында. ХІ. Жай. Әдеттегіден кеш, кейін, соң. ХІІ. Жай. Әйтеуір, әншейін ғана. ХІІІ. Жай. Құр-бекер, тектен-тек, бостан-бос. Сонымен, дыбысталуы бірдей, ұғымы басқа-басқа сөздердің тобын омонимдік қатар деп атайды.

Омонимдер де, көп мағыналы сөздер де бірдей дыбысталады. Ұғымдарының немесе мағыналарының әр басқа болуы жағынан да ұқсас. Омонимдер бірдей дыбысталып айтылып, бірдей жазылғанымен, олардың әр сыңарының беретін ұғымы басқа-басқа болып келеді және сол ұғымдардың арасында ешқандай байланыс болмайды. Көп мағыналы сөздер бірдей дыбысталғанмен мағыналық байланысын, өзара сабақтастығын, жақындығын сақтап қалады. Бұлардың ара-жігін белгілеуде омонимдердің туынды сөздер жасауға ұйытқы бола алатындығы да ескеріледі.

Аудар деген етістіктің тура мағынасы –«төңкеріп тастау, екінші жағына құлату». Сонымен бірге ол «бір тілден екінші тілге аударма жасау» деген мағына да береді. Соңғы мағынаның алдыңғы мағынадан туғандығы анық байқалады.

Қой деген етістіктің тура мағынасы –«қолыңдағы затты бір жерге орналастыру, тұрғызу». Кітапты столға қойды. Осы сөзден тілімізде алты мағына туындаған: 1) Бір нәрсені істемеу, тастау. Ондай мінезіңді қой! 2) Тоқтату, доғару, тиылу. 3) Қалдыру, сақтау. Кешіккендерге ет қойды. 4) Өсіріп жіберу. Сақал, мұрт қойды. 6) Жерлеу, көму. Бұлардың өзара жақындығы, ұқсастығы бір негізден шыққандығы, бір сөздің әр түрлі мағынасы екендігі айқын байқалады. Дәл осы қой етістігі басқа сөз табына ауысқанда омонимге айналады. Мысалға «болмайды» деген модальды мағынада қыстырма сөз ретінде қолданылады. Қой, текке қарап тұрмайық. Көп жағдайда бір нәрсенің, істің анық-айқындылығын, растығын күшейте көрсететін көмекші сөз шылау ретінде жұмсалады. Күзетке тұрмай-ақ қой. Соңғы екі мысалдан грамматикалық мағына өзгерілгенімен, алғашқы лексикалық мағынамен ортақтығы аңғарылады. Бұларды көп мағыналы сөздің есебінен жасалған омонимдер дейміз. Төрт түлік малдың бірін білдіретін қой зат есімінде жоғарыдағы мағыналармен ешқандай мағыналық байланыс болмағандықтан таза омоним деп танимыз. І.Саз. Батпақ. ІІ. Саз. Үн, әуен. Бұлар да мағыналық жақтан бір-бірімен байланысы жоқ, таза омонимдер.

Омонимдердің жасалу жолдары. Қазақ тіліндегі омонимдердің пайда болуы, жасалу жолдары түрлі-түрлі:

1. Семантикалық даму нәтижесінде пайда болған омонимдер. Қоғамның дамуы барысында бір кездерде бір ғана мағына білдірген сөз бірнеше ауыспалы мағыналы сөзге айналады. Бара-бара мағыналарының арасындағы семантикалық байланыс мүлде жойылады. Мұндай құбылысты көп мағыналы сөздердің омонимдерге айналуы деп атайды. І. Қайшы. Бір-біріне қарама-қарсы, кереғар, үйлеспейті. ІІ. Қайшы. Әр түрлі нәрселерді кесу, қию үшін жүздерін қарама-қарсы бекіткен металл құрал. Соңғы мағына алғашқы мағынаның негізінде кейін пайда болған. І. Бытыра. Шашырап, тарап бет-бетіне кету. ІІ. Бытыра. Қорғасыннан ұсақ етіп, домалақтап жасалған мылтық оғы. Заттардың қимылы арасындағы ұқсастық осы омонимдік қатардың тууына себеп болған. Сондай-ақ, көш, той, ой, қап, іш, жылы, ық, тең, тамыр, күн, қатар сияқты омонимдер семантикалық даму жолымен пайда болған.

2. Сөздердің әр түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырап, дыбысталуы жағынан сәйкес келуі нәтижесінде пайда болған омонимдер. Тарихқа белгісіз ежелгі дәуірде тілдің сөздік қорындағы сөздердің дыбыстық құрамы дәл бүгінгідей болмаған. Олар даму барысында фонетикалық өзгеріске түсіп, өзінің дыбысталуын, дыбыстық құрамын біршама дәрежеде өзгерткен. Осындай өзгерістердің нәтижесінде кейбір сөздер басқа бір сөзбен дыбысталуы жағынан сәйкес келіп, омоним жасалған.

Дыбыстық құрамы өзгерген көне сөздер көне түркі жазба ескерткіштерінде, туыстас түркі тілдерінде, сондай-ақ қазақ тілінің диалектілерінде сақталып қалған. Жаңа формалар мен көне формаларды өзара салыстырғанда омонимдердің қандай дыбыстық өзгерістердің негізінде жасалғандығын айқындауға болады. Дыбыстардың түсіріліп айтылуы немесе өзге дыбыстарға ауысуы нәтижесінде пайда болған омонимдер тілімізде елеулі орын алады.

ғ, г дыбыстарының түсіріліп айтылуы нәтижесінде пайда болған омонимдер. Ертеректе «етікті тігу үшін керекті құрал» бігіз деп аталған. Бұл сөз г дыбысының түсіріліп айтылуынан жіктеу есімдігінің көпше түрі бізбен омонимдес болған. Түркі халықтары көбіне жылқыда болатын қоңырқай күрең түсті торығ деп атаған. ғ дыбысы түсіріліп айтылуынан қазақ тілінде торы тұлғасы пайда болған. Бұл сөз қазір «білдірмей сырттан аңду, бақылау» деген ұғымда жұмсалатын торы етістігімен омонимдес. 50-52б.жазу керек.

3. Түбірлер мен негіздерге омонимдес жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған омонимдер. Қазақ тілінде бірнеше омонимдес жұрнақтар бар. Солардың әрқайсысынан омонимдес сөздер жасалады. Бұлар туынды омонимдер деп аталады.

а) омонимдердің –ыс (-іс,-с) жұрнағы жалғануы арқылы жасалады. Бұл жұрнақ кейбір сөздерге жалғанып, әрі есім, әрі етістік тудырады. І. Байланыс. ет. Қарым-қатынас, аралас. ІІ. Байланыс. зат. Хим. Қоспа, түзіліс. ІІІ. Байланыс. ет. Жөнсіз ілінісу, ұстасып қалу. 53б.

ә) омонимдердің –қ (-к), -ық (-ік), -ақ (-ек) жұрнағы жалғану арқылы жасалуы. Бұл жұрнақ өнімді, жалғанған сөзінен бірде зат есім, бірде сын есім, бірде етістік тудырады. І. Жатық. сын. Тегіс, жатыңқы. ІІ. Жатық. ет. Үйлесім табу, жарасу.

б) омонимдердің тұйық етістіктің –у жұрнағы жалғануы арқылы жасалуы. Тұйық етістіктің –у жұрнағы түбір етістіктерге жалғанғанда оларды зат атауларына айналдырады және жалғанған түбіріне сіңісіп, біте қайнасып кетеді. І. Шаншу. ет. Ұшы өткір затпен бір нәрсені түйреу. ІІ. Шаншу. Көбіне суық жел ұстап қалудан пайда болатын сырқат.

в) омонимдердің –н (-ын,-ін) жұрнағы жалғануы арқылы жасалуы. Бұл жұрнақ есім де, етсітік те жасай алады. Осы қаблетіне орай омонимдер де түзіледі. І. Ерін. Ауыздың астыңғы және үстіңгі екі жақ жиегі. ІІ. Ерін. Мойны жар бермеу, жалқаулану.

4. Кірме сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы жағынан сәйкес келуі нәтижесінде пайда болған омонимдер. Бір тіл өмір қажетіне байланысты екінші бір тілден сөз қабылдағында, әдетте, дыбыстық құрамын өзгертіп барып қабылдайды. Осының нәтижесінде байырғы төл сөздермен дыбыстық жағынан үйлесіп, омонимдік қатар түзеді. а) араб және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер. І. Айт. ар. зат. Діни мейрам. ІІ. Айт. ет. Сөйлеу, сөзбен ой-пікірін білдіру. ІІІ. Айт. од. Итті айдақтау. Осы омонимдік қатардағы кірме айт сөзінің араб тіліндегі дыбыстық құрамы – ғайд. Қазақ тілінде ғ дыбысы түсіріліп айтылса, сөз соңында ұяңдардың келмеуіне байланысты д дауыссызы т-ға қатаңданған. ә) иран және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер. І. Ара. зат. Ағашты кесу үщін жұқа темірден жасалған тісі бар құрал. ІІ. Ара. зат. Гүл шырынынан бал жиятын қанатты жәндік. ІІІ. Ара. Екі орта, орталық. Осы омонимдік қатардағы иран тілінен енген сөз өз тілінде арра болып дыбысталады. Сөз ортасындағы косарланған р- дің біреуі түсіріліп айтылуы себепті омонимдік қатар түзіліп тұр.

Омонимдердің түрлері. Құрамы одан әрі бөлшектеп, ажыратуға келмейтін сөздерден жасалған омонимдерді түбір омонимдер, жұрнақ жалғану арқылы жасалған омонимдерді туынды омонимдер деп атайды. Бұлар мағыналық және құрылымдық ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөлінеді: 1) лексикалық, 2) лексика-грамматикалық, 3) аралас омонимдер.

1) Лексикалық омонимдер. Омонимдер бірыңғай сөз табынан да, әр түрлі сөз табынан да жасала береді. Омонимдік қатардың сыңарлары бірыңғай сөз табына қатысты болса, оларға қосымша жалғанып түрленгенімен, барлық формалары бір-бірімен омонимдес болады. Мысалы, І Дәрі. Зат. Емдеу үшін қолданылатын зат. ІІ. Дәрі. Зат. Оқтың ішіндегі тұтандырғыш зат; І. Саулық. Зат. Үш жастан жоғары қоздайтын аналық қой. ІІ Саулық. Зат. Амандық, есендік. Бірінші омонимдік қатар түбір сөзден, екінші омонимдік қатар туынды сөзден жасалған. Бұлардың барлығы бір үлгіде септеледі, көптеледі, тәуелденеді. Демек, түбірі де, қосымшалары да омонимдес болады. Бір ғана сөз табынан жасалған омонимдік қатарды лексикалық омонимдер дап атаймыз.

2) Лексика-грамматикалық омонимдер. Омонимдік қатарды құрастырушы сыңарлар әр түрлі сөз табына жатқанда лексика-грамматикалық омонимдер жасалады. Мұндай жағдайда олардың барлық формалары емес, кейбір формалары – түбірлері мен негіздері ғана өзара омонимдес болып келеді. І. Ет. Зат. Сойылған мал мен аң атаулының тамақ үшін бөлшектенген мүшесі. ІІ. Ет. ет. Жасау, істеу, қылу. Тамақ мағынасынадғы ет басқа да зат есімдер сияқты көптеледі, тәуелденеді, септеледі, ал істеу мағынасындағы ет басқа етістіктер сияқты түрленіп, көсемше, есімше, тұйық етістік бола алады. Сөйтіп зат есім мен етістіктің түбірлері омоним болғанымен, қосымшалары бір-біріне омоним бола алмайды.

Аралас омонимдер. Әр түрлі лексикалық, әрі лексика-грамматикалық омонимдерден тұратын омонимдік қатарды аралас омонимдер деп атайды. І. Ас. Зат. Тағам. ІІ. Ас. ет. Тамақ пісіру. ІІІ. Ас. Зат. Бір жерден екінші жерге қарай өту.Осы омонимдік қатардың бірінде зат есімнен, енді бірінде етістіктен жасалғандықтан лексика-грамматикалық омонимдер болады.

Жалған омонимдер. Қазақ тілінде омонимдерге ұқсайтын, бірақ одан табиғаты бөлек құбылыстар ұшырасады. Солардың бірі омофондар. Бірдей айтылып, әр түрлі ұғымды бергенмен, түрліше жазылатын сөздерді омофондар д.а. Мысалы, Құла ат құлат. Қара ат- қарат. Бірдей жазылып, әр түрлі ұғымды бергенімен, түрліше айьылатын сөздер- омографтар д.а. бөлме зат е.- бөлме ет. болымсыз түрі.

6 -лекция. Сөздің лексика-семантикалық топтары:

Синонимдер