Лекция. Сөздің лексикалық мағыналарының негізгі түрлері.

Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстардың, іс-әрекеттердің, тағы басқалардың жалпы қасиеттерін, елеулі, маңызды белгілерін бейнелендіретін, олардың арасындағы нақты байланыстар мен қатынастарды ашатын психикалық процесті ойлау деп атайды.

Сөйтіп, дүниедегі заттар мен құбылыстар сезімдік бейнеленулер арқылы адам санасында сәулеленеді. Олар туралы ұғым пайда болады. Ұғым шындық өмірдің ең жалпы, ең қажетті жақтарын білдіреді. Демек, ұғым – заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, ойда қорытылған, жинақталған бейнесі. Заттардың, құбылыстардың, іс-әректтердің жалпы және мәнді белгілері туралы ой – ұғым деп аталады.

Зерттелетін нысанның әр түрлі қасиеттері ғылымда белгілер деген атауға ие. Мысалы, қарындаштың ұзындығы, түсі, жазу құралы болу қасиеті, тағы басқа ерекшеліктері оның белгілері болу қасиеті, тағы басқа ерекшеліктері оның белгілері болып есептеледі. Заттар мен құбылыстар белгілеріне қарай бір-бірінен өзгеше немесебір-біріне ұқсас болады.

Заттар мен құбылыстар бір-бірінен мәнді, мәнсіз белгілері арқылы да ерекшеленеді. Мысалы, кез келген химиялық элементтің атомдық құрылысы оның мәнді белгісі болып саналса, физикалық күйі, сыртқы формасы, салмағы, тағы басқа қасиеттері мәнді емес белгілері болып есептеледі. Жануарлар әлемімен салыстырғанда адам үшін мәнді белгілер – ойлау, сөйлеу қаблетінің бар болуы, өндіріс құралдарын жасай алатындығы. Өзге қасиеттері мәнсіз белгілерге жатады. Қысқасы, заттар мен құбылыстардың бір-бірінен айырмашылығын көрсететін қасиеттері- мәнді белгілер, ұқсастығын көрсететін қасиеттері- жалпы белгілер ретінде танылады.

1.2 Ұғымның логикалық категориядан тілдік категорияға айналуы. Дыбысталу. Ұғымдық мағына. Ұғым дүниенің бейнесі ретінде санада өмір сүреді. Ол жарыққа шығып, іске, қажетке ауысуы үшін белгілі бір материалдық формаға енуі шарт. Адамдардың дыбыс шығару, дауыстау білу қаблеті бұл мұқтаждықтан құтқарады. Дыбысталу ұғымға таңба ретінде қызмет көрсетеді. Алайда, дыбысталу – сөз емес, небәрі сөздің материалдық қабығы. Ұғым мен дыбысталу әбден бірігіп, біте қайнасып, қоғамның сандаған ұрпақтарының талқысына түскенде ғана қалыпты сөз пайда болады. Кез келген дыбыстардан әркім өз қалауынша сөз жасауына, болмаса грамматикалық тұлға жасауына болмайды. Лексикалық элемент те, грамматикалық элемент те дыбыстардыңбелгілі бір жүйелі тіркесі арқылы жасалады. Сол арқылы тілде жалпыға ортақ сөздер қалыптасады да, олар ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып сақталады.(1.Болғанб., Қалиұлы. ҚҚ тілінің лексиколог. Мен фразеологиясы. 97. 66-б). Екінші жағынан, осындай процестің барысында логикалық ұғым сөздік мағынаға айналады. Басқаша айтқанда, ұғым сөзге мағына түрінде бекітіледі. Осы тұрғыдан дыбысталуды- сөздік мағынаның өмір сүру формасы дейміз.Дыбысталу айтыла- айтыла жүйеленіп, тіл дыбыстары қалыптасады. Тіл дыбыстары – тілдің материалдық бөлшіктері. Тіл дыбыстарынан құрылған сөздері бір – бірімен тіркестіріп қолдану арқылы ғана ойды білдіруге, пікір алысуға болады.

Санадағы ұғымның адамдардың қоғамдық тәжірибесі арқылы сөздік қабыққа (жамылғышқа) бекітілген бөлегі ұғымдық мағына деп аталады. Адамның біліміне, өмір тәжірибесіне, психологиялық жағдаена байланысты ұғымдық мағынасынан қалпы (көлімі) әр түрлі болуы мүмкін. Айталық, сөйлесіп отырған екі адам үйеңгі туралы екі ұғымға келуі ғажап емес.Сөйлеушінің беруі үйеңкінің қандай ағаш екендігін, жапырағының үлкен болатындығын, жейтін жеміс бермейтіндігін, әрі биек, әрі жуан  өсетіндігін, тағы басқа ерекшеліктерін білуі мүмкін де, екіншісінің оның жуан және биек өсетіндігін білумен шектелу ықтимал. Сөйлескен екі адамның бірін екіншісі түсіну үйеңкінің барлық қасиеттерін білуі емес, тек оның аршадан, теректен, қарағайдан, тағы басқа ағаштардан ерекшелеп тұрған белгілерін білсе болғаны. Сондай-ақ, тұз сөзінің мағынасы «асқа салынатын зат» екендігі әр адамға белгілі, бірақ тұздың бірнеше түрі барлығы, олардың әрқайсысының әр түрлі химиялық элементтерден тұратындығы,  тұздардың барлығы бірдей асқа салына бермейтіндігі арнайы химиялық білімі бар адамдарға ғана аян. Демек, заттар мен құбылыстар туралы қарапайым, күнделіті өмірде қалың көпшілік қолданатын түсінік бір бөлек болады. Сөзбен бірге өмір сүретін ұғымдық мағынада материалдық дүниенің белгілі бір дәрежедегі бейнесі болады да, біртұтас толық бейнесі көбіне бейнесі болады да, біртұтас толық бейнесі көбіне көрініс таппайды. Ғылыми әдебиеттерде ұғымдық  мағынаны заттық – логикалық ұғым деп атайды. 

Сөз мағынасының түрлері көп. Солардың әрқайсысына жеке – жеке тоқталалық.                            

                        1.1.2. Сөз мағынасы (семантикасы)

Жоғарыда адам санасында  өмір сүретін ұғым мен сөзге бекітілген ұғымдық мағынаның бірдей болмайтындығын атап өттік, логикалық – заттық ұғымға ие болған әрбір сөз тарихи даму барысында әлденеше тілдік мағыналарды жамап алып, өзінің семантикалық аясын кеңейтеді. Басқаша айтқанда, ол ұғымдық мағынадан тыс адамның ақиқат дүниеге деген көзқарасын да, әр түрлі көңіл күйі мен сезімін де білдіре алады. Грамматикалық мағыналары байиды. Ұғым мен сөз мағынасының арасының уақыт өте келе осылайша алшақтайды.

       Сөз өзге сөздермен қарым – қатынасқа түспей – ақ, жеке – дара күйінде де, сөз тіркесі мен сөйлем ішінде де жүмсала береді. Сөздің жеке қолданылғандағы мағынасы мен грамматикалық қарым-қатынасқа түскендегі мағынасы тең емес. Жеке тұрғанда пайда болатын мағынасын сөздік мағына деп бөліп атауға болады. Бірақ бұл арнайы зерттеуді талап етеді. Осы себепті сөз мағыналарын дәстүрлі бөліністер бойынша баяндаймыз.

1. Сөздік мағына. Белгілі бір дыбыстық қабықпен – сөзформамен бірге дербес өмір сүретін біртұтас логикалық-грамматикалық мағынаны сөздік мағына деп түсінеміз. Сөздік мағына өз ішінде екіге бөлінеді: 1) лексикалық мағына; 2) лексика-грамматикалық мағына.

 Лексикалық мағына. Сөз мағынасы өте күрделі. Сөз мағынасының құрамдас бір бөлігі-лексикалық мағына. Сөздің өзге сөздермен қарым – қатынасқа, байланысқа түспей, жеке-дара тұрғанда тікелей түсінілетін халық таныған логикалық-заттық ұғымы, лексика-семантикалық түсінігі лексикалық мағына деп аталады. Сөздің лексикалық мағынасы адам санасында зат, құбылыс, әрекет жайында ұғым, түсінік пайда болғаннан кейін ғана қалыптасады. Екінші сөзбен айтқанда, лексикалық мағына дегеніміз- әр сөздің бір тілде сөйлейтін ұлт таныған, жалпыға түсінікті, меншікті мағынасы. Лексикалық мағына-сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына. Сондықтан да ол сөздің басқа мағыналарының тууына негіз болады. Сөз лексикалық мағына арқылы ғана жеке-даралық сипатқа ие болады. Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстардың сапасы мен қасиеттері де, қарым-қатынастары да сан алуан. Әр түрлі сапа қасиеттер, қарым-қатынастар сөздің лексикалық мағынасының құрамына еніп, бір сөздің екінші бір сөзбен ажыратылып жатуына не байланысып жатуына себепші болады. Түбір арқылы берілетін, арнаула грамматикалық мағынасы болмайтын, лексикалық мағынамен жарыса қолданылатын, жалпыланған, дерексізденген мағынаны лексика-грамматикалық мағына дейміз. Сөздердің бойында лексикалық мағына менлексика-грамматикалық мағына жеке-жеке өмір сүрмейді, бірімен екіншісі біте қайнасып, араласып жатады. Лексика-грамматикалық мағына, өзге де грамматикалық мағыналар сияқтылексикалық мағынаның жетегінде болады, соның негізінде анықталады. Сөз лексикалық әрі грамматикалық мағыналардың жиынтығынан құралып, біртұтас мағынаны білдіріп, сөйлемнің кірпіші бола алады.

Грамматикалық мағыналар да ақиқат дүниені бейнелейді, сәулелендіреді, солармен белгілі бір дәрежеде қарым-қатынас жасайды. Сөздердің лексикалық мағынасы сыртқы дүниемен араға ойлау процесін салып, адам миының қызметі негізінде байланысса, грамматикалық мағына лексикалық мағына арқылы ғана байланысады. Демек, лексикалық мағынаның шындық өмірді сәулелендіруі мен грамматикалық мағынаның сәулелендіруі бірдей емес. Лексикалық мағына жеке сөздерге тән болса, грамматикалық мағына белгілі бір сөз табына енетін сөздердің тобына тән.

Зат есімнің заттардың атауы болса, сын есімнің заттардың сындық белгісін білдіруі, етістіктің заттың амал-әрекетін, қалпын, қозғаласын, т.б. ерекшеліктерін білдіруі, кейбір сөздердің әрі көптік, әрі жекелік мәнде жұмсалуы, заттардың деректі, дерексіз мәнді білдіруі лексика-грамматикалық мағынаның мысалы бола алады. Тіпті таза грамматикалық мағына делініп жүрген көптік, септік, тәуелдік жалғауларының, шақ көрсеткіштерінің, тағы басқаларының мағыналары дасыртқы ақиқат дүниемен, ондағы заттармен, құбылыстармен байланысып жатады. Таза грамматикалық мағына деп жүргеніміздің өзі кей тілдерде лексикалық мағына болып шыға келетіндігі жоғарыда баяндалған пікірлердің дұрыстығын көрсетеді.

2. Тілдік мағына. Санада қалыптасқан ұғым дыбыстық қабыққа орнағаннан кейін бір тілде сөйлейтін адамдардың барлығы анық түсінетіндей дәрежеге жетеді. Бұл логикалық категорияның тілдік категорияға ауысуы болып есептеледі. Олай болса, лексикалық мағынаның негізі –заттық-логикалық ұғым. Сөзбен бірге өмір сүретін заттық –логикалық ұғым тіл білімінің талабына орай атауыштық мағына деген термин сөзбен алмастырылады. Сөздің лексикалық мағынасы дегенде ең алдымен негізгі және туынды номинативті мағыналарды түсінеміз. Осы тұрғыдан сөзге заттардың, нәрселердің, құбылыстардың, амал-әрекеттердің, қимылдың, сапа қасиеттердің т.б. атауы деген анықтама беріледі. Сөздің лексикалық мағынасы дами келе өзіне лексика-грамматикалық және тілдік мағыналарды жамап алады. Тілдік мағына деп тілдік жүйе негізінде қалыптасқан мағына элементтерін түсінеміз. Тілдік мағына өздігінен өмір сүрмейді, сөздердің лексикалық, грамматикалық мағынасымен тығыз байланыста болады, соған сүйенеді. Тілдік жүйе негізінде қалыптасқан мән-мағыналар өз ішінен екіге бөлінеді.: 1) парадигмалық мағына, 2) синтагмалық мағына. Сөз мағыналары сөздік мағына, тілдік мағына, парадигмалық мағына, синтагмалық мағына деп ғылыми-зерттеу, оқып-үйрену мақсатында ғана бөлінеді, күнделікті өмірде олар бұлайша жіктелмейді, ажыратылмайды.

    3. Парадигмалық мағына. Сөздік құрамдағы сөздер сөздердің қалай болса солай жинақтала салынған жиынтығы емес. Ақиқат дүниедегі заттар өзара байланысып, белгілі бір заңдылықтар бойынша байланысып жатса, сөздік құрамдағы сөздер де осылайша сараланады. Әлбетте, заттар арасындағы байланыс пен сөздер арасындағы байланыс тең түспейді. Адам ойында өзара белгілі бір байланысы бар сөздер топ – топ болып сақталады. Сөйлеу яки жазу кезінде кім де болса топтасқан сөздердің ішінен (өз мақсатына қарай) біреуін іріктеп алып пайдаланады. Тең дәрежелі тіл элементтерінің арасындағы байланыс парадигмалық байланыс деп аталады. Мұндай байланыс тілдік жүйедегі сөздері ойда топтастыру, жинақтау, мағыналарын саралау арқылы жасалады. Парадигмалық байланыстар негізінде анықталатын мағына парадигмалық мағына немесе сабақтастық мағына деп танылады.

      Сөздердің арасындағы парадигмалық байланыстарды анықтаудың бірнеше жолы бар. Солардың арасында лексикалық элементерді тақырыптық топтар мен лексика – семантикалық топтарға бөліп қарастырудың атқаратын рөлі үлкен. Тақырыптық топқа бір – бірімен семантикалық байланысы жоқ, ақиқат дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтастырылған сөздер енеді. Мысалы, туысқандық атаулары: ата, ене, ана, бала, қыз, қарындас, жиен, т.б; денедегі мүше атаулары: бас, көз, құлақ, қол, аяқ, бет, т.б; төрт түлік мал атаулары: сиыр, бұзау, қой, қозы, саулық, тұсақ т.б; құс атаулары: қаршыға, бүркіт, қарлығаш, үйрек, қаз, т.б; дәмді білдіретін сын есімдері: тәтті, ащы, қышқыл, дәмді, т.б; Тіл – тілде тақырыптық топтардың саны өте көп. Жоғарыда санамалған топтар эктралингвистикалық (сырқы) мағынаға негізділген.

Cөздер іштей бір – бірімен семантикалық байланысқа түсіп те парадигмалық қатынас жасай алады. Мұндай жағдайда белгілі бір топқа енген сөздердің лексикалық мағынасының барлығына бірдей ортақ мағына болады. Ортақ мағыналар кейде жуық, кейде қарсы, кейде ұштас мәндес сөздер айрықша орын алады. Мағынасы жуық, бірақ сәл ғана айырмашылығы бар сөздер синонимдер деп танылады. Синонимдер тіл – тілдерімен барлығында да кездесетін кең таралған және ең көп қолданылатын тілдік категория. Тілдердегі паридигмалық мағынаның тағы бір көрінісі - антонимдық қатарлар. Қарсы мәндес сөздер антонимдер деп танылады. Дүниені танып – білуде, оның қасиеттерін анықтауда заттардың түрлі сапаларын салыстыру, қарама – қарсы қоюдың қызметі мол. Кез келген сөз табына енетін сөздер синонимдік топ та, антонимдік топ та жасамайды. Антонимдер көбінесе сын есімдер мен үстеулердің есебінен қатар түзеді. Етістіктер мен зат есімдер деп бұл процеске қатысады.(1.М.Оразов Қазақ тілінің семантикасы 133-150) 

1.1.2.2.2. Синтагмалық мағына. Сөз мағынасынан қалыптастыруда парадигмалық мағынамен қатар синтагмалық мағына да үлкен қызмет атқарады. Сөйлеү не жазу кезінде сөздердің бірінен кейін екіншісінің келіп байланысуынан синтагмалық қатынастар пайда болады. Парадигмалық қатынас бір деңгейдегі тіл элементтерінің арасында болса, синтагмалық қатынас әр текті тіл элементтері арасында ұшырасады. Синтагмалық мағына да парадигмалық мағына сияқты өздігінен өмір сүреді. Айтушы да, тыңдаушы да, күнделікті дағды бойынша, оның түп төркініне қарамай, қолдана береді. Синтагмалық мағына тіркеске түсе алатын сөздердің барлығында да болады. Алайда ол ғылыми талдау жасалмаса, байқала бермейді.

Сөздер қатынас құралы болу үшін синтагмалық қарым-қатынасқа түскенде қалай болса солай тіркесе салмайды, бір-бірімен әрі грамматикалық, әрі семантикалық жағынан тығыз байланысады. Басқаша айтқанда, олар грамматикалық мағына мен лексикалық мағынаға арқа сүйейді. Бір-бірімен өзара байланысқа түсуі үшін сөздердің мағыналық құрамында бір семаның сәйкес келуі, яғни ортақ болуы шарт. Бұл шарт сақталмаса синтагмалық мағына жасалмайды.

Қашанда синтагмалық тіркес құраған сөздердің бірі екіншісінен мағыналық жағынан басымдау болады. Ол өзімен байланысқа түскен сөздің өзіне мағыналық жағынан сәйкес келуін, үйлесуін талап етеді. Синтагмаға тірек бола алатын сөз тіл білімінде өзекті сөз деп аталады. Сөйлем құрастырғанда өзекті сөз басты қызмет атқарады. Ол өз төңірегіне мағынасы үйлес, ортақ сөздерді топтастырады. Өзекті сөз болу қызметін негізінен етістік атқарады. Өзге сөз таптарында мұндай сипат әлсіз.

Сөздердің бір-бірімен тіркесе алу қаблетін анықтауда лексикалық мағына мен грамматикалық форма ғана қатынасып қоймайды, баршаға ортақ тілдік норма да өз үлесін қосады. Сөйлеуші, яғни жазушы, грамматикалық, семантикалық байланысты әр сөйлемді құрастырғанда ойлап, таңдап жатпайды. Ол өмірде бірнеше рет қайталанғандықтан, тілдік нормаға түсіп қалыптасады да, механикалық түрде қолданыла береді. Мысалы, іш, же етістіктері қоректенуді білдіреді. Бірақ қазақ тілінің нормасы бойынша нанды ішті, суды жеді тіркесі қолданылмайды. Іш етістігінің сұйық тағамдармен, ішімдіктермен байланысты қолданылуы оның мағына құрамында «шайнау», «тістеу» семаларының болуымен байланысты.   Же  етістігінің мағына құрамында аталған семалардың болуы себепті қою тамақ атауларымен тіркесіп қолданылады: нан жеді, ет жеді, су ішті, сорпа ішті т.б. Мүжі етістігінің семантикалық мағынасында «тісі өтпейтін қатты тамақты шетінен біртіндеп жеу» семасы болғандықтан, сүйекті мүжіді тіркесі қолданылады. Қою тамақ болса да палауды, қамырды, помидорды «мүжіді» деп айтпаймыз (1. Оразов Қазақ тілінің семантикасы 192-202).

Сөйтіп, сөздер логикалық – ұғымдық, семантикалық, синтаксистік, тілдік норма жағынан үйлескенде ғана синтагмалық қатынасқа түсіп, бір – бірімен байланысады. Осылардың арасында синтаксистік тіркесімділік қабілеті жетеші орын алады. Сөздердің  логикалық –ұғымдық, семантикалық тіркесімділік қаблетін анықтаушы тілдік мағына синтагмалық мағына деп танылады. Қазақ тілінде оны тіркесімдік мағына деп атауға болады (1Б.Сағындықұлы Ққт Лексикология 14). Синтагмалық байланыс өзгерсе, сөз мағынасы да өзгереді. Кез келген сөздің мағынасын анықтауда синтагмалық қатынастардың атқаратын рөлі үлкен. Синтагмалық мағына сөздер жеке-дара тұрғанда байқала бермейтін, жасырын сипатқа ие. Синтагмалық байланысты кей әдебиеттерде сөздердің лексикалық тіркесімділігі деп те атайды.

3.Лексикалық мағынаның құрамдас бөліктері. Зерттеушілердің қай-қайсы да сөздің семантикалық мағынасының өте күрделі екендігін мойындайды. Себебі оны қисапсыз сыртқы факторлар мен ішкі факторлар қатынасады. Осылардың барлығының сыр сипатын ашып, орын-орнына қою оңай шаруа емес.  Бүл ретте лексикалық мағынаны құрамдас бөліктерде айрып – ажырататын әдістемелік жағынан мағызы зор. 

Мағына, шынтуайтына келгенде, бей – Берекет, шым – шытырық жатқан әлем емес, бір жүйеге түсіп, бір тәртіпке бағынған, өзара тығыс байланысқан құрылымдық бөліктердің жиынтығы. Атап айтқанда ол қандай бөліктер?

1.1.2.3.1. Денотаттық мағына. Сөздің жеке адамдарға бағынбайтын, белгілі бір қоғам мүшелеріне, сол тілде сөйлейтін адамдарға жаппай түсінікті мағынасы болады. Ол мағына өзімізді қоршаған ортадан дүниедегі заттарды, заттардың қарым – қатынасын, табиғат құбылыстарын, іс - әрекеттерді, тағы басқаларды бейнелейді де, сөз мағынасының негізгі ядросын жасайды. Сөздің ақиқат дүниемен, ондағы заттармен, құбылыстармен байланысып жататын мағынасын тіл білімінде денотаттық мағына деп атайды. Екінші сөзбен айтқанда, денотат дегеніміз – белгілі бір сөзді айтқанда, ойымызға келетін зат немесе оның белгілері. Мысалы «үстел» дегенде көз алдымызға кейде үш аяқты, кейде төрт аяқты үсті тегіс, жазу немесе тамақ ішу үшін құрастырылған жиһаз келеді. Бұл оның денотанттық мағынасы. Сөздердің тура (атауыштық) мағыналарынан басқа мағыналарда денотатың сақталуы шарт емес.

Көптеген зерттеушілердің пікіріне қарағанда, денотанттық мағына іштей екіге бөлінеді: 1) материалды денотант; 2) идеалды денотант. Адам санасында өмір сүретін ұғымның негізін жасайтын шындық өмірдегі заттар мен құбылыстар материалы денотант деп танылса, сөздің мағынасы арқылы білдірілетін шындық өмірдегі заттар мен құбылыстар идеалды денотант деп есептелінеді.  

 

Лекция

1.Сөздің сипаттамасы.

2.Сөзге тән белгілер.

3.Сөз мағынасының ұғымнан айырмашылығы.

4.Сөздің формасы мен мазмұны.

5.Сөздің қызметі.

       Сөз - мағынасы мен түр-тұрпаты жағынан дара қасиетке ие тілдің бір бүтін бөлшегі. Адамдардың қарым-қатынас жасауы негізінен сөз арқылы жасалады. Сондықтан да ол тілдің ең басты бірлігі болады. Сөз байлығы ұрпақтан-ұрпаққа өтіп, бірден-бірге ауысып, бүгінгі дәуірге дейін келіп жеткен асыл мұра. Ол халықтың барлық білген білімі мен білігі, ойы мен идеясы, дүниетанымының көрінісі (М.Оразов. 165-189). Сөз- тілдік элементтердің ішіндегі ең бастысы. Ол тіл білімінің барлық деңгейлерінің зерттеу нысаны бола алады. Сөз-заттар мен құбылыстардың, олардың қасиеттері мен қимыл-қозғалыс, іс-әрекеттердің атауы. Әрбір атау қоғам таныған, әбден қалыптасқан белгілі бір ұғымды білдіреді. Мысалы, сауысқан, жылан, жусан десек, бұлардың әрқайсысы жеке-жеке заттардың атауын білдіріп, солар туралы нақтылы ұғым туғызып тұр. Олай болса, әрбір сөздің екі жағы болады: бірі-сөздің сыртқы формасы (дыбыстық жағы), екіншісі сөздің ішкі мазмұны (мағынасы). Екеуі тығыз бірлікте, бірінсіз-бірі болмайды. Яғни сөздің сыртқы формасы-оның материалдық көрсеткіші.

       Сыртқы форма болған кездің бәрінде ішкі мазмұн бола бермейді. Сөз болу үшін кез келген дыбыстардың жиынтығы емес, олардың қалыптасқан, жүйелі заңды тіркесі ғана сөздік форма жасап, белгілі бір мағынаға ие бола алады.

       Тіліміздегі сөздер сан алуан. Олардың біразы заттық ұғымды білдіретін сөздер(зат есімдер): ағаш, аң т.б. Біразы сын есімдер мен сан есімдер: қызыл, үлкен. Енді біразы қимыл, ісәрекетті білдіреді. Бұлардың бәрінің де лексикалық мағыналары, білдіретін өзіндік ұғымдары бар. Сондықтан да мұндай сөздерді толық мағыналы сөздер деп атайды. Тілімізде бұлардан басқа да мен, сен, ол деген сияқты есімдіктер мен аһ, оһ, пай-пай т.б. одағайлар, үшін, туралы т.б. шылаулар кездеседі. Бұлар да сөздер. Бұлардың жоғарыдағылардан айырмашылығы – бұл топтағы сөздерде атауыштық мән, бір нәрсе туралы ұғым жоқ. Сондай-ақ, сөздер деректі және дерексіз сөздер де болып бөлінеді. Деректі сөздерге нақты зат атаулары, заттың сыны мен саны, қимылы сияқты ұғымдар жатса, дерексіз сөздерге ой, қиял, сана сияқты абстракты ұғымдар жатады.

       Сөз дыбыстардың жүйелі, заңды тіркесінен жасалып, ол дыбыстар мен мағына бірлігінен тұрады. Демек, сөз болмыстағы заттар мен құбылыстардың, олардың белгілер мен қимыл-қозғалыстарының, болмыстағы обьективті шындықтың жалпыланған бейнесі.

       Біріншіден, сөз біткеннің бәрі де тілдегі дыбыстардан жасалады, дыбыссыз сөз жоқ. Сөз дыбыстық құрылымның жиынтығы, сол арқылы жарыққа шығады. Сөзді жасайтын дыбыстар қалай болса солай емес, тілдің фонетикалық заңдарына сәйкес қалыптасқан. Сөз кез келген дыбыстардан емес, фонемалық дыбыстардың белгілі жүйеде келуі арқылы жасалады.

       Екіншіден, сөз дабастық құрылымнан жасала отырып, зат, құбылыс, іс-қимыл жайында жалпыға түсінікті, қоғамдық дәрежеде қалыптасып, қауым таныған ұғымды білдіреді.

       Үшіншіден, сөз грамматикалық тұрғыдан қарағанда, сөз таптарына тікелей қатысады, соларға телулі. Сөз таптарында біртұтас сөз тұлғаларын жасап, грамматикалық бірлік бола алады. Бұл оның сөз тіркестерінен өзгешелігін көрсетеді. Осы айтылғандарсөздің құрылымдық сипатын, мазмұнын тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық заңдылықтармен байланыстырып қарағанда ғана толық түсінуге болады(Болғанбаев, Қалиев, 67-68).

       Сөзге тән белгілер.

1.Сөз бір дыбыстан да, дыбыстар тіркесінен де жасалады.Сөз деп танылу үшін дыбысталу мен мағынаның бірлігі тұруы қажет.

2.Сөз –тілдің дыбыстық заңдары бойынша жасалған дыбыстық құрылым бірлігі. Кездейсоқ дыбыстар тізбегі сөз бола алмайды.

3.Кез келген сөз тілдің грамматикалық заңдарына сәйкес өмір сүреді. Сондықтан да ол әрдайым белгілі бір грамматикалық формада тұрады.

4. Күрделі сөздер, тіркескен сөздер сыртқы тұрпаты жағынан сөз тіркесіне ұқсайды. Сөз тіркесі сыңарларының аралығына басқа бір сөздің енуі ықтимал болса, сөз тұйықтылығымен, өзінің құрамына басқа бір сөзді ендірмеу қасиетімен ерекшеленеді.

5. Сөз сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған қалпында сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамында жұмсалады. Еркін сөз тіркесі мен сөйлем сөйлеу не жазу кезінде құрастырылады.

6.Сөздің еркін сөз тіркесінен және сөйлемнен бір айырмашылығы мынада: сөз белгілі бір сөз табына қатысты болып, соған телінеді.

       Орыс тілі фактілері негізінде белгілі тілші Н.М.Шанский сөздің мынадай белгілерін санап көрсетеді: 1. фонетикалық жақтан тұтастығы; 2. арасына сөз салмайтындығы; 3. бір екпінге ие болатындығы; 4. бір лексика-грамматикалық категорияға қатыстылығы; 5. мағына мен дыбыс бірлігі; 6. қайта жасалынбайтындығы; 7. тұтастығы мен бірдей формаланатындығы; 8. көп жағдайда сөз тіркесінде қолданылатындығы; 9. номинативтілігі; 10. фразеологизмдік қасиеті барлығы. Жоғарыдағы пікірлерді қорытындылай келе сөзге мынадай анықтама беруге болады: Сөз дегеніміз – дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын, дербес қолданылатын, тілдің бір бүтін бөлшегі.

Сөз мағынасының ұғымнан айырмашылығы. Ұғым адам санасында қалыптасатын категория болса, мағына тілде қалыптасатын категория. Осы себепті екеуінің арасында елеулі айырмашылықтар бар. Ең алдымен ұғымда ұлттық белгі болмайды. Ол қай тілде сөйлегенінеқарамастан, бүкіл адамзат қоғамына ортақ. Сөз мағынасында ұлттық белгі болады. Сөздің ұғымдық мағынасының үстіне әр ұлттың ерекшелігіне қарай пайымдық мағына үстелетіндіктен, тілдік айырма пайда болады. Мысалы, қазақтар қыстыгүнгі ызғарлы суықты аяз дейді, башқұрттарда аяз сөзінің мағынасы – шуақ. Осылайша тіл-тілден ұғым мен мағынаның айырмашылығын көрсететін сөздерді топтап көрсетуге болады.

Екіншіден, сөз мағынасы шындықты ғана білдіріп қоймай, сонымен бірге оған адамның алуан түрлі қатынасын, мысалы, сый-құрметін, сүйінішін, қуануын, ренішін, жек көруін т.б. көзқарастарын үстеуге болады. Осыған орай мағынаға алуан түрлі эмоциялық рең жамалады. Ұғымда мұндай эмоциялық рең болмайды.

Сөз мағынасының ұғымнан үшінші бір айырмашылығы мынада: қандай сөзде болсын белгілі бір мағына болады, бірақ сөздердің барлығы бірдей ұғымды білдіре бермейді. Мысалы, одағайлардың, шылаулардың мағынасы болғанмен ұғымға қатысы болмайды (К.Аханов Тіл білімінің негіздері. 88-89). Сөздің сыйымдылық қаблеті де әр түрлі болады. Кейде бір сөз қатарынан бірнеше ұғымды білдірсе, кейде бірнеше сөз бір ұғымның ғана атауы ретінде жұмсалады. Бұған омонимдер менсинонимдер мысал бола алады. Ұғымның кейде бір сөзбен, кейде бірнеше сөздің тіркесінен берілуі мүмкін. Осыған орай дара сөз, күрделі сөз, тұрақты сөз деген атаулар пайда болады.

Сөздің формасы мен мазмұны. Кез келген материладық дүниенің формасы мен мазмұны болады. Дыбысталу – материалдық форманың бір көрінісі. Сөз дыбыстардан тұрады. Олай болса, сөз де өзіндік формаларымен тіл әлемінде өмір сүреді. Тіліміздегі сөздер түр-тұрпаты жағынан біркелкі емес. Сөздердің ішінде ат, ас, жақ т.б. сияқты жалаң сөздер де, атақ, астық, ізде, айтыс сияқты туынды сөздер де, екі түбірден біріккен сөздер де (белбеу, бүгін, әкел), екі түбірден қосарланып жасалған түбірде (кіиде-кім, қалған-құтқан), он алты, ала кет, қызмет ет сияқты бірнеше түбірдің тіркесуі арқылы жасалған құрама сөздер де бар.

Сөздердің түбірлден басқа сөз жалғастыратын, сөз түрлендіретін, сөз тудыратын формалары болады. Сөз форамлары морфологиялық тәсіл арқылы да, синтаксистік тәсіл, морфологиялық-синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады. Сөз формалары деген ұғымға сөздің барлық формалары енеді. Сөз мазмұны тіркесі ғылыми әдебиетте көп қолданылмайды. Оның орнына сөз семантикасы термині жұмсалады. Сөздің жеке тұрғандағы, тілдік жүйедегі, синтаксистік қолданыс кезіндегі барлық ашық, жасырын мағыналарының, мән-реңктерінің бүкіл жиынтығын сөз мазмұны деп атайды.   

Сөздің қызметі. Тілдегі сөздердің басым көпшілігі заттар мен құбылыстарды, сапа мен белгіні, іс әрекет пен қимылды және т.б. атайды, солардың атаулары ретінде қызмет атқарады. Сөздің бұл қызметі – атау болу (номинативті) қызметі деп танылады. Сөйлеушіге де, тыңдаушыға да бірдей қатынас құралы болу қызметін атқара алады. Қатынас құралы болу сөздің ең негізгі қызметі. Сөздің ойды қалыптастыру, жарыққа шығару, адамның психикалық күйін, сезімін, ішкі толғанысын білдіру қызметі экспрессивті қызмет.

 

Лекция

Сөз мағынасының дамуы.

1 Сөз мағынасының кеңеюі

2 Сөз мағынасының тарылуы

3. Сөз мағынасының ауысуы. Көп мағыналылық.

Өзгеру, даму – тіл атаулының табиғатына тән өзіндік қасиеті.Олай болса, тіл-тілде сөз мағынасының да өркен жайып дамуы заңды. Мағыналық өзгерістерге сан алуан факторлар себепші болады. Солардың ішіндегі ең елеулісі – ішкі фактор мен сыртқы фактор. Егер сөз мағынасындағы өзгерістер тілдің ішкі өз жүесінен, өз заңдылықтарынан пайда болып жатса, ішкі себеп болады да, қоғамның тарихи-әлеуметтік дамуынан, мәдениет, өркениет жаңалықтарынан, қатынас жасау формасының ауысуынан, халықтардың қоныс аударуынан т.б. тыс жағдайлардан болып жатса, сыртқы себеп болады. Тіл дамуының ішкі себептерінің сыртқы себептерден негізгі өзгешелігі мынада: егер сыртқы себеп немесе оның әсері белгілі бір тарихи дәуірге тәуелді болса, ішкі себептер ешқандай мезгілмен шектелмейді. Ол барлық дәуірде, барлық жағдайда да тілдік өзгеріске үздіксіө түткі болып отырады [Қордабаев.Т. Жалпы тіл білімі. А.,1975].

Сөз мағынасының кеңеюі.  Сананың дамуына байланысты ұғым өрісі де ұлғаяды. Бұл процесс сөз мағынасының дамуына әсер етеді. Мағынаның нақтылықтан дерексіздікке, жалқылықтан жалпылыққа ауысуы сөз мағынасының кеңеюі деп аталады.   Яғни сөз мағынасының кеңеюі деп сөздің тұлғасын өзгертпей-ақ, бұрынғы мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналарға ие болуын айтамыз.

Сөз мағынасының кеңею жолдары әр түрлі:

1. Бұрынғы мағыналарын сақтай отырып, мағыналарының кеңеюі. Қазақ халқында мал сойып, оны мүшелеп, қонақтарды сыйлау дәстүрі болған. Біздің заманымызда осы негізгі мағынаның үстіне жаңа мағына қосылды. Мысалы, комиссия мүшелері, үйірме мүшелері. Т.б. Тілімізде бұрынғы мағынасынан гөрі соңғы мағынасы көбірек пайдаланылады. Күрес, қуат, қозғалыс, топ, кеңес т.б. сөздер осы тәсілмен пайда болған.

2. Жіктелу, сұрыпталу арқылы сөз мағынасының кеңеюі. Бұрын алып сөзі «батыр, қаһарман» мағынасында қолданылса, қазір «үлкен, зор» деген мағынада жұмсалады. Сол сияқты үлгі, өнеге, оқиға, қайраткер, еңбекші сөздері де мағыналық сұрыптауға ұшыраған.

3. Туынды түбірдің мағынасының кеңеюі. Қазақ тілінде туынды сөздер бұрын тар, қарапайым мағынада ғана қолданылатын. Өркениеттің өсуіне сәйкес олар қазір мағынасын кеңейтіп, қолданылу аясын ұлғайтты. Мысалы, құрылыс сөзі ілгеріде «адамның құрылысы, үй құрылысы» сияқты тіркестерде ғана жұмсалса, қазір атом құрылысы, қоғамдық құрылыс сияқты тың, соны тіркестерде пайдаланыла береді. Өндіріс, ағым, ұйым, байланыс, қатынас сияқты толып жатқан туынды сөздер бұрынғы мағынасын кеңейтті. Жаңа ұғымды көрсетуге байланысты тілімізде бірсыпыра жұрнақтардың қызметі, тіркесу қаблеті де артты.

4. Сөз мағынасының бір жағынан тарылып, екінші жағынан кеңеюі. Тілімізде кейбір сөздердің бұрынғы қарапайым, тар мағыналары қолданудан шығып қалса да, олар жаңа жағдайға байланысты жаңа мағына алып, өрісін ұлғайтуда. Мысалы, құн сөзінің бұрынғы мағынасы (құн алу) қазіргі өмірге қажеті болмағандықтан қолданылмайды. Заттың, тауардың «бағасы, құны» ретіндегі жаңа мағынасы арнаулы термин болып, әдеби тілге сіңіп кетті. Сол сияқты сайыс сөзінің де ескі салтқа байланысты мағынасы ұмытылған. Бұл сөз әсіресе спортқа байланысты жаңа ұғымға ие болған. Шымылдық, парыз, желі, дәулет сияқты сөздердің бұрынғы мағыналары тарылып, кеңейген мағынада қолданылып жүргенін байқаймыз.

5. Сөздердің тіркесу арқылы мағынасының кеңеюі. Тіркес арқылы сөз мағынасының кеңеюін екі топқа бөлуге болады: 1. байырғы сөздердің тіркесі, 2. аралас тіркес. Демалыс үйлері, балалар бақшасы, жарыс сөз, қоғам дәулеті, тұрғын үй, қол еңбегі, ұдайы өндіріс, дене тәрбиесі сияқты тіркестер байырғы сөздердің есебінен жасалса, бас инженер, бас агроном, бас бухгалтер, аға зоотехник, аға инженер, тахникамен жарақтану сияқты тіркестер кірме сөздердің араласуы арқылы жасалып тұр.

Сөз мағынасының тарылуы. Бұл сөз мағынасының кеңеюіне қарама-қарсы құбылыс. Ұғымның дәлденіп жіктелуіне байланысты мағынаның дерексіздіктен нақтылыққа, жалпылықтан жалқылыққа ауысуы сөз мағынасының тарылуы деп аталады. Яғни, тарихи, қоғамдық, әлеуметтік т.б. жағдайларға байланысты сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуын білдіреді. Сөз мағынасының тарылу жолдары төмендегідей:

1. Сөз мағынасының дәстүрлі тілдік жолдармен тарылуы. Сөз мағынасы тарылғанда кейде кең ұғымды білдіретін сөздер тар ұғымды білдірсе, кейде сөздің жекелеген мағыналары ұмытылады. Мысалы, жылқы бұрын жалпы мал мағынасында, тары- астық мағынасында, киік-барлық жабайы аң мағынасында қолданылған.

2. Сөз мағынасынң тарыла келе, көмекшіге айналуы. Қазақ тілінде алды, арты, асты, үсті, қасы, маңы, арасы, тұсы, іші, бойы сияқты көмекші есімдер бар. Бұлар тілімізде көпшілік жағдайда дербес мағыналы сөздердің жетегінде ғана жұмсалады. Бұлардың барлығы да зерттеушілердің пікіріне қарағанда, ілгері заманда толық мағыналы сөздер болған. Мағыналары бірте-бірте тарылып, көмекші элементке айналып кеткен.

3. Мағынаның толық тарылуы нәтижесінде сөздің қосымшаға айналуы. Жұрнақтар мен жалғаулар тарихи жағынан алып қарағанда, ертеректе дербес мағыналы сөздер болған. Бірақ кейбір қосымшалардың төркінін табу қиын, өйткені олардың алғашқы негізі туралы ешқандай із қалмаған. Дегенмен –мен, (-пен, -бен) көмектес септігінің бирлан шылауынан, -тын, (-тін) жұрнағының тұрған есімшесінен, -ша жұрнағының шақ сөзінен шыққандығын түркологтар дәлелдеп отыр. Бұлар мағынаның толық тарылғандығына мысал бола алады (Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. –А., 1968).

Сөз мағынасының ауысуы. Көп мағыналылық. Белгілі бір сөз әдетте өзінің тура мағынасында қолданылады. Дәл сол сөз екінші, үшінші бір тіркестерде, сөйлем ішінде өзінің тура мағынасынан басқа мағынада, тіпті бір емес, бірнеше мағынада қолданылуы мүмкін. Сөздің қандай мағынада қолданылып тұрғанын контекст (сөз тіркесі, сөйлем) анықтайды. Сөздің екі немесе одан да көп мағынаға ие болуын көп мағыналылық деп атайды.

Адамдар өзін қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстарды, олардың алуан түрлі сырлары мен белгілерін бірден танып білген емес. Заттар мен құбылыстар, олардың бір-біріне қатысы мен байланысы қоғамның дамуы барысында біртіндеп танылып отырады. Жаңадан танылған заттар мен құбылыстардың тілде сөзбен аталу қажеттігі әр уақытта жаңа сөздерді тудыра бермейді. Олар көбінесе тілдің негізгі сөздік қорында бұрыннан бар сөздермен аталады да, ол сөздердің бұрынғы қалыптасқан негізгі мағынасының үстіне қосымша мағына үстеледі [К.Аханов. Тіл білімінің негіздері. –А.,1978]. Мұндай құбылыс қазақ тілінде сөз мағынасының ауысуы делінеді. Сөз мағынасының ауысуы әр түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асады. Сол тәсілдердің әрқайсысына тоқталайық:

1. Метафора. Заттар мен құбылыстар бір-біріне түрі мен түсі, қимылы жағынан, көлемі, аумағы, әйтеуір бір формасы жағынан ұқсас болуы мүмкін. Белгілі бір ұқсастығына қарай екі я одан да көп заттың немесе құбылыстың бір атаумен аталуы, соның негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора д.а. (грекеше-ауысу). Тілдегі сөздердің барлығы бірдейметафоралық тәсілменауысып қолданыла бермейді. Метафоралық амалмен ауысып айтылатын көбінесе заттық ұғымдағы сөздер, етістіктер мен сын есімдер. Бұл сөздер өмірдегі әр алуан заттар мен құбылыстардың іс-әрекетін, сапа мен белгілерін толық қамтып көрсетеді де көбірек қолданылады.

Сөзге қосылған үстеме мағына заттың, құбылыстың бойында бар сан алуан ерекше белгілердің негізінде жасалады. Сондықтан бір сөзден туған қосымша мағыналар бір сөз табына да, әр сөз табына да қатысты болып келе береді. Мысалы, балапан, шыны – зат есім. Бұлар балапан қарағайлар, шыны май десек сындық ұғымды тудырады. Керісінше, суық, сынық-сын есім. Суыққа тоңбау, кесе сынықтары десек заттық ұғым тудырады.

Метафора негізінен мынадай ұқсастықтар бойынша жасалады:

1. Түр-тұлғасы ұқсастықтарына қарай: адамның беті-судың беті, иттің тұмсығы-қайықтың тұмсығы, адамның құлағы-қазанның құлағы. Т.б.

2. Қимыл ұқсастығы: жел ұлыды, бұлт көшіп барады, күн күлімдеді, жұлдыздар жымыңдады т.б.

3. Сапа ұқсастығы: өткір пышақ-өткір сөз, ащы пияз-ащы өмір, мөлдір бұлақ-мөлдір махаббат т.б.

4. Ұқсастық негізінде кейбір жер-су атаулары қалыптасқан: Түйемойнақ, Қыземшек, Бескемпір, Қызтуған, Қарашаш, Қамыскөл, Түйешөккен т.б.

Тіл-тілде сөз мағынасының ауысу тәсілдерінің ішінде өте жиі кездесетіні және ең бастысы-метафора тәсілі. Метафора құбылысының әбден үйреншікті болып кеткені соншалық, метафораның негізінде туған қосымша мағынаның көп жағдайда туынды мағына екендігі бірден аңғарыла бермейді. Мұндай метафораның негізінде туған мағына сөздің сөздіктегі мағыналық мазмұнына еніп, орнығып кетеді. Мысалы, қыздың төркіні, істің төркіні, сөздің төркіні тіркестерін салыстыру арқылы пікір дұрыстығын дәлелдеуге болады.

Метафора қолданылу сипатына қарай 1) тілдік метафора, 2) поэтикалық метафора болып екіге бөлінеді. Тілдік метафора белгілі бір тілде сөйлейтін әлеуметке толық таныс болып келеді. Тұрақты сөз айшығы ретінде жиі жұмсалады. Осындай жалпыхалықтық сипатына қарай тілідік метафораны дәстүрлі метафора деп те атайды. Тіліміздегі көп мағыналы сөздердің үлкен бөлігі метафораның есебінен жасалған. (Қалың-жұқа емес; метафора Қалың жұрт, қалың шөп, астар-киімнің астары; сөз астары).

Метафора адамның ойлауымен, әсіресе көркем ойлауымен тікелей байланысты. Сондықтан олар барлық стильде, барлық жанрда жалпылама кездесе бермейді. Көбіне поэзияда ұшырасады. Ақындар мен жазушылардың, танымал қаламгарлердің шығармаларында кездесетін әсерлі сөз өрнектерін поэтикалық метафора деп атаймыз. Демек, тілдік метафораны жасауға бүкіл халық қатысса, поэтикалық метафораны көркем әдебиет қайраткерлері, ақпарат қызметкерлері, қоғамдық ақпарат қызметкерлері қалыптастырады.

Поэтикалық метафораның бір түрі жеке қолданыстағы метафора делінеді. Өйткені ол белгілі бір қаламгерлердің шығармасында ғана өмір сүреді. Жеке қолданыстағы метафора мен тұрақты метафора (қара алтын-көмір) өзара тығыз байланысты. Тұрақты метафоралар да белгілі бір контекске телінеді, соның ішінде ғана түсінікті болады. Мысалы, астар деген сөзден сырт киімнің ішкі қабатын ғана түсінеміз. «Бір нәрсенің ішкі сыры, мәні» деген ауыспалы мағынасын сөз тіркесінде не сөйлем ішінде ғана аңғаруға болады.

Сөздерге әр түрлі мән беріп бейнелеп қолдану арқылы ғана ақын-жазушылар өмір құбылысын әрі жанды, әрі әсерлі етіп суреттеп бере алады. Көркем сөз шеберлері метафоралық сөз қолданыстың көбіне мынадай амал-тәсілдерін пайдаланады: 1) жанды заттың қасиетін жансыз затқа немесе керісінше ауыстырып айтады, 2) жанды заттардың біреуінің қасиетін екіншісіне ауыстырып айтады. 3) жансыз заттардың біреуіндегі ерекшелікті басқасына ауыстырып жұмсайды /Ә.Болғанбаев. Қазақ тіліндегі синонимдер. –А.,1970. 204б./. Абайдың асау жүрек, көңіл құсы, талаптың тұлпары сияқты қолданыстары контекстік метафораға мысал бола алады.

Метонимия. Бір заттың немесе құбылыстың екінші бір затқа немесе құбылысқа кеңістік, уақыт жағынан іргелес, шектестігі де сөз мағынасының ауысуына себепкер бола алады. Мұндай жағдайда сөздің бұрынғы ұғымы тұтасынан өзгеріске ұшырайды. Бір заттың не құбылыстың атауының екінші бір затқа не құбылысқа іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуынан пайда болатын туынды мағынаны метонимия деп атайды.

Екі немесе одан да көп ұғым орын, қызмет, уақыт бірлігіне қарайәрдайым бір ғана атауға телініп, ортақтасып жүреді де, көп мағыналық сипат алады. Метонимия арқылы пайда болған сөздер де көбінесе зат есімге, сын есімге, етістікке қатысты болып келеді.

Метонимдер көбінесе мынадай қарым-қатынас негізінде жасалады:

1. Заттың өзі мен оның ішіндегі заттың бірдей аталуы. Шәйнек қайнады десек, қайнаған шәйнек емес, оның ішіндегі судың қайнағанын түсінеміз. Ацудитория шулап кетті десек, «аудиторияда отырған адамдар» деген ұғымды білдіріп тұр.

2. Қимыл, іс-әрекет және оның нәтижесі. Жамау, қыстау, бояу, ою, жайлау, егеу сияқты сөздер әрі қимыл, әрі зат атаулары болып есептелінеді. Бұлардың барлығы белгілі бір іс-әрекеттің нәтижесі екендігі анық аңғарылады.

3. Материал және одан жасалған зат. Хрусталь, фарфор – материал атауы және сол материалдан жасалған бұйымдар атауы. Ілгері заманда алтын, күмісті әрі метал атауы, әрі ақша атауы ретінде түсінген.

4. Сапалық сын есімдер мен олардың заттанған мағыналары. Қызыл мен ақ түс. Совет үкіметінің алғашқы кезеңінде пайда болған тарихи атаулар. Көк – түс және аспан мағынасын береді. Қара-түс және «қарайып көрінген нәрсе».

5. Автор мен оның шығармасының байланысы. Мысалы, Шерханды оқыдым десе, оның шығармаларын оқығанын аңғарамыз. Құрманғазыны тартты деген тіркестен Құрманғазы күйлерінің орындалғанын байқаймыз.

6. Жалқы есімдердің жалпы есімге айналып, дербес мағыналы сөз ретінде қолданылуы. Мысалы, Алдар көсе- «айлакер қу», Қожанасыр –«аңқау, аңғырт» деген мағынаны білдіреді.

7. Соңғы ұғымның алғашқы ұғымның атауымен аталуы. Қағаз «жазуға арналған жұқа зат» ретінде бұрыннан белгілі, оның «ресми документ» деген мағынасы кейіннен пайда болған. Екеуі бір атауға ортақ. Орындық – «бір кісі отыруға арналған арқалығы бар, ағаштан жасалған бұйым». Орындық –«мансап» жоғарғаықызмет мағынасында жасалып тұр.

8. Кейбір заттар мен бұйымдар алғаш рет қай жерде өндірілсе, сол жердің атымен аталады: қаракөл-Бұқарадағы Қаракөл алқабының аты; шампан (ішімдік) –Париж қаласының маңындағы провиция.т.б.

9. Кейде жалқы есімдер, әсіресе кісі аттары метонимияға айналған. Мысалы, Әскери қарулар маузер, наган –адам аттары. Әскери киім түрлері –френч, галифе осы аттас генерелдардың есімімен аталған.

Синекдоха. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні, немесе керісінше бөлшектің орнына бүтінді, жалқының орнына жалпыны, кішінің орнына үлкенді қолданудың негізінде сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы синекдоха деп аталады.

«Көп ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болар» деген мақалдағы ауыз сөзі «адам» деген мағынаны білдіріп, бүтіннің орнына бөлшек ретінде қолданылып тұр. Ал, «жыласуға көз жақсы, сыласуға жат жақсы» деген мақалдағы көз сөзі жалпыланып, «туған,-туысқан, жақын» деген мағынада жұмсалған

. Үкі-жапалақ тектес, түнде ұшып, күндіз көзі көрмейтін құс. Оны құс мағынасында бір бүтін деп ұқсақ, мамық, үлпілдек қауырсынын бөлшек ретінде түсінеміз.

Синекдоха көп жағдайда контекске тәуелді. Осы себепті көп мағыналы сөздер жасауға қатысқанымен метафора мен метонимия сияқты өнімді тәсіл бола алмайды.

 

лекция. Сөздің лексикалық мағыналарының негізгі түрлері.

1. Тура немесе номинативті мағына
2. Фразеологиялық байлаулы мағына
3. Синтаксистік шартты мағына

Сөздің бойындағы әр түрлі мағыналардың табиғаты бірдей емес. Олар шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарды білдіру жағынан өзара ұқсай бермейді. Осы себепті тіл білімінде сөз мағыналары әр тұрғыдан қарастырылып, түрліше топтастырылып жүр. Кеңестік тіл білімінде академик В.В.Виноградовтың сөздің лексикалық мағыналарына жасаған топтамасы кеңінен пайдаланылады. Ол сөздің лексикалық мағыналарының үш түрлі типін көрсетеді. 1) тура немесе номинативті мағына, 2) фразеологиялық байлаулы мағына, 3) синтаксистік шартты мағына.

Тура немесе номинативті мағына. Тура мағынасы бар сөздердің өзге сөздермен байланысы заттық-логикалық тұрғыдан айқындалады. Ондай сөздер заттар мен құбылыстардың бейнесімен тікелей қатынаста болады. Заттар мен құбылыстардың сөз тұлғасында тікелей бейнеленетін лексикалық мағынасы тура мағына деп аталады.

Тура мағыналы сөздердің тіркесіп жұмсалу қаблеті үлкен болады. Олар алуан түрлі сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, емін-еркін тіркесе алады. Тілде бірқатар сөздер бірнеше тура мағынаны білдіре береді. Академик В.В.Виноградов бұлардың біреуін ғана негізгі номинативті мағына деп таниды да, қалғандарын туынды номинативті мағына деп атайды.

2. Фразеологиялық байлаулы мағына. Қазақ тілінде ата қоныс, қасқа жол,