Жоғары деңгейдегі сезімдер табиғатын түсіндіріңіз

Жоғары сезімдер адамға ғана тән. Осы топқа адамгершілік, эстетикалық, интеллекттік деп аталатын сезімдер кіреді.Қоғамдық өмимпірдің талабына сәйкес адам мінез құлқынан жиі көрінетін сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер. Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмұны да, құрылымы да күрделі келеді.Бұлар ең алдымен қоғамдық мәнді және жеке көңіл күйге байланысты моральдық сезімдер болып бөлінеді. Бұл екеуі бір біріне қайшы келіп қалуы да мүмкін. Бірақ сана сезімі жетілген, дүниетанымы мен сенімі қалыптасқан адамда мұның біріншісі басым болып отырады. Осындай сезімдердің тобына: достық, жолдастық, адалдық, ар -намыс,борыш, жауакершілік, ұят т.б. жатады. Ар -намысты қорғау-адамға аса жарасымды сипат. Сезімнің осы түрі, көбінесе, қайсар, өжет, табанды әрі көздеген мақсатына жетпей тынбайтын адамдардан жиі байқалады. Өз мінезіне іштей күйіну, өзін жазғырып, жазалау-адамның тек өз басын қадір тұтқаннан туындамайды. Ар –намысты қорғау дегеніміз, сонымен бірге, айналадағы адамдардыда сыйлай білу деген сөз.Ар-ұятты қастерлеу, намысқа тырысушылық-екінің бірінен кездесе бермейтін қасиет.Адамның өмір сүрген қоғамы, оның қоғамдағы орны, нақтылығы іс –әрекеті бұл секілді сезімдердің мазмұнына күшті әсер етеді.

Жоғары сезімдердің екінші бір түрі-эстетикалық сезімдер.

Эстетикалық сезім дегеніміз адамның шындықтағы қандай болмасын бір сұлулықты сезінуі. Бұл текті сезімдер сұлу, сымбатты, өмірге үйлесімді, әдемі көріністерді тамашалау немесе табиғаттағы, көркем-өнердегі, әсіресе, өмірдегі шынайы, әсем нәрселерден ләззат алу кездерінде байқалады. “Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу, ләззат іздеуіне, сұлу нәрсеге сүйініп, керексіз нәрседен жиренуіне... жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан тыйылуына көп көмек көрсетеді ” деп айтады Мағжан Жұмабаев. Эстетикалық сезімдер, сондай-ақ, сурет полотноларынан, скульптуралық, архитектуралық, музыкалық немесе сахналық шығармаларының шебер орындауларынан ләззат алуға байланысты да туып отырады.Мәселен, “жақсы ән мен тәтті күй ”, яғни жақсы музыкалы әуеннің адамның эстетикалық сезімдерінің қалыптасуында ерекше маңыз алатындығын С.Торайғыров былайша сипаттайды: “Халықтың арғы бергісін қозғап, естеріне түсіріп, мұң-мұқтаждарына зардап, кем-кетігін көрсетіп, әдемі дауысымен құйқылжытып тұрғанда, қандай тас көңіл болсада жібімеген еркіне қоймайды. Халықтың қайдағы жайдағысы ойына қозғалып, түсіп, қандары қайнап, тіпті арқалары қозып кетеді. Әркімнің көңіл көздерінен жастар моншақтап, бойлары балқығандай, шартта-шұрт қол шапалақтасып тарқайды”.

Жоғары сезімдердің бұдан басқа бір түрі-интеллектік сезімдер. Интеллектік сезімдер адамның тану процестерімен, ақыл ой әрекетімен тығыз байланысып жатады. Интеллект сезімнің түрлеріне таңсықтау,білуге құмарлық, күдіктену, сенімділік, интуиция ықтималдық, жаңашылдық, болжау т.б. сезімдер жатады.

Сезімның осы түрлері оқу процесінде, ғылыми зерттеу жұмыстарында, адамға зор ләззат беретін жаңалықтар ойлап табуда болады.

Мұғалімнің басты міндеттерінің бірі-оқушылар санасында интеллектік сезімдерді қалыптастыру болып табылады. Ол үшін көп оқу қажеттігін, оқусыз ешбір мақсатқа жете алмайтынымызды оқушылара түсіндіру керек.

33. Еріктің негізгі қызметтерін анықтаңыз Адам өмірінде еріктің маңызы орасан зор. Ерік кәдімгі күнделікті өмірде, әсіресе үлкен кедергілерді жеңудегі ауыр кезеңдерде керек. Соғыстағы немесе еңбектегі қандай да болсын жасаған ерлік адам еркінің күшті болуын керек етеді. Керісінше, еркі әлсіз адамдар үлкен іс бітіру түгіл, күнделікті өмір қойған міндеттерді атқара алмай, жұмысқа қабілеті нашар болып, басқалардан көмек күтіп, қамқорлығында болғысы келеді. Осындайлардың кейбіреулері жаман іске құмартып, керексіз әдеттердің құрбаны болады, бұларды жеңіп шығуға олардың ерік күші жетпейді.

Еркі күшті адам тек парасатпен, еңбегімен жақсы өмір сүріп қана қоймай, сондай-ақ шын мәнінде қаһармандық іс жасауға қабілетті болады. Ерік қуаты барлық психикалық процестердің әрекеттерін жинақтап және жандандырып қана қоймай, сондай-ақ ішкі органдардың жұмысын жақсартуы естің ауруын, тіпті өлімнің келуін де тоқтатуы мүмкін.

Ерік үдерістерінің негізгі қызметтері:

-ынталандыру (инициирующая) – объектив не субъектив кедергілерді жеңе отырып, қандай да әрекет, іс-қимылды бастауға мәжбүр ету.

-тұрақтандыру (стабилизирующая) – әрқилы ішкі не сыртқы кедергілерге қарамастан ерік күшімен белсенділікті бір қалыпта ұстау.

-тежестіру (ингибирующая) – қандай да уақыт сәтіндегі іс-әрекеттің мақсатына сай келмейтін ниеттер мен тілектерге, әрекет-қылықтың өзге де жолдарына тоқтау беру.