Салықтардың нарықтық тепе-теңдікке әсерін жазықтықтағы графикте кескіндеңіз.

Мемлекет нарықтағы баға қалыптасуына жиі араласып отырады. Мемлекет тарапынан нарыққа әсер етудің басты тәсілдері:

1) Салықтар мен субсидиялар;

2) Бағаларды тікелей реттеу;

3) Нарық айналымындағы тауарларды реттеу.

Салық – нарық механизмінің жұмысына мемлекет тарапынан араласудың ең тиімді құралы болып саналады. Тауардың әрбір данасына салынатын салықтың салдарын қарастырайық және бұл салықты сатушы төлейді деп ұйғарайық.

 - тұтынушылардың ұтысы

 - өндірушілер ұтысы

С – мемлекеттік ұтыс

G – салықты енгізгеннен кейінгі шығындар

 - - сатып алушы төлейді

 – (  - t) - сатушы төлейді

Кез келген тауар нарығындағы ең алғашқы тепе-теңдік D және S қисық сызықтарға, Р_Е  тепе-теңдік бағаға және Q_Е  тепе-теңдік көлемге сәйкес келеді. Мемлекет тауар бірлігіне белгіленген салық – тауар салығын, мысалы, Т доллар көлемінде акциз енгізді дейік. Енді өндірушілер тауардың бұрынғы санын ұсынуға дайын, егер тауар бағасы Т-ға өссе. Бұрынғы Р_Е бағасымен сатқан тауардан түскен түсімді өндірушілер алады, ал Т-ға тең, сату бағасының артығын мемлекет алады. Бұл нарықтық ұсыныстың әр нүктесінде болғандықтан, ұсыныстың ең алғашқы қисық сызығы үстіне қарай Т шамасы көлемінде S₁ орнына жылжиды. Салықты енгізу, сонымен қатар, сатып алушылар алғысы келген тауар санын өзгерпейді, демек, D қисық сызығы жылжымайды. Сонымен, салықты енгізгеннен сатушылар да, сатып алушылар да ұтпайды. Өндіріс пен тұтыну көлемдері қысқарып, (жаңа Q₁ тепе-теңдік көлемі бұрынғы Q_Е  көлемінен аз), сатып алушылар жоғарылау бағаны төлейді (сатып алушы төлейтін жаңа Р₁ бағасы ең алғашқы Р_Е бағадан жоғары), ал сатушылар төмендеу бағаны алады (сатушы алатын Р₂  бағасы (салықты есептей отыра), ең алғашқыдан төмендеу). Мұнда мемлекет ғана ұтады – ол Р₁  мен Р₂ бағалар араларындағы айырмаға ие болады.

Енді салықты енгізуден кім көбірек ұтылып тұрғанын көрейік – сатушы немесе сатып алушы ма, яғни олардың араларында салық ауыртпалығы қалай бөлінеді. Салық ауыртпалығы тауар икемділігі дәрежесімен тікелей байланысты (салық енгізілетін тауар), яғни сұраныс пенұсыныс қисық сызықтарының енкіштік бұрыштары ара қатынастарынан тәуелді.

Икемділік сұраныс жағдайында салық ауыртпалығының көбі сатушыларға түседі, икемсіз сұраныс жағдайда – сатып алушыларға. Икемді сұраныста баға көтеріліп, сұраныстың жартысын тұтынушылар субтитут – тауарларға ауыстырады, икемсіз сұраныста бұл қиындық тудырады. Керісінше, егер ұсыныс икемді болса, салықтың жартысынан көбін сатып алушы төлейді, икемсіз жағдайда – сатушы. Бұның себебі: икемді ұсыныста ресурстардың (қорлардың) басқа тауардың өндіруіне бөлуі жеңілдеу тиеді. Сонымен, икемді сұраныс пен икемсіз ұсыныс жағдайында сатушы салықтың ауыртпалығын көтереді. Графикалық бұл ахуал сұраныстың жайпақ қисық сызығымен және ұсыныстың тік қисық сызығымен көрсетіледі. Егер сұраныс икемсіз, ал ұсыныс икемді болса, сатып алушыларға салық ауыртпалығы түседі. Графикте бұл тік сұраныс қисығы мен ұсыныстың жайпақ қисық сызығымен көрсетіледі.

Енді сатып алушыларға енгізілген салық жағдайын қарастырайық

(  + t) - - сатып алушылар төлейді

() - сатушылар төлейді