Бақытқан Дәулетбақов

http://economics.kazgazeta.kz

Кіріспе

Білім беру жүйесі - сабақтастығы бар білім беру бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай, әр мұғалім, өз білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гөрі, жаңа талапқа сай инновациялық технологияларды өз сабақтарында күнделікті пайдаланса, сабақ тартымды да, мәнді, қонымды, тиімді болары сөзсіз. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айқандай: «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім». Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс – тәжірибесі зерттеліп, білім беру ұйымдарының өміріне енуде.

1. ҚР 2005-2010 жылдарға арналған білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы 2. Дамитов Б.К. Жоғары білім бойынша заңды және нормативті құжаттар жинағы. ҚР Білім және Ғылым Министрлігі.- А., 1996.-132б. 3. Современное состояние высшего образования в Республике Казахстан// Вестник высшей школы- А., 2005.-С.92. 4. Закон Республики Казахстан от 27.07.2007 N319-3«Об образовании» 5. http://www.edu.gov.kz 6. 32 Алшанов Р. Частное образование в Казахстане: становление и современные вызовы // Казахстанская правда, 2007, 2 ноября, №175 7. Данилова Т.В. Методика оценки конкурентоспособности вузов// Качество и конкурентоспособность в 21 веке: материалы 5 Всероссийской научно-практической конференции.- Чебоксары: Изд-во Чуваш.ун-та., 2006.-С.137. 8. ОЕСD, 2006, Education at a Glance: OECD Indicators 2006.-257 с. Резюме В статье рассматриваются проблемы становления и развития высшего образования в независимом Казахстане. Анализируется состояние и развитие вузов. Показано, что конкурентоспособность вуза определяется его адаптивностью, инновационностью и конкурентоспособностью оказываемых образовательных услуг.

Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/1788
© e-history.kz

Болон процесі - еуропалық жоғары кәсіби білімде біртұтас жалпы-еуропалық білім кеңістігін қалыптастыруға бағытталған жаһандану үрдісінің көрінісі. Алғашқы еуропалық университеттің отаны - Болонья қаласының (Италия) құрметіне аталған Болондық декларациямен (1999 ж.) бекітілген. 2004 жылға дейін Болондық процеске 40 ел мүше болды. Мүше-мемлекеттердің ағымдағы мәселелерін талқылау мақсатында мерзімдік кездесулерді ұйымдастыруды көздейді. Болон процесі демократиялық жоғары технологиялық ақпараттық нарықтық қоғам талаптарына сай келетін және жеке бағыттылықты, таңдау еркіндігін және өзіндік білім жолын игерумен, білім жинаудың ақпараттық-ізденімпаздық сипатын қалыптастыруды мақсат тұтады. Болон процесінің басты мақсаттарының құрамында еуропалық мәдени құндылықтарды дамытудағы университеттердің негізгі басты орнын мойындау; жоғары білімді қоғам талаптарына сай бейімдеу қажеттігі; білім орталықтарына қол жеткізу мақсатындағы азаматтардың жұмылуы; түлектердің кәсібін айқындауда түсінуге жеңіл, салыстыруға боларлықтай дәрежелер мен мамандықтар қабылдау; әртүрлі мәдениеттерге, тілдерге, ұлттық жүйелерге сый-құрметпен қарау; университеттік автономияны және академиялық еркіндіктерді дамыту; үздіксіз білім беру; Болон процесі мүшелерінің арасында сенім философиясын орнату жатады. Ресми заңдық тұрғыда Болон процесі Батыс Еуропа мен Қазақстанда қалыптасқан кәсіби білім деңгейін біркелкі "бакалавр-магистр" формуласымен теңестіріп, қазақстандық жоғары білім құжаттарының Еуропада мойындалуына жол ашып, мүмкіндік береді. ^[1]

Болон процесі (Болондық қайтақұрылулар) – жоғары білім министрлерінің Декларациясына сәйкес, еуропалық жоғары білім жүйесін жақындату процесін белгілеу үшін жиі пайдаланылып жүрген термин. (Париж, 1998; Болонья, 1999; Прага, 2001; Берлин 2003).

Болон процесі – жалпы қызмет принциптеріне негізделген жоғары білімнің біріңғай еуропалық жүйесінің құрылу процесі.

Еуропалық білімнің бәсекелестікке қабілеттілігін және тартымдылығын жоғарылату;

ұлттық білім жүйелерін жақындастыру;

жоғары білімнің ұлттық жүйесін реформалауды қарастыратын жоғары білімнің құрылымдық қайта құрылу процесі, көп дәрежелі жоғары білімді енгізу;

академиялық кредиттер жүйесін қабылдау;

білім сапасын бақылау;

студенттер мен оқытушылардың мобильділігін кеңейту;

нәтижелерге және студенттік орталықтандырылған оқытуға бағытталу - Болон процесі шеңберіндегі басты ұстанымдарға жатады.

Болон реформалары «нәтижелерге бағытталу» және «студенттік орталықтандырылған оқыту» терминдерімен сипатталады. Бұл жерде сөз оқыту нәтижелерін кең мағынада түсінуде болып отыр. Осы терминдер ECTS, модуляризациямен және институционалдық еркіндікпен байланыста болуды болжай отырып, педагогикалық практиканың алға жылжуының негізгі элементтері болуы керек.

Болон процесінің үш деңгейінің арасында баланс болу керек: өкіметке, жоғары оқу орындарына және студенттерге қатысты еуропалық деңгейде белгіленген мақсаттар; процесті жүзеге асырудағы ЖООлардың алатын негізгі рөлі; ұлттық стратегиялардың рөлі және алдыңғы екі деңгейдің бірігуіндегі және әрбір елдегі процестерге көмек көрсетудегі заңдылықтар.

Болон процесі – еуропа аймағындағы жоғары білім беруді және ғылыми зерттеулерді қорғау және жақсарту құралы, мөлдірлік пен мобильділікті көтеру құралы болып табылады. Болон процесі жоғары оқу орнының қоғамдағы орнын мойындайды және сапаға ерекше мән береді, бірақ сапаны қолдау мен оны жоғарылату, жүйе мен оның кадрларына берілетін мемлекеттік инвестицияны көтеруді талап ететіндігін айтады.

ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БОЛОН ҮДЕРІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

2002 жылы Біріккен ұлттар ұйымының Бас Ассамблеясында Жапон мемлекетінің ұсынысы бойынша 2005-2015 жылдары «Білімді тұрақты дамыту декадасы» болып жарияланды. Бұл декада адамзат алдындағы ғаламдық проблемаларды барлық елдердің білім жүйесін бір кеңістікте өзара үйлестіріп, қарқынды және тиімді дамыту арқылы шешу мақсаттарын белгіледі.

Білімді тұрақты дамыту тұжырымдамасы осыған дейін ЮНЕСКО аясында 1990 жылы Джомтьенде (Тайланд) өткен білім жөніндегі әлемдік форумда және 2000 жылы Дакарда қабылданған, білім саласында 6 түрлі басты мақсатты белгілеген «Баршаға білім беру» бағдарламаларымен, 2003 жылы БҰҰ қабылдаған «Сауатсыздықпен күрестің он жылдығы» бағдарламасымен астасып жатыр және соларды бір жүйеге біріктіретін басты бағдарлама.

Осыған сәйкес Қазақстанның Болон үдерісіне енуіне сәйкес, әлемдік білім кеңістігіне бағыт алуда мемлекетіміздің Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015 жылға арналған тұжырымдамасын қабылдады. Министрлік қабылдаған білім беруді дамыту тұжырымдамасында жоғары білімге тән біліктілікті өзара тану жөніндегі Лиссабон конвенциясының, жаңа қоғамның даму сатысына лайық мамандар даярлау үрдісін айқындаған Болон декларациясының негізгі ұстанымдары мен білім берудің халықаралық стандарттық жіктелуіне сәйкес бірқатар өзгерістердің көрініс табуы да содан. Олардың қатарындағы ең бастылары: 12 жылдық орта білім беру, магистратураны жоғары оқу орнынан кейінгі білім деңгейіне көшіру және PhD докторлық бағдарламасы негізінде жаңа үлгідегі ғылыми, ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау, ЖОО-ның білім беру жүйесін кредиттік білім беру жүйесіне көшіру.

Қазақстанның білім беру жүйесі әлемдік білім беру жүйесіне енуіне байланысты, жоғары білім беру жүйесіне қойылатын халықаралық талаптар төмендегідей:
1) жоғары мектептің қоғамдағы жаңа рөлін, жаңа миссиясы мен міндеттерін шын мәнісінде, нақтылы бағалай білу, іс-жүзіне асыру;
2) жоғары мектептің өкіметпен, биліктің басқа да тармақтарымен, қоғаммен және көптеген қоғамдық ұйымдармен тең құқылы қарым-қатынасын қамтамасыз ету;
3) университеттердің автономиялық мәртебесін көтеріп, академиялық дербестігін қамтамасыз ету;
4) білім беру жүйесін басқаруда және реформалау ісінде демократиялық принциптерді кеңінен қолдану;
5) еңбек рыногында сұраныстардың түбегейлі өзгергенін және халықаралық еңбек рыногы қалыптаса бастағынын ескеру;
6) ғылымның ұдайы дамуы арқасында көптеген университет пәндерінің мазмұны өзгеріп, жаңарып, жаңа пәндер пайда болғанын, оқытудың пәнаралық әдістері дамығанын, білім мен ғылым арасында үдемелі интеграциялық үрдістің тұрақты түрде жүретінін негізге алу;
7) оқыту үрдісінде ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың, Интернеттің кеңінен орын алуын, қашықтықтан оқыту және виртуальды оқыту түрлерінің дамуын, виртуальды университеттердің бара-бара көбеюін қамтамасыз ету;
8) бар өмірге жарайды деп білім беру принципінен бүкіл өмір бойы оқыту принципіне көшу;
9) жаңа педагогикалық технология кезінде университет мұғалімдерінің дәстүрлі орны өзгергенімен, оқыту және тәрбие жұмысында олардың рөлі бұрынғыдан да күшейетіндігін мойындау; сондықтан университет мұғалімдерінің мәртебесі жөнінде 1997 жылы ЮНЕСКО ресми қабылдаған ұсыныстарды іс-жүзіне асыра отырып, олардың материалдық жағдайын жақсартып, әлеуметтік, құқықтық мәртебесін көтеру;
10) оқу үрдісін ұйымдастыру мен жетілдіруде студенттердің рөлін мейлінше арттыру, олардың өзін-өзі басқару құқықтарын заң жүзінде бекіту;
11) университеттер арасында және әр түрлі мемлекеттер арасында профессорлар мен студенттердің кеңінен ауысып отыруына жағдай жасау;
12) оқу мерзімдерін, деңгейлерін, берілетін академиялық және ғылыми дәрежелер мен атақтарды өзара салыстырмалы жүйеге келтіріп, сәйкестендіру және т.б.
Осы ретте Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 қаңтардағы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты Қазақстан халқына Жолдауында тағы да жан-жақты қарастырды.
Білім беру саласын жаңғыртуды жалғастыруымыз қажет. Бұл туралы Қазақстан халқына арналған Жолдауында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев мәлім етті. «Бүгінгі күні еліміздегі мектептерді компьютерлендіру толық аяқталды. Мультимедиялық интерактивті жабдықтар орнатылуда. 12 жылдық орта білімнің моделі енгізілуде. Бұл ретте өмір бойы оқу – әрбір қазақстандықтың жеке ұстанымы болуы тиіс»,- деді Н. Назарбаев.
Әлемдік білім кеңістігіне ену Қазақстанның жоғары оқу орындары халықаралық стандарттау ұйымы /ISO – International Standard Organisation/ дайындаған 2000 жылғы нұсқаудағы ISO 9000 стандарттар сериясының талаптарынан кем түспейтін, ұлттық ерекшеліктеріміз ескерілген сапалы білім беру қызметін ұсынғанда ғана мүмкін болады. Себебі, ХХІ ғасыр – білім, ғылым және сапа ғасыры. Осы үшеуі элитарлық білімнің де негізі болып табылады. Біз жоғары оқу орындарын тек білім беруші мекеме деген қарапайым біржақты түсініктен арылып, оның ғылымның да бастауы және орталығы екенін ұғынғынамыз абзал. Өйткені, элитарлық білімді ғылым жетістігінсіз беру мүмкін емес, ал оның деңгейін анықтайтын өлшем – сапа. Ендеше, біз жалпыға бірдей жоғары білім беруден элитарлық білім беруге біртіндеп көшуіміз керек.
Сонымен, 2010 жылы Қазақстан Болон үдерісіне қосылды. Ол туралы шешім 2010 жылғы наурыздың 11-де Болон үдерісіне қатысушы елдердің Білім және ғылым министрі Ғылым комитетімен қабылданды.
Барлық дамыған елдерде жоғары бiлiмде ұқсас үрдiстер байқалады, сондықтан да Қазақстандағы Болон декларациясына сәйкес болып жатқан өзгерiстердi объективтi түрдегі үрдіс деп қарауға болады. Ұлттық бiлiм беру жүйесінде, бiлiм беретiн кеңiстiк үшiн әлемдік деңгейдегі осы сияқты үрдістерден бөлініп жеке қалып қоюдың келешекте терiс зардабы болуы әбден мүмкін.
Сондықтан да, бұл ретте міндетті түрдеі, ұлттық жетiстiктер мен дәстүрді сақтай отырып, бiлiмнiң дамуына байланысты бұрыннан қалыптасқан ең жақсы күштерді бiрлестiре отырып, халықаралық ықпалдастықты үдету керек. Бұл Қазақстандық жоғары бiлiмнің бәсекеге қаблеттілігін арттыруға барынша мүмкiндiк бередi.
Осы орайда Қазақстандағы жоғары бiлiм берудің маңызды ерекшелiгін айта кеткен жөн болады. Ол таңдаулы Жоғары оқу орындарының Астанада, Алматыда және белгілі бір академиялық орталықтарда шоғырлануы. Бұл Еуропада да, Америкада да жоқ.
Бұл аймақтардағы қазiргi деңгейдегі мамандарды дайындаудың маңызды мәселесiн тудырып отыр. Аймақтағы халық табысының және қозғалғыштықтың (мобильдіктің) төменгi деңгейі дамудың Болон декларациясында көрсетілген маңызды бағыттардың бiрiне қайшы келедi
Ендігі әрі жаңа экономикалық өзгерістерге байланысты жоғары оқу орындарына бөлінетін қаржыны үнемдеу мақсатында «автономия», – беру керек деген ойлар айтылып жатыр.
Бұл «автономия» – ның берері не? Түсініксіз… Әрине ол қаптаған жекеменшік оқу орындарына пайдалы екені рас! Ал сонда, ұлттық жоғары оқу орындары үшін «автономия» – ның жағдайы қалай болмақ?
Менің ойымша, Болон процесiне қатысу жоғары оқу орындарын бiр iзге салып (унификациялап) соның есебінен пайда тауып немесе қаржы үнемдеу емес қой!.
Ол бiлiмнiң салыстырушылық жүйесіне және талпынысына бағдар бере отырып, уақыттың талабына сай еңбек нарығының қажеттiлiктерiне жауап беретiн жоғары бiлiмнiң динамикалық жүйесiн қалыптастыра отырып дамыту.
Енді осы Балон үдерісі жөнінде көңілде жүрген ойларымды айтуды жөн көріп отырмын.
1. Болон үдерісі білім беру реформасының қажеттігі біздің қажетімізге жарай ма?
Бұл орайда, Еуропа көп жағдайда өзін біртұтас бүтін санайды. Жоғары білім қоғамның құрылуына елеулі ықпал ететін сала болып табылады.
Сондықтан да, олар «Біліктілікті» – бүркеу етіп «Біртұтас Европа» қағидалары негізінде еңбек (жұмыс күші), тауарлар мен капиталдың еркін айналуын көздейді. Оған дәлел, қазіргі кезде «Thomson Reuters», «Scopus» рейтингтеріндегі журналдарға мақала жазып жариялауды «PhD» докторанттарына міндеттеп қойды. Ал оқытушыларға белгілі бір республикалық немесе университеттік ғылыми жобаларға қатысу үшін сол журналдарда – мақаланың болуын талап етеді. Ол қомақты ақша (700-800 АҚШ доллар). Мақаланы жариялау үшін бір жылға жуық уақытың кетеді. Сонда қалай? Біздер Еуропа үшін жұмыс істеп жатырмыз ба? Ақша қайда кетіп жатыр?
Осындай білім «бизнесі» жағдайында жоғары білікті қазақ тілді кадрлардың еркін қозғалысы болуы мүмкін емес. Сенің «тіліңнің» шет елге қажеті қанша? Сондықтан білім жүйелерінің ұлттық ерекшелігінің ескерілмеуі және оның шашыраңқылығы, ала-құлалығы табысты бәсекелестікке апармайды.
2. Жоғары білімнің үш сатылы жүйесінің ерекшелігі қандай?
Мемлекеттік бағдарлама бойынша Қазақстанда үш сатылы дайындық жүйесі қалыптасты. Бірінші саты- бакалавриат (нормативті оқу мерзімі 4 жыл), екінші – магистратура (оқу мерзімі 1-2 жыл). Бұл жүйе PhD докторларын және жоғары мектеп пен ғылым үшін докторлар дайындайды.
Дәл осы уақытта мен бұл жүйенің советтік нағыз озық жүйесінен артықшылығын көріп тұрған жоқпын!. Оны келешек көрсетер! Тек қазіргі уақытта білімді тез меңгеру қажетті. Ол компьютерлік ғасыр жағдайында, өздігінен жүзеге асады. Сондықтан бітірушіге советтік жүйеде қалыптасқан Жалпы ортақ білімді міндетті түрде беру қажет, өйткені білімнің нағыз қайнар көзі мектепте қалыптасады, ал кейбіреулердің мектеп жасынан, ал тіпті біреулердің балабақша кезінен бастап «бірбағытты» түрде даярлау қажет дегендердің пікірлерімен мен келіспеймін (өнер мен спорттан басқа). Мен өзім 44 жылға аяқ басқан ұстаздық еңбек жолымды осы мектептен бастағанмын. Еуропалық білімін де алдым (білімді жетілдіру түрінде). Сондықтан да мен салыстырып айтып отырмын.
Жарайды, жалпы орта білім алғаннан кейін, оны қажетіне қарай білімін, дағдылары мен икемділіктеріне қарай толықтырып, жаңартып отыруға үйрету қажет дегенмен толық келісемін. Ал сырттай білім беру мәселесінің қазіргі жағдайы мәз емес! Олай дейтінім, онда ешбір білім жоқ. Ол тек белгілі бір «баспалдаққа» көтерілу үшін қажет сияқты. Мысалы, жоғарғы лауазымды қызметтерге сайланып жатқан адамдардың бір басында табақтай үш-төрт диплом бар (қаржыгер, экономист, юрист т.б.). Оның өзі танымал оқу орындары емес. Ойға сыймайтын жағдай ғой!! Олар «біреудің» жетегінде «қызымет баспалдағы қолшоқпары» үшін жүргендер екені әбден анық!. Несін жасырамыз! Ұят қой!!
Әрине сырттай білім алуға мен қарсы емеспін. Бірақ оның жүйесін түгелдей дерлік мемлекет деңгейінде өзгерту қажет. Мысалы, сырттай білім беру жүйесін бір орталыққа беру керек. Ол, меніңше – Мемлекеттік тестілеу орталығы. Өйткені онда тест сұрақтарының базасы бар. Осы заманғы компьютерлік жүйе программалық қамтамасыз етілген. Мұндай мүмкіндік жоғары оқу орындарында бәріне бірдей емес. Ендігі әрі тест құрылымын жаңаша түбегейлі өзгерту қажет. Қазіргі компьютерлік заманда оның бәрін жасауға болады. Өйткеі мұндай жүйе бар («Майкрософт» «Путеводитель по ИКТ» сайттарында). Осындай жүйе Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінде қашықтықтан оқыту бөлімінде жасалып қалыптасқан. Қазіргі кезде бұл жүйе мамандардың айтуына қарағанда Сорбонна, Оксфорд және т.б. университеттердің ассоциациялық одақтарының сайт жүйесіне ұқсастырып жасауға интернет арқылы келіссөздер жүргізіп жатқан көрінеді.
3. Болон үдерісінің құжаттары білім жүйелерінің ұлттық ерекшелігін ескере ме?
Жалпы қазіргі уақытта батыс еуропалық елдердегі білім жүйелері біртектіліктен әлі алыс; олардың қаншалықты жақындасатынын – болашақ көрсетеді. Қандай жағдайда болмасын, Болон үдерісінің құжаттары білім жүйелерінің ұлттық ерекшелігін ескеру қажет.
Дегенмен, мәдениетте кез келген біріздендіру («бірбағыттылық» қауіпті: ол сөзсіз тоқырауға алып келеді, өйткені нақты саналуандық, түрлі жүйелердің өзара әрекеті оң дамудың көзі болмақ. Әр ұлттың мәдениетінде өзінің, тек соған тән ғана міндеті, жалпы адамзаттық қазынаға қосар өз үлесі бар, ал жаһандану екпінімен тіпті бір ғана мәдениетті жою – бұл әлемдік масштабтағы қасірет!. Әлемде өз мәдениетінен айырылып, жойылып кеткендер де, соның шыңырау шегінде тұрғандар да аз емес.
Сондықтан да, өмір өзеніне, оның ағысына үлкен мән беріп, жауапкершілікпен қарайық ағайын!