Леуметтік әріптестіктің түсінігі

Алғаш рет ұжымдық шарттар Англияда ХІХ ғасырдың ортасында еңбек пен капитализмнің үйлесу негізі ретінде пайда болады. Алайды, оларды құқықтық реттеу соның ішінде Халықаралық еңбек ұйымның халықаралық - құқықтық актілерін реттеу тек ХХ ғ-дың ІІ жартысынан бастап қана мүмкін болды. Бұрынғы Кеңестік одағының аумағында бірінші ұжымдық шарт Ресейде 1904 жылы Баку мұнай өндіру орындарындағы қарулы қақтығыстың нәтижесінде бекітілді. Алайда, ұжымдық шартты алғаш рет ұқыптық реттеу 1918 жылы бекітілді. Ал, 1922 жылғы еңбек туралы заңдар кодексі ұжымдық шарттарды құқықты реттеуді одан әрі дамыта түсті. ҚР-ның “ҚР Еңбек туралы” заңда ұжымдық шарттарға жеке тарау арналған.

ХІХ ғ-ы “Жабайы” капитализм жұмысшылар қозғалысының нәтижесінде икемділік бола түсті, жұмысшылар тобының өз құқықтарын қорғауына мүмкіндік берді, олардың жағдайын икемдеп түсті. Әлеуметтік әріптестіктің дамуының нәтижесінде өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінде еңбек жұмысшылар тобына жаңа көзқарсаты қалыптастырған өнеркәсіптік демократия пайда болды. Әлеуметтік әріптестік еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-қайшылықтарды жояды. Жұмысшылар мен жұмыс берушілердің қарама –қайшы мүдделердің үйлесімді шешімі болып табылады. Өндірістегі жетістіктерге әкеледі. Сонымен қатар, қызметкерлер ұжымдық шарттарды бекіту жөнінде ұжымдық келісім сөздерді жүргізуге де мүдделі, себебі, осы актілер арқылы олар еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсартуға жете алады. Қазіргі кезде көптеген дамыған Батыстық мемлекеттерге өмір сүрудің жоғарғы деңгейі, қызметкерлердің әлеуметтік қорғағандығы тән. Әлеуметтікәріптестікті реттеудегі негізгі нормативтік-құқықтық акт болып ҚР-ның “Ұжымдық шарт туралы” заңы болып табылады. Бұл заң ұжымдық шарттар мәселесін де құқықтық тұрғыдан реттейді.

Леуметтік әріптестік мақсаттары

ҚР-ның “Ұжымдық шарттар туралы” заңының мәні мыналардан көрініс табады:

- алғаш рет ҚР-ның еңбек құқығында ұжымдық шарттарды жүргізу тәртібін бекітті және әлеуметтік - әріптестік қатынастарды ұйымның деңгейінен жоғарғы деңгейде реттеуді көздеді.

- Ұжымдық шарттар жасаудың, бекітудің және олардың әрекет етудің қағидалары мен құқықтық негіздері бекітті.

- Еңбек жағдайы мен әлеуметтік - еңбек мәселелерін ұжымдық шарттық - және әлеуметтік-әріптестік тұрғыда реттеуді кеңейтті.

- Ұжымдық шарттың заңдық түсінігін бекітті, мұндай шарттардың мазмұны және оларды кепілдеуді анықтады.

- Еңбек заңнамасын шарттық заңнамамен арақатынасын белгіледі.

- Ұжымдық шарттарды қай жерде және қалай бекітілетінін жаңаша белгіледі, оларды қолдану салаларын анықтады және ұжымдық шартты бекіту - бекітпеу құқығын еңбек ұжымдарына тиесілі етті.

- Ұжымдық келісім сөздерді жүргізу кезіндегі келіспеушіліктерді шешу жолын белгіледі.

- Ұжымдық келісім сөздерге қатысудан бас тартқаны және ұжымдық шарттанды рмағаны үшін жауапкершілікті көздеді.

ҚР-ның “Ұжымдық шарттар туралы” заңының қысқаша сипаттамасы осындай.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу және меншіктің әр түрлі түрлерін орындалу жағдайында еңбек қатынастарын реттеудің ұжымдық - шарттық әдісінің рөлі ерекше өседі. Бұл жағдайда еңбек заңнамасы жалданбалы еңбектің қызметкерлері үшін кепілдіктердің белгілі мөлшерін белгіледі. Сондықтан, еңбек қатынастарын тек ұжымдық – шарттық реттеу кезінде ғана талаптар еңбек жағдайын белгілеу және өзара мүдделер мен табысты әділ бөлудің негізінде ақы алу мүмкіндігіне ие болады.

ҚР-ның “ҚР-ның еңбек туралы” заңы жұмыс берушінің, кәсіптік одақ ұйымдардың және қызметкердің арасында ұжымдық шарт бекіту мүмкіндігін көздеді. Егер кәсіптік одақ ұйымы және қызметкерлер ұжымдық шарт бекіту ниетін білдірсе, жұмыс берушінің бас тартуға құқығы жоқ. Ұжымдық шарттарды жасау, бекіту және орындаудың жалып құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері ҚР 1992 жылғы 4-шілдедегі “Ұжымдық шарттар туралы” заңында, ҚР “ҚР Еңбек туралы” заңында (3-тарау), ҚР-ның Президентінің 1994 жылғы 19 желтоқсандағы “Әлеуметтік-экономикалық еңбек қатынастар саласындағы әлеуметтік- әріптестік туралы” жарлығында, халықаралық конвенцияларды, халықаралық еңбек ұйымының ұсыныстарында және өзге де нормативтік - құқықтық актілерде бекітілген.