Дәріс тақырыбы:Мүмкіндігі шектеулі балалардың ауызша сөйлеу тілін дамыту әдістемесі

Баланың тілдік жүйені меңгеруі оның негізгі психикалық процестерін қайта құрады, сөйтіп, сөз – психикалық әрекетті қалыптастыратын күшті фактор ретінде қолданылады. Ол зерденің, естің, қиялдың, ойлау мен әрекеттің жаңа түрлерін жасап шығарады. Баланың тілді толық меңгеруі – оның қарым-қатынасының жоғары деңгейге көтерілгендігін көрсетеді, оның жеке тұлғасының қалыптасуына жол ашады. Қорыта келгенде, тіл - әлеуметтік бейімделудің ең тамаша жолы. Тіл дамытудың негізгі жұмыстары қазақ тілі сабақтарында өткізіледі.

Тіл дамытудың негізгі мақсаттары:

1. Оқушының тілдік дамуын зерттеу.

2. Тіл ақауын түзету және дыбыстау машығын қалыптастыру.

3. Сөздік қорды анықтау, байыту және белсенділендіру.

4. Сөйлемдерді грамматикалық дұрыс құруға үйрету.

5. Ауызша тілдің диалогтық және монологтық түрлерін дамыту, кемшілігін түзету.

6. Өз ойын байланысты түрде логикалық ретпен жеткізу.

Бұл мақсаттар өзара тығыз байланысты, сондықтан кешенді түрде орындалады.

Оқушының тілін дамытудың тиімділігі белгілі бір шарттармен байланысты.

Соның бірі – сөйлеудің мазмұны мен сөйлеудің қажеттілігі. Егер балаға сөйлеу қажетсіз болса немесе оның айтатын ешнәрсесі болмаса, сөйлегісі келмесе – тіл дамыту мүмкін емес. Сондықтан баланы қоршаған ортасындағы дүние мен құбылыстар туралы білімін тексеру тіл дамытудың әдістемелік шартына жатады. Балалар оқығанын талдайды, өткен сабақтармен байланыстырады, белгілі бір пәнді, құбылысты, затты қарастырады, зерттейді, басқамен байланыстырады, салыстырады, практикалық жұмыстар жүргізеді, қорытындылайды т.б. Сөйтіп, мұғалім оның тілін дамытуға мүмкіндік алады.

Екінші әдістемелік шарт – оқушының сөйлеуге қызығушылығын арттыру. Мұғалімнің сұрағы, көрнекілік, қызықты тақырып, қызықты ситуация, мадақтау, көрген-білгенін бөлісуі - оқушының сөйлеуге қызығушылығын тудырады.

Үшінші әдістемелік шарт - сөйлеу тілін қажет тілдік құралдармен қамтамасыз ету. Олар: сөз, сөз тіркесі, сөйлемдер.

 Бұл бағыт барлық оқу процесін қамтуы керек. Барлық сабақтарда да тіл дамыту мақсаты қойылуы қажет. Тіл дамытуға басшылық жасауда мұғалім сөйлеу түрлерін, оның әрқайсысына тән ерекшеліктерді жақсы білуі тиіс.

Бала тілін дамыта отырып, мектеп нақты анықталған сөйлеу сипаттамасына сүйенеді, яғни ол баланың ауызша және жазбаша сөйлеуін бағалау өлшемдеріне жатады:

- мазмұндылығы;

- сөйлеу логикасы, жүйелілігі;

- нақтылығы;

- сөйлеу тілінің байлығы;

- анықтылығы;

- мәнерлілігі;

Аталған талаптар мектеп практикасында кешенді түрде жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары негізінен мынадай міндеттерді көздейді:

1. Оқушылардың ойлау қабілеті мен тілін, дүниетанымын дамыту, әр нәрсені салыстыра отырып, оларды ажырата білуге, өз беттерімен қорытынды жасай білуге үйрету.

2. Оқушылардың қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс айтып және жазып бере алатындай дәрежеге жетуге тиіс.

3. Қазақ тіл ғылымының зерттеу жұмысының негізінде оқушылардың жазу тілін дамытуға, сөйлеу шеберліктерін арттыруға септігі тиетін жұмыстарды, әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу жұмыстарының оңай да тиімді жолдарын іріктеп ұсынып, оларды орындау.

4. Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп құрметтей білуге тәрбиелеу.

Тіл дамыту жұмыстарына қойылатын талаптар да балаларға білім беру, іскерлікке үйрету және дамыту мақсаттарын көздейді. Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында мұғалім белгілі әдістемелік талаптарға сүйенеді.

Байланыстырып сөйлеу —тілдің анағұрлым күрделі жағы болып табылады. Байланыстырып сөйлеу – бір-бірімен арнайы байланысып тұратын екі немесе одан да көп сөйлемдер жиынтығы, күрделі тілдік бүтін. Тіл дамытуға басшылық жасауда мұғалім сөйлеу түрлерін, оның әрқайсысына тән ерекшеліктерді жақсы білуі тиіс.

          Байланыстырып сөйлеу екі жақты процесс – сөйлей білу

        (экспрессивті тіл) және түсіне білу (импрессивті тіл). Экспрессивті тілдің түрлері диалог және монолог. Екеуі де қатынастық мақсатты көздейді.

       Диалог - әңгіме. Ол жай сөйлемдермен жасалады, мимика, эмоционалдық күй, ымдау т.б. қолданылады (экстралингвистикалық факторлар).

       Монолог - тілдің күрделірек түрі. Онда реплика болмайды. Тыңдаушыға түсінікті болуы үшін ол түсінікті, жүйелі логикалық түрде, көркем сөзбен құрастырылады. 

Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:1-20.

Қосымша: 2,4,6,9,11,12,13,14,17,20,22,29,30,31.