Арнайы мектептердегі тілге үйрету қағидалары.

Дәріс тақырыбы:Арнайы мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі ережелері

Арнайы (көмекші) мектептердегі қазақ тілін оқыту әдістемесі басқа да әдістемелер тәрізді педагогика пәніне жатады. Бұл пән ақыл-ойы кем оқушыларға қазақ тілін оқытудың мақсаттарын, мазмұнын, заңдылықтарын, қағидаларын, әдістері мен тәсілдерін зерттейді.

Әрбір әдістеме жеке-дара ғылым болғандықтан, оның өзіндік зерттеу обьектісі бар. Бұл – мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту, олардың ауызша және жазба тілін дамыту, танымдық қабілеттерін жетілдіру т.б. болып табылады. Қазақ тілін оқытудың арнайы әдістемесі олигофренопедагогиканың қағидаларына сүйене отырып, мүмкіндігі шектеулі балаларды тілге үйретуде, яғни оқу бағдарламасын құруда арнайы әдістер таңдайды.

Қазақ тілін оқытудың арнайы әдістемесінің негізгі мақсаттары:

· ой-өріс дамуы бұзылған оқушыларды қазақ тіліне оқытудың негізгі бағытын анықтау;

· оқытудың шамаға лайықты жүйелілігі және оқу материалының лайықты көлемі;

· оқытудың белсенділік және саналылық қағидасы;

· қажетті тиімді және арнайы оқыту әдіс-тәсілдерін таңдау, олардың түзетушілік мақсаты;

· тіл құралының көмегімен балалардың ой-өрісін дамыту;

· жеке тұлғаны дамыта отырып, даралап-саралап оқыту;

· қазақ тілінен берілетін теориялық білімді ұлттық рухани тәрбиемен, өмірмен байланыстыру.

Қазақ тілін оқытуда мұғалімнің бірінші басшылыққа алатыны - әр сыныптың жас ерекшелігіне байланысты білім көлемінің бір жүйеде берілуі. Үш сатыда (бастауыш, орта, жоғарғы буын) берілген материалдар сабақтаса отырып, толықтырылып, кеңейтіліп, тереңдей береді.

Педагогикалық процесте мұғалім мен оқушылардың бірігіп орындайтын іс-әрекетінің нәтижесінде белгілі бір білім,білік дағдылары қалыптасады. Мұғалім педагогикалық процесті ұйымдастыра отырып, білім,білік дағдыларын үйретуде оның қағидалары мен әдіс-тәсілдерін, қолданылу тиімділігін білуі қажет.

Педагогикалық процестің барлық компоненттерінің органикалық тұтастығы мен өзара жүйелі байланысын оқыту жүйесі деп атайды.Тек оқыту жүйесінің көмегімен педагогикалық мәселелерді тиімді шешуге болады

Әдістемелік жүйе мен оның әр саласы ғылыми негіздеуді қажет етеді және психология, дидактика, логопедия, лингвистика сияқты ғылымдарға сүйенеді. Мұғалім оқушылардың тілдік, ой-өрістік, сенсорлық қабілеттерін дамыту үшін және педагогикалық процестегі кездесетін мәселелерді шешуде өз жұмысының теориялық жағымен де жете таныс болуы шарт.

Арнайы мектептердегі тілге үйрету қағидалары.

Тілге үйретуді оқушының тіл дамуы мен типтік және жеке ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру. Бұл қағиданың негізгі шарттарына, оқушылардың тілді үйренуінің жүйелілігі (даму деңгейі, типтік қиындықтар), тіл бойынша бағдарлама материалын меңгеру деңгейі, тілдік тәжірибеде қолдана білуі (грамматикалық ережелер, ұғымдар, орфографиялық дағдылар) жатады.

Оқушылардың тілді танымдық әрекет қаруы ретінде және қарым-қатынас құралы ретінде тәжірибе жүзінде меңгеруі.

Бұл қағида арнайы оқытудағы тілді қарым-қатынас құралы ретінде қалыптастыру мақсатынан туындайды және тілінің ауыр бұзылуы бар балаларда үшін ең маңызды нәрсе. Бұл қағиданың нақты көрінісі арнайы оқытуда (тілдік материал, жүйелік қатынас), қолданылу барысында (оқу және жазу) меңгеріледі.

Оқушылардың тіл дамуының жүзеге асырудағы және түзету мен қазақ тіліне үйретудегі мақсаттардың өзара байланысы. Бұл қағида егер балаларда минимальда тілдік базасы – элементарлы сөйлесу машығы болса күшіне ене алады. Балаларда ешқандай сөйлеу машығы болмаса, оған тілдік ұғымдар беру мүмкін емес. Кейбір тіл туралы элементарлы түсініктер баланың тілідік білім, білік дағдыларын меңгеруге, кемшіліктерін түзетуге өзінің көмегін тигізеді.

Тілге арнайы үйретуді қалыпты тіл дамуының жалпы заңдылықтарына сәйкес құру.

Тіл зерттеушілерінің пікірінше, бұл процестің белгілі заңдылықтары бар(кезеңдерге бөліну, тіл түрлерін меңгерудегі сатылық, әр түрлі әрекетер көмегімен тіл дамыту, ситуациялық қарым-қатынас түрінен мәтіндік қатынас түріне біртіндеп көшу т.б.)

Тілдің фонетикалық, лексикалық, және грамматикалық компоненттерінің өзара байланысы негізінде тілді қалыптастыру және түзету. Р.Е.Левинаның негіздеген бұл қағидасы тілді құрылымдық-жүйелік тұтастық ретінде қарастырады Сондықтан, аталған қағиданы әдістемелік талап ретінде ұсынуға болады: әр түрлі тіл аспектілері арасындағы тіл дамыту мен түзету жұмыстарының жүйелік қатынастары.

Тілдік топтауларды қалыптастыру негізінде тілге үйрету.

Тілдік топтаулар өзіндік тіл әрекетінің негізін құрайды. Тілдік дамудың қалыпты жағдайларында олар пайда болады, дамиды және кең тәжірибелік қолданыстың арқасында бекітіледі. Олардың толық қалыптасуы қабылдау мен түсінудің өзара байланысы, үйлесуі негізінде жүзеге асады.

Қазіргі заман талабына сай қазақ тілін оқыту принциптерін жеті топқа бағдарлау қажет:

1. Қазақ тілі оқытудың ғылымилық принципі.

2. Оқытудың шамаға лайықты жүйелілік принципі.

3. Оқытудың белсенділік, сапалық принципі.

4. Жеке тұлғаны дамыта отырып, даралап - саралап принципі.

5. Қазақ тілінен берілетін теориялық білімді ұлттық, рухани тәрбиемен, өмірмен байланыстыру принципі.

6. Көрнекілік принципі.

Заман талабына сай оқыту принциптері іздеуді, зерттеуді қажет ете береді.

Қазақ тілі оқытудың ғылымилық принципі. Қазақ тілі оқытудың ғылымилық принципі дегеніміз – қазақ тілін оқытуда грамматиканың әр саласынан берілетін ғылыми фактілер, ұғым және анықтамалар. Ғылымилық принципті меңгеру мен меңгерту қазақ тіліндегі әрбір тақырыпқа байланысты игерілетін, іріктелетін материалдардың ғылыми түсініктемесі.

Оқытудың шамаға лайықты жүйелілік принципі. Қазақ тілін оқытуда оқытушының бірінші басшылыққа алатыны - әр сыныптың жас ерекшелігіне байланысты білім көлемінің бір жүйеде берілуі. Бағдарламада берілген материалдың орналасу жүйесі бастауыш сыныпта, орта және жоғарғы сыныпта көрсетілген 3 сатыда берілген материалдар сабақтаса отырып, толықтырылап, кеңейтіліп, сатыдан сатыға өткен сайын - тереңдеп, ғылыми жағынан байып отырады.

Оқытудың саналылық және белсенділі принципі. Қазақ тілін оқытуда әдіскерлердің басты мақсаты - оқушыларына берілетін білімді саналы меңгерту. Білімді саналы меңгерту – мұғалімнің білімдарлығы, түсінігінің айқын дәлдігі, жеткілікті түсіндіруінен көрінеді.Білімді саналы меңгерген оқушы, өз белсенділігін оқудың бүкіл барысында көрсете алады. Саналы көзқарас білімді саналы меңгерумен бірге, оқушының іскерлік пен дағдыны саналы меңгеруді қалыптастырады. Бұл принцип – қағида, қазақ тілінен беріліп отырған білімді шеберлікпен айқын да, анық түсіндіргенде, таным процесінің аяқталуы барысында (жаңа білімді түсіндіргеннен кейін) белсенділік көрінеді.

Жеке тұлғаны дамыта отырып, даралап, саралап оқыту принципі. Оқушының жеке басын дамыта оқытудың принципін көрсеткен академик Л.В.Занков оқытуда бірқатар өзіндік принциптерін былай көрсетті: озық оқыту принципі, өте қиындықта, жылдам, қарқынды оқыту принципі, сол сияқты теориялық жетекшілік роль атқару принципі дей келіп, дамыту міндетін: ойлау, ерік – жігер, танымдық, ынта, мінез, қажеттілікті дамытуға назар аударған.

Қазақ тілінен берілетін теориялық білімді ұлттық рухани тәрбиемен байланыстыру принципі. Теорияның практикамен байланысы принципі негізінде қаралады. Бұл принцип оқыту мен тәрбиені қатар жүргізу заңымен ұштасады. Қай пәнді оқытса да, өмірмен байланыстыра отырып оқыту, оқушыларды өмірге дайындауға мүмкіндік туғызады. Ұлт мектептерінде білім беруде ата-бабамыздың аяулы дәстүрлерінен, қастерлі әдет-ғұрыптарынан мәлімет бере отырып, теориялық білім беру негізгі принциптердің бірі.

Көрнекілік принципі – қазақ тілінен берілген білімді көрнекілік арқылы оқытуға бағыт береді. Оқушы қазақ тілінен берілген білімді (схема, таблица, плакат, сурет т.б.) көріп қана қоймайды, арнаулы сұрақтарға жауап іздеп, ең маңызды қасиеттерін білуге ұмтылады. Көрнекіліктің түрлері көп. Әр тақырыптың ыңғайына қарай, көрнекіліктер таңдауға болады.

Көрнекілік білімді саналы игеруге, уақыт үнемдеуге пайдалы, бірақоларды тиімді пайдалану керек, тым көп және орынсыз болса керісінше сабақты ауырлатады.

Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі: 1-20.

Қосымша: 4,11,12,15,19,20,22,23,24,28,30,31.