Азіргі қазақ тілі лексикасындағы омонимдер. Синонимдер және антонимдер.

15-жаттығу. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерін пайдалана отырып, төменде келтірілген сөздерге омоним болатын сөздерді тауып жазыңыздар, оларға түсінік беріңіздер.

       Барыс, бақ, бақыр, баспа, безеу, би, блок, бөген, бұршақ, дана, жады, жазу, жару, жастық, жете, қию, өлең, сал, салт, булық, сырттан, тап, еңбек, парла, түбек, ұшық.

 

16-жаттығу. Түсіндірме сөздіктерден омоним сөздердің қатарын тауып жазып, оларға түсінік беріңіз. Әр студент үш омонимдік қатарға мысал келтіріп, талдау жасайды.

           

17-жаттығу. Түсіндірме сөздіктерді пайдалана отырып, төмендегі сөздерден омоним сөздерді бір бөлек, көп мағыналы, ауыс мағыналы сөздерді бір бөлек теріп жазып, олардың мағыналық айырмашылықтарын көрсетіңіз. Әрі омоним, әрі көп мағыналы, ауыс мағыналы сөздерді жеке талдаңыз.

       Бас, баспа, баспалдақ, баспақ, белдеу, бел, боздақ, бозғыл, болыс, бөлу, булық, бұқа, біте, бітім, желбегей, жом, жүздік, жым, жіңішке, жіті, заңғар, зауал, иық, кәсіп, кез, кеңес, керімсал, тебін, той, тірек, түп, түбек, ұзақ, ұрпақ, үкі, үйір.

 

23-жаттығу. Төмендегі сөздердің синонимдерін түгелдей келтіріп, синонимдік қатар құраңыздар, оларға ұйтқы болып тұрған тірек сөзді (доминант сөзді) көрсетіп түсінік беріңіздер. Талдау үшін «Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерін», «Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігін» пайдаланыңыздар.

       Абайлау, аласа, алыс, араз, асығу, ауру, бала, барлық, бет, дардай, епті, зат, кездесу, кенеттен, қорқу, мезгіл, реті, сотқар, тәрізді, уайым.

 

29-жаттығу. Төмендегі үзінділерден бір-бірімен антонимдік қатынастағы сөздерді тауып жазып, олардың мағыналық ерекшеліктеріне, стильдік қызметіне талдау жасаңыздар.

                              1. Ал енді молда қайда, сөзі қайда?

                              Беретін жұмақ, тозақ анау жайда?

                              Білмеймін анығын да, танығын да,

                              Бас қатты шешемін деп жоқты ойда (С.Тор).

 

                              2. Талайды осы күні-ақ жүрмін көріп,

                              Жалқауды қақпалайсың аттай мініп.

                              Талаптының маңына жоламайсың,

                              Талаптанып қууға өзімде ерік (С.Тор).

 

                              3. Кедей көп өмір бойы бейнет көрген,

                              Бай бар ма ол еңбектің құнын берген.

                              Даулы болып төреге бара қалса,

                              Кедейдің кім бар еді жасын көрген? (С.Тор).

 

                              4. Ғылым, өнер, құқықтан жұрдай болып,

                              Мәз болдың иттей үрген таласына.

                              Жөн мынау, теріс мынау дегендердің,

                              Ұмтылдың тұра сала жағасына (С.Тор).

34-жаттығу. Текстен негізгі сөздік қорға жататын сөздерді бір бөлек, сөздік құрамға жататын сөзді бір бөлек айырып жазып, оларға түсінік беріңіздер.

       1. Бірақ үлкен темір кіреуетте арыстай болып зорға сыйып жатқан жас жігіт әлі толық оянбаған қалпында, көзін ашпаған күйі қымтана түсіп жата берді. Балға қонған шыбындай кірпіктері ауырлап, санасы сазға батқандай бірте-бірте бұлыңғыр тартып, тәтті ұйқының құшағына қайтадан ене берген. Осы сәтте келіншегі қайта оралып, күйеуінің табанын қытықтады. Оған да болмаған соң танауын қысып, еркелеп ойнауға кірісті. Тек осыдан кейін ғана, жігіт амалсыз көзін ашып алған. Қолымен қармап Бибіні ұстап алмақ еді, ол сықылықтай күліп, ұзап кетіпті. Үй іші самаладай жарық. Күн едәуір көтеріліп қалса керек, терезе жақтауынан төр жаққа қиғаш сәуле түсіп тұр (Қ.Жұмад).

       2. Ертістің сол қабағында Қарашолақ ауылы бар. Қарашолақтың алпысқа тарта үйі бар. Қарашолақтың халқы қазақ болмаса, әжептәуір қаласымақ болар еді. Не бір көше жоқ, не үй сияқты үйі жоқ. Боқтықтан, күңнен, күлден, көз жылтыраған, жалпиған үйме-жүйме бірдеме. Бір кездегі ауқатты үйлердің қора-мүлкі қиқайып-сиқайып қалыпты.

       Отырған жерінің шөбі арғы беттегі казак—орыс қаласынікі. Солардан жалдап шабады. Қарашолақтың кедейлері отын, шөп сатады. Тәуірлері алыпсатарлық қылады. Еті тірі Әсембай дейтін бетке шығары қазақ оқырмандарымен танысып, земстводан пұл алып, ендң ауылын ағартуды ниет қылады. Мұғалім сұраған соң, Қарқожаны берген екен (Ж.А.).

       3. Дивизия түні бойы шегінді. Түн ортасында ізге түскен жаудың қарқыны бәсеңдеді. Біраз бөлімдер дұшпаннан қарасын үзіп кеткендей болды. Генерал көнімпаз виллистің үстінде түнімен селкілдеді. Лоблыған үміт пен жан қинаған күйзеліс бірін-бірі ауыстырады. Кей полктардан хабар ала алмай дал болды. Анау кейінде қалған окопта жатып жауға төтеп бергенде, дивизия тұтас күш еді. Аз болсын, көп болсын әйтеуір қолдан келгенше әмір етіп, дәрменіне қарай қайрат қылатын. Енді сол күш жау балғасының соққысынан уатылып, шашырап орманға, далаға сіңіп кетті. Рациямен безілдеп әуе толқынын қармап бір полктан хабар алса, екіншісінен көз жазып қалады. Көп ұзамай тауып алған полкын қайта жоғалтады (Т.Ахт).

35-жаттығу. Төменде келтірілген текстерден тек қазақ тілінде емес, басқа да түркі тілдерінде кездесетін сөздерді тауып, олардың айтылуында, мағынасында өзіңіз байқаған ерекшеліктерді көрсетіңіздер. Ол үшін түркі тілдерінің екі тілді аударма сөздіктерін пайдаланыңыздар.

       1. Бір зор әлім молдадан жаңа дінге кірген бір адам:

 - Тақсыр, мен иманды қалай етсем үйренемін? – деп сұрапты.

       Әлім айтты: - Шыққан күн мен айдан, көк пен жерден, су мен желден, жер мен таудан, жаңбыр мен қардан үйрен, - деді.

       Сұрап тұрған адам бұл сөз не екенін біле алмай дағдарып тұрады. Сонда Әлім айтты:

 - Далаға шықсаң, көк пен жерді көресің, күн мен айды, көк үстінде жұлдыздарды, тау мен тасты, жел мен жаңбырды – осының бәрін көресің, соларға қарап ой жіберсең, оның бәрін адам жаратуға қолынан келер істер емес. Олай болса, соның бәрін жоқтан бар еткен бір құдіретті ие болса керек, біз көрмеген. Сол ақылға ойланып жетіссең, иманыңның жартысы тамам болғаны, - дейді (Ы.А.).

       2. Жел тынған. Теңіз де тыныш, ашық, айдын ақырын тыныс алып, солықтап қана жатыр. Жаңада кірген жылы күздің сары шуағында кісі көңілін әлдилеп ақырын тербеткендей рақат тыныштық бар. Оқта-текте аңғар жақтан көңіл ашқандай қоңыр самал соғып, қимылсыз тұрған құрақ басы сілкініп, сыбдырлап қалады. Ұлы теңіз аппақ. Қиғаш түскен күн астынан қарағанда көз ұялады. Көк жүзінен қызғыш шапақты күміс сәуле төгіліп тынымсыз жыбырлап жатады да, ара-арасында ұшқын тұтап, жылт-жылт ете қалады. Айғанша, әсіресе сол кезде күн шалған теңіз бетіне көз тоқтатып қарай алмай, кірпігі жыпылықтап кетеді. Көңілінде құрттай де реніш қалмапты. Бүтін дүние осы бір сәтте өз жүрегімен жалғасып, бір тілдің үстін басып жатқандай сезіп, су шайып жатқан қыл жиекпен ақырын жүріп келеді (Ә.Н.).

       3. Ёзим тувмастан бурун äкесининъ жылқъысын бакътым. Сол кюню шилдининъ орта кюн еди. Муз тас болуп къатып қъалгъан екен. Балта менен урдум ойылмады. Сюймен менен урдум ойылмады. Соны сонъ басым жулуп алдым да шекем менен кишкентай тыкъ еткизив едим. Мынъ жылкъы къанъгъандай сув болды. Соны сонъ къарамастан, санамастан жылкъымнынъ биреви жокъ екенин билдим. Соны сонъ сырыгъымдынъ басына минип къарасам кëрюмбеди. Пышагъым менен шаныштым да къарасам жанъагъы жокъ жылкъым бир тавдынъ къовусында тувуп атыр екен. Сонан сонъ бийемди миндим къулунумды ëнъгерюп едим. Сувгъа баттим да кеттим. Äлиге жанъа тувгъан къулунумды миндим да бийемди ëнъгердим. Ëнъгëрип едим де сувдан ëте шыкътым. Соннан сонъ жылкъыма келип тезек терип, атымды бир къув къазыкъкъа байлав едим. Жанъагъы тезек деп тергеним бëдëнë екен, пыр.. пыр... етип ушуп кетти (Къырыкъ ëтюрюк. Н.А.Баскаков. Каракалпакский язык. І. 1951).

41-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздерді теріп жазып, олардың тілдегі қандац мағыналық топтарға жататынын анықтаңыздар. Қазіргі қазақ әдеби тілінде қолданылмайтын араб-парсы сөздерін бөліп көрсетіп, қолданылмау себебін ашыңыздар.

       І. 1. Тәңірберген оны оңаша алып отырып, қайын атасы мен екеуінің арасына делдал дәнекер болуын өтініп еді: анау құлшына кірісетін пейіл білдіріп, жүгініп отыра қалды (Ә.Н.). 2. Сопы пәтуасын айтқанда, олар да шұғыл құптап, бастарын шұлғып құнжыңдады да қалды. (Ә.Н.). 3. Көп ішінен оның бір өзіне ілтифат етіп, оң тізесін сәл бүгіп сәлем беріп еді (Ә.Н.). 4. Жарайт, Ебейсіннен базарға қосқан малыңның құнын өндіріп алыпсың (Ә.Н.). 5. Арғы ойы белгілі: соңында сырқатынан тәуір боп қызметке орналаса қалса, қысылған жерде оны өздерінің бір кәдесіне жаратпақ (Ә.Н.). 6. Ақбала басқа кісінің сөзіне шүбәланса да, Тәңірбергенге сенетін, әсіресе оның ісінде қателік болмасына кәміл сенуші еді (Ә.Н.). 7. Мықтысы әлсізін талап, қырқысып жатқан мына қиянаты мен күнәсы мол дүниеде күнәһар болмай, тал бойын таза алып жүрген кісі бір өзі сияқты (Ә.Н.). 8. Оны осы сәтте көрген кісі: «Ойпырмай, мына баланың иман жүздісін-ай!» - деп ойлаушы еді. Болыс ағасы өлгесін бұрынғы мүләйім мінезін қойып, бет пердесін сыпырып тастады (Ә.Н.). 9. Мұнда келгесін Ебейсін өзінің дағдылы кәсібіне кірісіп, жұрттың тері-терсегін шай, шекерге айырбастай бастады (Ә.Н.). 10. Қасына келген кісіні сезбеді: ауру мен азаптан басқа, бұл дүниеде ана махаббаты, әке жүрегінің ыстық лүпілі болатынын сезбей, шерлеп өскен балапан (Ә.Н.).

43-жаттығу. Н.Д.Оңдасыновтың «Арабша-қазақша түсіндірме сөздігін» (1969, 1984) пайдаланып, қазақ тіліндегі қолданылуында тұлғасына, мағынасына өзгеріс енген араб сөздеріне мысал келтіріп, талдау жасаңыздар.

45-жаттығу. Келтірілген үзінділерден қазақ тіліне орыс тілінен енген сөздерді теріп жазып, олардың тілдегі қандай мағыналық топтарға жататынын анықтаңыздар.

       І. 1. Қартқожа әр болыста ауылнай, үшкөл деген бар деп естіді, бәленшенің, түгеншенің балалары сол үшкөлдерде оқып жүр, екі-үш жылда орыс тіліне судай болады екен, сонсоң тілмәш, періуатшік болуға жарайды екен деген сөздерге құлағын салатын болды. Ол былтыр крестьянский нашалніктің періуатшігін көрген. Ол қандай еді! Үсті-басы аппақ! Сары ала түйме! Шашын қайырған. Аяғында әмірқан етік. Нашалніктің алдында аузы-аузына жұқпай судыратқанда, кісілер таң қалмаушы ма еді?! Ол бір страшнікпен орысшаласып-орысшаласып,женіп кеткені қайда? (Ж.А). 2. Сендерде мұрат бар ма? Бақыт бар ма? Жүрек бар ма? Бүгін – идеалист, ертең – материалист, бүгін – реалист, ертең – символист, бүрсігүні – футирист, тағы бірдеме «ист», әйтпесе әрқайсысынан бір шөкім (Ж.А.). 3. Хорымыз жамырап жақсы шықпады... Рақымбек декламациясын жақсы айтты. Скрипкаға ән қосқан он екі жасар Мәржім тамаша соқты. Қайта-қайта шақырып, залды дүрсілдетті. Өзі тіленіп шыққан студент бикешіміз «Жалғыз шалды» бастағаннан міңгірлеп, «қаттырақ-қаттырақ» дегізіп еді, орта кезіне барғанда, төбеге ұрғандай тұрып қалды (Ж.А.). 4. Жаз шықса пароход, паром, желқайық, жасыл арал, қалың орман... Стипендиядан жырмалаған азды-көпті тиынның қызығын көргелі адам сияқтанып отыз тиынға бержабай жалдап, жексенбі күні ар жаққа тарттық (Ж.А).

 

50-жаттығу. Төмендегі қолданылу сипаты бірыңғай емес сөздерге талдау жасай отырып, олардың ішінен жалпыхалықтық сөздерді, диалектизмдерді және кәсіби сөздерді жеке-жеке ажыратыңыздар. Диалектологиялық сөздіктерді пайдалана отырып, соңғы екі топтағы сөздердің мағыналарын, қандай жерлерде айтылатынын көрсетіңіздер.

        Айлақ, итбалық, даң, жары, жазы, тұянадай, топы, бапандай болу, қаршадай, сүдін, кәте, ызасырық, көпшік, күнәйім, ермене, дайра, кейінжі, атау-кере, сүдігер, жүйектеу, баданадай, сәуір, бастан, мық, шіли, делдал, құдағай, ақта, ат, бітедей сору, қауқар, шақат, сүгірет, ішқұста, ширығу, шамырқану, жылға, бәдірен, жасымық, жағлан, нәумез болу, нұрау, торлама, қаза басу, жырынды, тіксіну, тәлімі бидай, томырық, бол-болды, еге, көшкі, әйдік, кіл, зілдей, зілмауырдай, зілмәндай, жылым, мияттау, сиықты, сияқты, бесін, күләбі, тайжақы, қысқаша, қысқаш, сіріңке, кеуірт, әтешкер, тонау, сонау, падашы, пісу, пысу, жеккі, еркею, қойыру, маңлай, жұмалау, қыштау, секер, домалау, үгей, жәненші, шаққа, беркіну, әзер, құлдау, нам, мәс, нән, есім, собық, рә болмаса, жегенелеу, шалт, ырдуан, қам, бықшырт тигендей, қарабура, ұтыр, әстайлы, атжал, әшкерту, кеуіл, мүттәм, чыралжын.

57-жаттығу. Төмендегі үзінділерден жалпылама лексикаға (стиль жағынан бейтарап, қолданылуы жағынан шек қойылмайтын) сөздерді теріп жазыңыздар. Түсіндірме сөздіктерді пайдалана отырып, олардың сөйлеу тілінде де, жазба тілде де бірдей қолданылу сипатына түсінік беріңіздер.

       1. Есеней қазір қаптап-қапталдап, жер түгін тістелей жылжып келе жатқан байлығының едәуір жерде, биіктеу жотаның қырқасында ат үстінде тұр. Көз жетпес көкжиекке дейін созылып-керіліп жатқан кең алқап шынақ мақатағандай екен. Жота-жота қалың ормандар. Өзектішілікті, тұяқ тимеген қара отты кең шиыр. Ат шашасынан аз-ақ асатын алғашқы жауған ақша қар жердің шөбін әлі жасыра алмапты. Сондай жерге ертерек келіп ірге тепкеніне байдың көңіл әбден тояттағандай (Ғ.М.).

       Қазақ байлығы жылқысында. Қысқа қарай жылқы малын ықтасыны бар қара отты шұбарға жақын ұстамасаң – «Байлық бір жұттық, батыр бір оқтық» - кейде тақыр-таза жаяу да қаласың. Жаяу қалған адам несімен адам? Несімен қазақ? (Ғ.М.).

       2. Қартқожа кеш оянды. Күн сәскеліктен асып кетіпті. Жылқы келген. Бие байлауға шыққан кісі жоқ. Қотанда үйездеп сиыр тұр. Ақ таяғын артына қыстырып, сиыр өргізетін Байбол отағасы да көрінбейді. Қалампыр сиырдың бауырынан тұра берем деп, қолы қағып кетіп, сүтін төгіп алды. Шеткі үйлерден қымызға жүгіретін Тезекбай, Терлікбайлар үйлерінің қасында солбырайып тұр. Сабаның даусы шықпайды. Көрінгенмен құрдас болып, арсалаңдап жүретін Дүрмағамбеттің де иығы түсіп кетіпті. Қолында жүгені, жылқы жаққа бара жатыр. Айғайласып жүгіріскен, шуласқан, асқа өкпелеген балалардың да даусы естілмейді. Биені желі басына айдап келіп, Иманқұлға сөйлесті де, Орманбас жылқышы құрығына таянып, сілейіп тұрып қалды. Ел сең соққан балықтай.

       Қартқожа киініп, үй жаққа аяңдады. Көрпебай ақсақал таяғын кеудесіне таянып, босағада қақиып тұр. Қартқожа сөйлесуге бата алмады, өте шықты. Байдың баласы Мұқаш жүктің бұрышында қисайып жатыр екен. Қартқожа соның қасына келіп отырды (Ж.А.).

       3. Қай заматта, әйтеуір бір заматта ойпаттан көтеріліп, қыратқа шыққан екеуінің үстіне көк аспан жұлдызын төккендей еді. Жетіқарақшы, Ақбозат, Көкбозат деген жұлдыздар, бір үйір үркер дәл қазір төменге түскендей-ақ жапырақ-жапырақ жаудырап, бір бүйірінде жатты. Кең аспанның алыс қиырынан жаңа туған Шолпан жайнады. Сол айдың астыңғы тұсы қызғылт сары бояуға малынып, таң сілемі көрінді. Олар құшақтасқан бойы алға жөнеле беріп еді, Кентауды түгелдей орап алған электр сәулесі жамырап, жарысып, бұларға қол бұлғағандай болды. Түнгі Кентау маржанға бөленіп тұрғандай еді (Ж.Ж.).