Пререквизиттер мен постреквизиттер

 

Пререквизиттер: «Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» ғылыми курсы жоғары оқу бағдарламасында «Қазіргі қазақ тілі» курсы, «Тіл біліміне кіріспе» және «Нормативті қазақ тілі» курстары. 

 Постреквизиттері: осы пәнді оқу кезінде алған білімдері қазіргі қазақ тілі курсын, қазақ әдеби тілінің тарихын, нормативті қазақ тілі, практикалық қазақ тілі пәндерін меңгеруге негіз болады.

Бұл пәннің қазіргі қазақ тілі курсымен байланысы үнемі назарға алынып отырады. Сонымен қатар бұл пән жоғары курстарда оқылатын жалпы тіл білімі, тіл біліміне кіріспе, практикалық қазақ тілі курстарын меңгеруге негіз ретінде қаланады.

Тіл дамыту жұмыстары, негізінен, қазақ тілінің шығу тегі мен типологиялық белгілері, қазақтың халық тілі мен ұлт тілінің пайда болуы, әдеби тіл, оның нормалық белгілері, ауызекі сөйлеу тілі мен жергілікті диалектілерге, сөйленістерге қатынасы сияқты мәселелерге ұштастырыла жүргізіледі. Студенттерді қоғамдық орындарда, зиялы ортада өзін педагогқа лайық ұстай білуге үйретсе, сөйлеу этикеттерін, әдеби тіл нормаларын сақтап сөйлеуге дағдыландырса, нағыз ұстаз атына лайық мамандар дайындалары сөзсіз.

Бағдарламада қазақ тіл білімін өтудің дәстүрлі тәртібі сақталып, ғылыми, жүйелілік принципімен беріледі.

Әр бөлімдегі материалдар екшеленіп, іріктеліп, ыңғайына қарай топтастырылып ұсынылады.

Сабақ барысында, студенттер орындайтын дербес жұмыстарда, шығармашылық тапсырмаларда филолог мамандарды қазіргі қазақ тілінің ерекшеліктерін талдай білуге үйрету қажет. Осы бағытта лексикология мәселелерін талдауға арналған практикалық жұмыстар жиі жүргізілгені тиімді.

 Қорыта келгенде, студенттің жоғары курстарда өтетін теориялық пәндеріне дайындық жұмысы лексикология мәселелерімен ұштастырыла жүргізіліп, пәнаралық байланыстар жүзеге асуына мән беріледі.

 

Курс мазмұны

  

Лексика (немесе сөздік құрам) жөніндегі түсінік. Сөздер мен фразалық тіркестер – тілдің лексикасын құрастыратын негізгі бөлшектер. Лексикологияның тіл білімінің бір саласы екендігі, теориясы мен практикалық мәнін үйрететін ғылыми курс екендігі. Оның жекелеген сөздерді, сөздер тобын ғана емес, тілдің қалыптасқан лексикалық жүйесін зерттейтіндігі. Лексикология қарастыратын негізгі мәселелер – сөздің лексикалық жүйеде алатын орны, лексикалық мағына, сөздің пайда болу, даму, қалыптасу заңдылықтары, жасалуы мен шығу тегі, қарым-қатынас кезіндегі қолданылу қабілеттілігі, функциялық қызметінің аясы мен шеңбері, эмоциялық-ситльдық сипаты, тағы басқалар. «Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы» пәнің мақсаттары мен міндеттері.

Лексикологияның тіл білімінің өзге салаларымен байланысы. Тілдің басты элементі саналатын сөздің әр салада әр қырынан қарастырылатындығы. Лексикологияның өз ішінен бірнеше салаға бөлінетіндігі. Семасиология, ономасиология, ономастика, фразеология, лексикография, лексикалық стилистика, тарихи лексикология, этимология туралы қысқаша мағлұмат.

Ұғым, мағына, және сөз. Ұғымның анықтамасы. Ұғым туралы психологиялық түсіндік. Ұғым – ойланудың бір формасы. Ұғымның мазмұны мен көлкмі. Ұғымның түрлері. Ұғымдардың арасындағы қатынастар. Ұғым туралы философиялық түсінік. Заттар мен құбылыстардың жалпы және мәнді белгілерін бейнелейтін ойдың ұғым ретінде қалыптасатындығы. Ғылыми ұғым мен тұрмыстық ұғымның айырмашылығы. Ұғымның дамуы. Ұғым туралы лингвистикалық түсінік. Шындық, ұғым және сөз. Сөз және лексикалық мағына. Ұғым мен мағынаның айырмашылығы. Ұғым, мағына, сөздің ара қатынасы, байланысы.

Сөздің анықтамасы. Сөзге анықтама берудің қиындығы. Сөздің формалары. Омоформалар. Омфондар. Омографтар. Варианттар мен дублеттер. Қос сөздер, біріккен сөздер. Фразалық тіркестер. Сөздің мазмұны. Лексикалық мағына, грамматикалық мағына, эмоционалды-экспрессивтік мағына, контекстік-стилистикалық мағына, тақырыптық-семантикалық мағына, тағы басқалар сөздің мазмұнын құрайтындығы. Сөзге тән белгілер. Сөз типтері. Лексикалық-семантикалық жүйе туралы түсінік.

Сөз мағынасының өзгеру себептері. Сөз мағынасы өзгеруінің, жаңа мағына иеленуінің сыртқы (немесе экстралингвистикалық) және ішкі (немесе лингвистикалық) себептері болатындығы. Сөздің мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы әр түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асатындығы. Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысуы заттардың тұлға, түр, түс, қимыл ерекшелігінің ұқсастығына негізделетіндігі. Метафораның тілдегі қолданылу сипатына қарай тілдік метафора, тұрақты метафора, жеке қолданыстағы метафора болып үшке бөлінетіндігі. Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша өзгеретіндігі. Бұл ретте заттар мен құбылыстардың атқаратын қызметінің ұқсастығы негізге алынатындығы. Заттар мен құбылыстар уақыт немесе кеңестік жағынан іргелес, шектес ьолуы да ықтимал. Олар осы негізде бір атауға ортақтасып, көп мағына тудырады. Сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуының бұл тәсілі метонимия деп аталатындығы. Метонимияның жасалу жолдары. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні немесе керісінше қолданудың негізінде сөз мағынасының ауысуы.

Көп мағыналық. Сөздің негізгі мағынасынан басқа туынды мағыналарға ие болуы нәтижесінде көп мағыналылықтың пайда болатындығы. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (немесе номинативті) мағына, фразеологиялық байлаулы мағына, синтакситік шартты мағына. Сөз мағыналарын затты немесе құбылыспен байланысу сипаттарына қарай, шығу, пайда болу тарихына қарай, тіркесу қабілетіне қарай, функциялық-стильдік реңктеріне қарай жаңаша топтастыру.

Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуі. Дыбысталуы бірдей, ұғымы әр түрлі сөздердің омонимдер деп аталатындығы. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы, омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері: лексикалық, лексика-грамматикалық, аралас омонимдер.

Мағыналары бір-біріне жақын, өзара мәндес сөздердің синонимдер деп аталатындығы. Синонимдердің айырым-белгілері. Синонимдік қатар және доминант. Синонимдердің мағыналық, контекстік-ситльдік жасалу жолдары. Синонимдердің типтері: мағыналық, ситльдік, мағыналық-стильдік синонимдер.

Мағынасы қарама-қарсы сөздердің антонимдер деп аталатындығы. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары. Энантиосемия құбылысы.

Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары. Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры. Сөздің құрамның жалпы сипаты. Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның ара қатынасы. Түркі тілдеріне ортақ сөздер. Олардың лексика-семантикалық, фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктері. Түбір сөздер мен туынды сөздер. Сөз тудырудың лексикалық, фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік жолдары. Сөз тудыру тәсілдері негізінде пайда болған сөздердің ерешеліктері.

Өзге тәсілдердерден енген сөздердің кірме сөздер деп аталатындығы. Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, иран тілдерінен енген сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық-семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі. Қазақ тіліне кірме сөздер әкелген жаңалықтар.

Қазіргі қаза тілі лексикасының стильдік мәні және жазба формалары. Қазақ тілінің ауызекі және жазба формалары. Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері. Әдеби тілге тән басты белгілер. Әдеби тілдің формалары. Әдеби тілдің стильдік тармақтары. Тілдік стиль туралы ұғым.

Қазақ тілі лексикасын құрайтын сөздердің түрлі принципке негізделе отырып, қолданылу шеңбері, стильдік мәні жағынан бірнеше топқа бөлінетіндігі. Таралу аясына немесе әлеуметтік-территориялық ерекшеліктеріне қарай топтасқан сөздер. Жалпы-халықтық сөздер. Стильдік мәні жағынан бейтарап болғандықтан, қолданылуы жағынан ешқандай шек қойылмайтындықтан мұндай сөздердің бірде стиль аралық сөздер, бірде бейтарап сөздер деп аталатындығы. Жалпыхалықтық лексиканың басты-басты ерекшеліктері. Диалект сөздер. Диалект, наречие, говор туралы түсінік. Диалект сөздердің лексикалық, фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктері. Диалектизмдер. Кәсіби сөздер. Кәсіби сөздердің түрлері. Кәсіби сөздердің ерекшеліктері. 

Стильдік қатынасына, бейнелік-стилистикалық сипатына қарай топтасқан сөздер. Тұрмыстық сөздер. Варваризмдер. Термин сөздер. Кітаби сөздер. Эмоциялы-экспрессивті сөздер. Олардың лексикалық-семантикалық сипаты.

Қолданылу жиілігіне қарай топтасқан сөздер. Лексиканың актив және пассив қоры туралы түсінік. Көнерген сөздер: архаизмдер мен историзидер. Неологизмдер. Бұлардың өздеріне тән ерекшеліктері.

Фразеология. Фразеологияның тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін сала екендігі. Фразеологизм және оның өзіндік белгілері. Фразеологизмдердің түрлері. Фразеологиялық тіркестердің құрамы мен құрылысы. Фразеологизм және ұйытқы сөздер. Фразеологизмдердің сөз табына қатынасы. Фразеоллоогизмдердің көп мағыналығы. Фразеологиялық синонимдер. Фразеологиялық антонимдер. Фразеологиялық варианттар. Фразеологизидердің мақал-мәтелдерге қатысы.

Лексикография. Лексикографияның сөздік жасаудың методикасы мен техникасын үйрететін ғылым екендігі. Лексикографияның теориясы мен практикасы жайында жалпы мағлұмат. Лингвистикалық және лингвистикалық емес сөздіктер. Лингвистикалық сөздіктердің жасалу мақсатына, спецификалық ерекшеліктеріне және көлеміне қарай бірнеше түрген бөлінетіндігі.

Түсіндірме сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Реестр сөз және сөздік мақала. Түсіндірме сөздіктерді құрастырудың тәжірибесі. Аударма сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Аударма сөздіктердің түрлері. Терминологиялық сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Терминологиялық сөздіктердің түрлері. Диалектологиялық сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Фразеологиялық сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Синонимдер сөздігі. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Орфографиялық сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Орфоэпиялық сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Тарихи сөздік. Жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы. Тарихи сөздіктердің түрлері. Этимологиялық сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні. Құрылысы.

Пәнді оқыту барысында филолог ғалымдардың еңбектері мен қазіргі қазақ тілі лексикологиясына сүбелі еңбек еткен ғалымдардың монографиялық еңбектерімен бүгінгі жай күйі толық қарастырылып, талданады. Бұл пәнді оқып-меңгеру арқылы студент қазіргі лексика жүесінің қалыптасу, дамуы жайында толық мәлімет ала отырып, абстракциялық ойлау жүйесін, ауызша және жазбаша ой қорыту, тілді дамыту дағдысын лексикологияға қатысты танымын тереңдетеді, өзіндік көзқарасын ой-пікірін дәлелді жеткізуге басқа да ғылымдармен байланыстыра отырып дамытуға дағдыланады.

 Бұл пән бойынша 15 практикалық сабақ. 15 лекция бөлінген.