Жиырмасыншы жылдардаҒы проза 4 страница

Ол «әдебиет - тап құралы» деген қисынды жақтай келіп, өз мақаласында Қошкенің бұл мәселе туралы табанды пікір айта алмайтындығын көрсетеді. Ал Сәбиттің ақын кім, оның талантын қалай анықтау керек деген мәселеде нақтылы пікір айтудың орнына басқа бір қосалқы жәйттерді қазбалап кеткеніне ренжиді.

Әдеби ағымдар жөнінде де ол өзінің басқалардан өзгеше пікірін білдіреді. Оның айтуынша, сол кездегі қазақ әдебиетінде үш ағым бар: ұлтшылдық, бұқарашылдық, кедейшілдік. Ыдырыстың жіктеуі Сәбиттікінен бөлегірек, бірақ «ұлтшылдық» екеуінде де бар. Сонымен бірге Ыдырыста «бұқарашылдық» деген бағыт бар. Бұл жағынан ол, Қошкеге де жақындай түседі. Сондай-ақ ол пролетариат әдебиеті деген ұғымның орнына «кедейшілдік» деген термин ұсынады. Бұны да Қошке айтқан болатын.

Ыдырыстың әдебиетке көзқарасы сол кездегі ресми көзқарасты жоққа шығармайтын, соған тәуелді көзқарас болса да, оның өз пікірлерін арғы-бергі тарихи оқиғаларға өзінше талдау бере отырып дәлелдеуге тырысатыны есте қалады.

Шаймерден Тоқжігітов өзінің «Әдебиет мәселелері» («Қызыл Қазақстан», 1927, № 3-4) деген мақаласында қазақ әдебиетіндегі жіктер туралы Сәбит тезистерін қайталағанымен, ұйым мәселесінде оған кереғар басқа пікір айтады. Ол кездегі жазушылар ұйымы ҚазАПП деп аталатын да, онда негізінен кедей-шаруа арасынан шыққандар, немесе кедей-жалшы, батырақ тілегінде жүрміз дегендер ұйымдасқан болатын. Ал «ұлтшылдық» таңбасы басылған жазушылар баспасөзден де, баспа органдарынан да алыстап қалған-ды. Міне, осы мәселені қозғай келіп, Шаймерден Тоқжігітов жазушылардың бұлай бөлшектенуі дұрыс емес, құрамы онсыз да аз қазақ жазушыларын жікке бөліп, бірімен-бірін сырттай атыстырып-шабыстырып қойғаннан ұтпаймыз, дейді. Ол еңбекшілер жазушысы, жолбике жазушы, ұлтшыл жазушы больш бөлінгеннен қазақ әдебиетіне зияннан басқа пайда жоқ деген пікір айтады. Бұлардың бәрі бір ұйымда болсын, пікірлері қайшы келіп жатса, бірін-бірі сынасын, сынай келіп түзесін дейді: «Пікір күшті екен, өсіп келе жатқан жол өшіп бара жатқан жолдың несінен қаймығуы керек. Былайша бөлек іріктелудің жөні жоқ. Ұйым жалпы болу керек». Бұл пікір де сол кезде сирек айтылған дұрыс пікірдің бірі еді, амал не, ол да жүзеге аспай қалды.

Шаймерден Тоқжігітовтың ескі мұраларды пайдалану, оларды қазіргі күннің әжетіне жарату жөнінде айтқан пікірлері де Смағұл Сәдуақасов пікірлерімен үндесіп жатыр. Ол бұрынғы ақындар жырлаған мазмұнды алмасаң да, олардан пішін, түр жағынан үйренуге болады деген пікірге тоқтайды. Оларды мүлдем жоққа шығарып, орыс әдебиетінен ғана үйрену керек деген пікірге үзілді-кесілді қарсы болады. Әрине, Шаймерден Тоқжігітов өзі партия қызметкері болғандықтан, әдебиеттің партиялылығы деген мәселеге айрықша көңіл бөледі. Әсіресе, сын мәселесінде, сыни мақалаларда шығарманың саяси жағына назар аударып отыру басты міндеттердің бірі деп санайды. Бірақ соған қарамастан бұнымен шектеліп қалмай, әдеби шығарманы қарастырғанда тереңнен қозғап, оны үңіле зерттеуге шақырады. Жалпы алғанда Шаймерден Тоқжігітов әдебиет пен саясатты бір-бірімен байланыстыруға ұмтылғанымен, таза әдебиет мәселелерінде сауаттылық байқатады.

Осы айтыс кезінде жарық көрген мақалалардың ішінде бір оқшау түрғаны бар. Ол - Екеудің «Еңбекші қазақ» (1927, 8-9 август) газетінде жарияланған «Көркем әдебиет туралы» деген мақаласы. Бұл үлкен білімдарлықпен жазылған, мәселелерді кеңінен толғаған, қазақ әдебиетінің болашақ, дамуына дұрыс жол сілтеген мақала. Сәбит Мұқановтың айтуы бойынша, Екеу - Даниял Ысқақов пен Абдолла Байтасовтың бүркеме аты. Алайда, соңғы кезде бұл саланы зерттеп жүргендердің айтуы бойынша, Екеу - Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтің бүркеншік аты. Бүған олар М.Әуезов пен Ж.Аймауытов шығармалары мен Екеудің мақалаларын салыстыра зерттеп келіп көздерін жеткізіп отыр. М.Әуезов осы мақалада айтылған пікірлерді кейін онан әрі дамытьш, өзінің әдебиет жөніндегі толғаныстарында пайдаланса керек.

Бұл мақаланың жазылуына Сәбит пен Қошкенің мақалалары әсер еткені анық. Екеу қазақ әдебиетінің бұрынғы, қазіргі хал-ахуалы жөнінде кеңінен толғана келіп, қайткен күнде де ақын-жазушыны бір қалыпқа салуға болмайтынын айтады: «Қиялы күшті ақын романшыл болса, ақылы күшті ақын нағызшыл болса, неге бұлай болмай, олай болсын деу - «өзіңді қайта жарат!» деген сөз». Авторлар шығармашы адамының ойлау еркіндігіне, сезіну-сезу, түйсіну еркіндігіне сырттан қол сұғуға болмайтынын айтады. Олай жазыңдар, немесе былай жазыңдар, деп жоғарыдан келген жарлықпен әдебиеттің жасалмайтынын ескертеді. Әсіресе қазақ сияқты «дін тұманынан әлі арылмаған», «ұлтшылдық сезімі кемеліне келмеген», «тапшылдық, әлеуметшілдік пікірін жаңа ғана естіп отырған», «ертегімен, қиссамен, қиялмен суарылып келген», «ескі өкіметтің зорлығын көріп, жерінен, еркіндігінен айрылған» елге «ешкім мына бағытты алсын деп күштей алмайды, оны тұрмыс, тарих ағымы өзі белгілейді», деп жазады. Олар әдебиет халықтың тұрмыс-жағдайына тәуелді екенін, тұрмысы бір басқа, әдеби бағыты бір басқа бола алмайтынын нақты дәлелдермен көрсетеді.

Пролетариат әдебиеті жөнінде де Екеудің пікірі өзгеше. Олар бұндай әдебиет болу үшін ең әуелі соны тудыратын және соған қаһарман бола алатын пролетариат табы болу керек деп есептейді: «Қазақтың жалшылары европанікіндей соқа басынан баскалығы жоқ, қарақасқа жалшы емес, бір аяғы кенде, тұзда, балық кәсібінде, шойын жолда, заводта болса, бір аяғы елде жүрген жалшы, өйткені олардың азды-көпті малы, шаруасы бар, ағайын-туысқанымен байланысы бар, атасынан, руынан, құдандалы тамыр-таныстан қол үзіп кеткен жоқ». Авторлар бұндай толық пролетариаты жоқ, жартылай жалшысы бар елде пролетариат әдебиеті өркендеп кете ала ма деген сұрақ қояды. Сонымен бірге басқа әдеби ағымдарға пролетариат әдебиетін қарсы қоюдың мүлдем дұрыс емес екендігін айтады. Олар бұл жерде мәселеге тереңдеп еніп, жалпы пролетариат диктатурасының өткінші, уақытша құбылыс екенін, сондықтан да пролетариат әдебиеті де уақытша өмір сүріп, болашақта өз орнын жалпыхалықтық әдебиетке беретінін айтады. Бұл да Екеудің тосын пікірлерінің бірі еді.

Екеу өз мақаласында Әбдірахман Байділдин мен Сәбит Мұқановтың кейбір ұшқары пікірлерін жоққа шығарып, нақты дәлелдер арқылы ол мәселеге өздерінің жеке көзқарасын білдіруге тырысқан. Сәбиттің Байтоқ жыраудың өлеңінен мысал келтіріп, бұрынғы дәуірдегі әдебиеттің кескіні осындай еді деп жазғанына, Екеу: «Бұл тым ожар батылдық, бірлі-жарым жаман өлеңмен де, жақсы өлеңмен де бір дәуірдегі әдебиетке баға беру шетін пікір», деп жазады. Сондай-ақ Сәбиттің «шөре-шөре» деп атайтын әдеби ағымындағы жазушылар туралы айтқан: «Күш кімде болса, оның тілегі сонда. Кеңес өкіметін тамағы тойса жақсылайды, қарны ашса жамандайды, бір күн байды жырласа, бір күн кедейді жырлайды. Олар тарыға қызығатын тауық сықылдылар», немесе бұндай «интеллигенттерде табан болмайды, тап күресі туған күні, дүние аласапыранға айналған күні олардың басында миы қалмайды. Қайда барарын білмейді. Жанын қорғап қалғысы келді», деген сөздеріне қарсы дәлел ретінде Л.Троцкийден бастап сол кездегі орыс сыншыларының айтқандарын мысалға келтіре отырып: «Міне көргенді ел жазушыларына, ақындарына осылай қарайды екен: сыпайы келеді екен. Қаламынан пайда күтіп, бағалайды екен, сонда барып әдебиет көркейеді деп шамалайды екен» деген тұжырымға келеді. Жазушыны Сәбит сияқты «шөре-шөрелерді пайдаланамыз, тым еркелеп бара жатса так-так дейміз», деп үрейде ұстауға болмайтынын айтады.

Сол кездегі қоғамда талас тудырған мәселенің ең үлкені ұлтшылдық пен ұлтшыл әдебиет деген ұғымдар туралы да Екеу басқаға ұқсамайтын өз көзқарасын білдіреді. Олар «қазақтың ұлтшылдығы үстемдікті, бағындыруды көксеген, шегіне жеткен, озбыр ұлтшылдық емес, алдымен бас қорғауға, жансауға қылуға, жете алса теңдік алуға талпынған тіленші ұлтшылдық». Төңкеріске дейін отаршылдыққа қарсы туған қоғамдық бұл ағым жиырмасыншы жылдарда бұқарашылдыққа айналса, онда ұлтшылдықтың бір саты көтерілгені, «бұл табиғи жол» деген тоқтамға келеді. Бұл пікірлердің бәрі осы айтыс кезінде күн тәртібіне қойылған мәселелермен тікелей қабысып жатыр. Сонымен бірге бұлар жалғыз әдебиетке ғана емес, халық тағдырына катысты пікірлер еді, өйткені бұл кез феодализмнен бірден социализмге аттап өткен қазақ қауымының болашақ тағдырының шешіліп жатқан уақыты еді. Ертеңгі ауылды коллективтендіру мен елді индустрияландыру жөніндегі жоспарлар осы кезде айтыла бастаған болатын. Жартылай көшпелі қазақ елі осындай қоғамдық сілкіністер кезінде өзін-өзі жоғалтып алмай, болашаққа өзінің бар нәрімен, салт-санасымен бара ала ма, жоқ па?! Міне, осындай күрделі ойлар да Екеуді мазалайтынын көреміз. Олар әдебиет туралы жазып отырып, халықтың болашағын ойлап отырғанын сеземіз. Сондықтан да олар: «Әлеумет құрылысы кандай болса, халықтың ой-жүйесі де, жан қалпы да соған лайықтанып, икемделіп, қалыптанады»,- деп жазады. Міне осындай көшпелі тұрмысқа бейімделген қазақ халқына бірден тапшыл, бірден социалшыл болып кетпедің деп ұрсуға болмайтынын, оның арасынан шыққан жазушыларға да бірден пролетариат тілегін жырлайтын жазушы болмадың деп кінә тағуға болмайтынын айтады. Халықтың да, адамның да, қоғам, тұрмыс өзгерген сайын бірте-бірте жаңа тілектерге ұмтылатынын, не нәрсенің де бір күнде орнайтынын, ұзақ жылдарға созылған дамудың арқасында ғана жүзеге асатынын көрсеткен. Осындай күрделі мәселелер жөнінде дәйекті пікір айта білген бұл мақала қазір де өз құндылығын жойған жоқ.

Алайда, сол кездегі Сәбитке бұл мақала да ұнаған жоқ. Қошкеге қайтарған жауабында бұл мақалаға да өзінше жауап бермек болып, «Байдың толғағы» («Еңбекші қазақ», 1927, № 223-224) деген осы айтыс кезіндегі үшінші мақаласын жазды. Бірақ өз атымен жазса, «Еңбекші қазақ» редакциясындағылар баса қоймайтынын сезген Сәбит ол мақаласын Хамза Жүсіпбековтың атынан осы газетке басып шығарды. Бұл жөнінде ол кейіннен шыққан «Өсу жолдарымыз» деген кітабында түсінік беріп өткен.

Бұл мақаласында Сәбит Мұқанов Екеудің бірде-бір сөзін мойындағысы келмейді. Олардың жазғанын түгелімен байдың сандырағы, ұлтшылдардың гөй-гөйі деп түсіндірмек болады. Бұған ол, әрине, сол кездегі ресми қисын «социализм орнаған сайын тап күресі де күшейе түседі» дегенді көмекке шақырады. Сөйтеді де Екеу бай табының жырын жырлап, соның сойылын соғып отыр деп, оған неше түрлі «дәлелдер» келтіреді. Сыншы түсінігінің қандай дәрежеде екенін көрсету үшін бір мысал ғана келтірейік: «Екеудің мақаласында: «Ұсақ ұлттардың қалың бұқарасы теңгерілмей тұрғанда, ұлтшылдық жойылмайды» деген сөз бар. Мақаланың осы жерін талдай келіп, Сәбит Мұқанов: «Бұл сөзден «қазақ халқы әлі ұлтшылдық жолмен барсын, мәдениеті де ұлтшыл болсын» деген сөздің иісі аңқып тұр» деп жазады. Міне, осындай солақай түсінік біздің әдебиетте соңғы 60 жыл бойы үстемдік етіп келді. Әдебиет тарихының үздіксіз, өнебойы бұрмаланып келуі де осындай түсініктерге тікелей байланысты еді.

Шаймерден Тоқжігітовтың өз мақаласында жазушылар ұйымы жөнінде айтқан пікірлерін Сәбит Мұқанов өзінің осы айтыс кезінде жазылған төртінші мақаласында (Әркім «өзінше» «ойлайды», «Қызыл Қазақстан», 1928, № 3-4) мүлдем қабылдамайды, Шаймерденнің «ұйымға коммунист болсын, болмасын жазушылардың бәрі кіруі керек» деген тұжырымына ол былай деп жауап береді: «...ұйым деп бірін-бірі іреп-соймайтын, алауыздық жасамайтын, жаңылғанын түзететін, бір пікірлі, бір жерге адамның қосылған басын, жиналған күшін айтамыз». Оның түсінігінше, ұйым болғаннан кейін онда ешбір талас-тартысқа бармау керек, пікір жарысы болмау керек, ұйымға кірген адамдардың бәрі бір пікірді ғана жақтап, іштегі өзінің ойларын сыртқа шығармай, жоғарыдан не айтса, соны ғана орындап отыруы керек сияқты. Кеңес қоғамының бұдан кейінгі тарихына назар аударсақ, 1934 жылы құрылған Жазушылар одағы дәл осындай мекеме болды: өкімет басына келгендердің сөзін сөйлеп, сойылын соғатын идеологиялық қару деңгейінен жоғары көтеріле алмады. Ресми идеологияның ізімен жүріп қана отырды. Сталин тұсындағы диктаторлық режимге де, Хрущевтің авантюристік, Брежневтің тоғышарлық режиміне де қызмет етті. Ең арғысы, Черненкоға да қошемет жасап, бас шұлғыды.

Бұл мақаласында Сәбит Мұқанов осымен қатар Ыдырыс Мұстанбаев мақаласына да жауап беріп өткен. Ыдырыстың: «Абайдың заманы - қазақтың кең-байтақ заманы, ұлтшылдық дәуірі туған, байдың пісіп-қатпаған заманы болатын» деген сөзін келтіреді де, оны арман қарай іліп әкетіп: «Абай - қиялшыл. Қиялшылдықтың өзі байшылдықтың үлкен тірегінің біреуі. Бұл жағынан да Абай байшылдықтан қашса құтыла алмайды. Оңдап зерттеген кісіге байшылдық-ұлтшылдықтың түп-қазығы Абайда», дейді.

Ыдырыс Мұстанбаев өзінің «Біздің таластарымыз» (Жаңа әдебиет», 1928, № 5-6) деген мақаласында көркем әдебиет турасындағы айтысты өзіне баға беруден бастайды. Айтысқа қатысқандардың ойлау жүйесі мен ойын жеткізу мүмкіндігінің қай дәрежеде болғандығын, тіпті олардың айтысқа қандай мінезбен қатысқаны туралы да айтады. Мақаланың бірінші тарауы «Ақындардың мінездері және Сәбиттің мінездері» деп аталады. Сәбит туралы Ыдырыс былай деп жазады: «Сәбиттің мінезі тым қызық: 1) Барлық жаңа әдебиеттің негізін жалғыз өзі қорғап отырған секілді болады. Өзгелердің бәрі Сәбит басқан таңбамен жүруі керек. 2) Сәбит тым тәкаппар, басқан дүниеде өзім білмеген тесік қалған жоқ деп лепіреді де отырады. Екі ауыз ақыл айтвш, Сәбитке қатесін көрсеткен адам пәлеге қалады. 3) Сәбит тым қылжаң, қазан бұзар, тентек. Қылжаңдап, келіп, рұхсатсыз келіншектің бетін ашып қалады. «Бұл қалай?» деп біреу сұраса, мен редактормын дейді. Айтқанға түсінбей жатып байбалам салады.. Біреумен айтысып отырып, екінші адамды қоса қабат бет алды түйрей салады». Ащырақ айтылғанымен Сәбит Мұқановтың осы айтыс кезіндегі бүкіл бет-бейнесін Ыдырыс Мұстанбаев ашып-ақ беріп отыр,

ЬІдырыстың Сәбитке осыншама көңіл бөлуіне, әрине, Сәбиттің сол кездегі әдеби ағымға белсене қатысуымеи бірге, оның бүкіл бір идеологияны қорғап қалуға соншалықты тырысқаны да себеп болды. Ол өзінің қарсыластарына соққы беру үшін сол кездегі ресми идеологияның барлық қаруларын түгелдей жұмсады. Өзіне сын айтқан адамдарға «ұлтшыл-байшыл» деген саяси айып таға салу ол үшін оп-оңай болатын. Ал кеңес халқының баспасөзге кұдайдай сенетінің ескерсек, оның осы төрт мақаласының қарапайым оқырманның санасында қандай өзгерістер жасағанын шамалап білуге болады.

Жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстар қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны үлкен әдеби құбылыс екені анық. Өйткені осы айтыс кезінде айтылған ой-пікірлердің жалғыз әдебиеттің емес, қазақ қоғамының барлық саласына әсері тиді.

Жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстар қазақ әдебиетінде сол кезде қалыптасқан жағдайды жан-жақты ашып берді. Ол кездегі әдеби сында, негізінен алғанда, үш бағыт байқалады. Онын, біріншісі - әдебиетті тап күресінің бір құралы есебінде ғана қарайтын, өздерін пролетариат жазушысы санайтын, барлық мәселеге тап тұрғысынан ғана қарайтындар, екіншісі - өздерін бұқарашыл жазушы дейтіндер, әдебиетті саясатқа бағындыруға қарсы, бір тапқа емес, жалпы адамзат баласына қызмет ететін әдебиет жасау керек деген пікірді айтушылар, үшіншісі - тап күресінің әдебиетке әсерін жоққа шығармағанымен, әр мәселеге тарихи тұрғыдан қарауды ұсынатын, жазушылардың жікке бөлінбей, біртұтас ұйым болуын қалайтындар.

Әрине, бүл бағыттардың ішінде сол кездегі ресми идеологияға ең жақыны - бірінші топқа енетін жазушылар еді. Айтыс кезінде олар әдебиеттің дұрыс дамуына пайда болатын пікірлер айта алмаса да, іс жүзінде жеңіп шықты. Тарихи тұрғыдан да, ғылыми тұрғыдан да дәлелді пікірлер айтқанымен екінші топтағылар жеңіліс тапты, өйткені олардың бүкіл ой-толғамдары ресми идеология қисындарына қайшы. Сондықтан бұл топтың сол кезде жария болған ой-пікірлері 60 жыл бойы әдебиет аулынан аласталып, сексенінші жылдардың соңына таман ғана әдеби ортаға қайта оралды. Әуелгіде Пролеткульт, ВАПП-тың жолымен жүрген, одан кейін социалистік реализм әдісімен қаруланған, коммунистік партияның нұсқауымен ғана жүрген қазақ әдебиеті үшін жалпы адамзаттық игілік жолын мақсат еткен жазушылардьщ ой-пікірлері қажет болмай қалды.

Үшінші топқа енгендердің айтқандары да жүзеге асқан жоқ. Социалистік қоғам орнағаннан кейін де болатын тап күресінің ойдан шығарылған қызу майданы әдеби ортаға көшкеннен кейін жазушыларды жікке белмей, біртұтас қарастыруды, ұйымдастыруды ұсынғандардың өзі «ұлтшыл» деген атаққа ие болды. Бұлардың жазғандары да ендігі жерде жиырмасыншы жылдардың әдеби мұрасы ретінде әдебиет тарихына енуі қажет екені даусыз.

Жиырмасыншы жылдар қазақ әдебиеті тарихындағы күрделі кезең. Ғасырымыздың оныншы жылдарында қалыптаса бастаған халық-демократиялық бағыттың көрнекті өкілдері Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтар алғашқы кезеңде жас қазақ республикасының мәдениет, әдебиет, баспасөз істеріне белсене араласса, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Бернияз Күлеевтер өздерінін әйгілі шығармаларын осы кезде жазды. Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтер осы жылдарда прозашы ретінде қалыптасьш, өздерінің атақты туындыларын берді. Сонымен бірге осы кезеңде үкімет басындағылардың теріс ықпалымен қаламгерлер арасына жік түсіп, олар топ-топқа бөлініп қалды. Бірнеше дүркін өткізілген әдеби айтыстар да отқа май қүйғандай, осы жікті одан әрі тереңдете түсті. Ақыры жалған саяси айыптар тағылған А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов және т.б. жазушылар түрмеге қамалды, жазықсыз жапа шекті.

Міне, осы трагедиялық жайлар жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихындағы негізгі ерекшелік, ұмытылмас белгі. Сонымен бірге осы қаламгерлердің сол жылдарда үлгеріп кеткен ұлы істері - қазақ әдебиеті тарихына енген атақты шығармалары да сол дәуірдің басты белгісі болып қала бермек.

 

ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛДАРДАҒЫ ПРОЗА

Қазан төңкерісінен кейінгі оншақты жылда қазақ әдебиетінде проза жанры онан әрі дамыды. Жаңа саясатқа байланысты, идеология майданындағы тартыстарға байланысты әдебиеттің тағдыры таразыға түскен еді. Көркем әдебиеттің белгілі бір дәуір шеңберінде өз кезеңінің шындығын байқататыны белгілі. Қоғамдық құрлыстың мешеулігі мен қиянат-қыспақтарынан наразылық сезім туған жағдайда ғана суреткер асқақ арман, озық идеяға жол салып, үлкен талап, тілектерді алға қояды. Бұл әдебиеттің халықтық сипатын ашады, ал ол сипат шығармашылық әдіс-тәсілдер арқылы іске асырылмақ. Шыншыл әдебиеттің классикалық үлгілерінде айырма тауып, көрініп отыратын мәселенің бірі осы өмір құбылыстарын нанымды суреттеп, аңғарта білу екені белгілі.

Жүсіпбек Аймауытовтың 1922-1923 жылдары жазған «Өмір деген осы ма», «Тұмарбай мен қатыны», «Елес» тәрізді әңгімелерінде милиция мен елге шыққан кеңес қызметкерлері шетінен бас кесер бұзық, парақор-жемқорлар. «Жас қазақта» басылған «Елесте» қатардағы жазушы мен коммунисті айтыстырып, шығарма кейіпкері арқылы өзінің ұстанып келген әлеуметтік көзқарасын айқын танытады.

Коммунистің дәрменсіздігін бетіне басып, жер-жебіріне жетеді де, ұлы құрылыс саласында орын алған оспадарлық пен қате-кемшіліктерді тезге салып жөндеуді көздейді.

Жазушы коммунистке:

- Е, байқұс. Белетіңді бетке ұстап, коқиланғың келді ме? Сонша қоқиланғандай қанша білімің бар? Қандай тұтынған жолың бар?.. Күнде айқай, күнде даурық. Желдеген қара боран сөз мезі болған жоқ па? Құрғақ сөзден жалықсаңдаршы. Алты жылды айқаймен алдыңдар. Тым болмаса ойласаңдаршы. Енді мұның бәрі де ет пен терінің арасындағы жел емес пе?

Жаңашыл болғанның жолы осы деп әдебиетті отқа өртеу керек деп жүрсіңдер...».

Міне бұл сол кездің шындығы.

«Ескі әдебиет, ескі мәдениет байдікі, патшаныкі екен...». Шындығында бұл пролетариат мәдениетін жасамақ болған саясатшылардың ғасырлар бойы өмір сүріп келген халық мұрасына шабуыл жасап, классикалық әдеби үлгілерді мансұқ етушілік еді. «Оларды жояйық, берші кәні жаңа әдебиетіңді жаңа өнегеңді... Біреуің қыз-бен жүргеніңді, «гуляит» салғаныңды, мықынынан ұстағаныңды жазасың. Біреуің төңкерістің «идеясын» ұстай алмай, айқайын ұстап жүрсің. Енді біреуің не онда, не мұнда жоқ, қояннан көз жазып қалған тазыдай арсалаңдап жүр. Тағы біреуің көрінгенге жалпақ «шеше» көрінгелі, түлкі болып, құйрығын бұраңдатып жүр. Енді біреуіңнің орысты қазаққа шағыстырып, сенім алмақ, «ақын атанбақ ойың бар...» деп, заман да біздікі, заң да біздікі деп, ықты, жарды тыңдамай жүргендерді сілейте соғады. Бүдан артық қалай айтпақ, адам характеріндегі динамикалық құбылысты өмір көріністерінен алып, үлкен түйіндеу жасайтын жазушы «осы қалыптарыңда жүре бермексіңдер ме» деп, әлеуметтік ірі мәселелерді қозғайды.