Негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің есебі

Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз,бір жылдам астам қызмет ету мерзімі бар ғимараттар,құрылыстар,кеңселік заттар,есептегіш техникалар,компьютерлер,көлік құралдары жатады. Сонымен қатар олардың қатарына Орт-сақтандыру сигнализациясына жатады.

Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы мүмкін.

Өндірістік емес бағытқа – жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі құралдар жатады.

Өндірістік бағыты бойынша – жарғылық қызметті жүзеге асырумен және нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға банктің дәрежесін жоғарылатуға арналған заттар (картиналар, вазалар, сервиздер) жатады,себебі клиенттерді таратуда банк беделінің маңыздылығы сондай,банк қосымша пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып,олар өздерінің құнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу) сомасында көрсетілген қызметтерге аударады.

Келесі топтарға бөлінеді:

а) ғимарат және құрылыс;

ә) компьютерлер;

б) көлік құралдары;

в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар;

г) басқа да негізгі құралдар.

16 “Негізгі құралдар” Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес (ХҚЕС) негізгі құралдар объектісіне актив ретінде тану болады егер төмендегі шарттар орындалған жағдайда жүргізіледі.

- берілген активтен банк келешекте экономикалық пайда алады деген ықтималдық бар болса;

- активтің өзіндік құны операцияларды жүргізу кезінде сенімді түрде өлшенуі мүмкін.

Негізгі құралдардың есебі жинақталған амортизацияларды есептегеннен кейін әділ баға болып табылатын,не бастапқы құн,не қайта бағалану сомасы принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан,негізгі құралдарды бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады:

- бастапқы;

- ағымдағы;

- баланстық;

- өтімділік.

Негізгі құралдардың бастапқы құны – бұл негізгі құралдарды сатып алуға, тұрғызуға, өңдеуге немесе жақсарту үшін негізгі құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты,арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендегі барлық шығындарды қамтитын төленген сомалар.

Сонымен қатар Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес (ХҚЕС) бойынша бастапқы құнға өтелмейтін салықтар, импорттық төлемдер де кіреді.

Ағымдық – анықталған күнге,нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі құралдардың құны.

Баланстық – активтердің есеп және есеп беруіне бейнелейтін жинақталған амортизация сомасын есептен шығарылғаннан кейінгі негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны.

Жою құны – бұл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды алып тастағаннан кейін пайдалану мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің,металл сынықтарының қоқыстардың болжанатын құны.

Амортизацияларды есептеу үшін келесі әдістер қолданылуы мүмкін: құнды бірқалыпты есептен шығару,құнды орындалған жұмыс көлеміне сәйкес есептен шығару,,қалдықтың кему әдісі.

Құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі. Осы әдіске сәйкес объектінің амортизацияланатын құны оны пайдалану мерзімі ішінде бір қалыпты есептен шығарылады. Бұл әдіс амортизация сомасының қызмет ету мерзімінің ұзақтығына тәуелді болуына негізделеді. Әрбір мерзімге амортизациялық аударымдар сомасы Амортизациялық құндарды пайдаланудың объектінің есепті кезеңдерінің санына бөлу жолымен есептеледі. Амортизация мөлшері тұрақты болып табылады.

Мысалы,банк бастапқы құны 100 мың теңге болатын ксерокс сатып алады, оның 5 жыл пайдаланғаннан кейінгі жою құны 10 мың теңге. Бұл жағдайда жылдық амортизация амортизациялық аударым құнына 18 пайызды немесе түзу сызықты есептен шығару әдісіне сәйкес 18 мың теңгені құрайды. Бұл есептеулер келесі жолмен жүргізіледі:

Бастапқы құн – жою құны / қызмет ету мерзімі =100 000– 10 000/5=18000

 

5 жыл ішінде амортизацияны аудару 11-кестеде көрсетілген.

11. Аударылған амортизациялар: құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі

 

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу	Қалдық құны
Сатып алған күні:
Жылдың соңында:
бірінші
екінші
үшінші
төртінші
бесінші

 

 

Кестеден үш жағдайды көруге болады:

1) барлық 5 жыл ішінде амортизациялық аударымдар бірдей;

2) жинақталған тозу бірдей өсуде;

3) барлық жою құнына жеткенге дейін,қалдық құны бір қалыпты төмендейді.

Орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды амортизация есептеу әдісі. Бұл әдіс,амортизация-пайдаланудың нәтижесі болып табылады және оларды есептеу үрдісінде уақыт ешқандай роль атқармайды деген ұғымға негізделген.

Мысалға,ксерокс операциялардың анықталған көлемін жүзеге асыра алады делік,ал оның қуаттылығы 900 мың бет көшіруге есептелген. Бетке амортизациялық шығындар келесідей жолмен анықталады:

Бастапқы құны - жою құны / бір жұмыс бірлігінің болжанатын саны =100 000 -10 000 / 900 000 бет = 0,10 бет

Егер ксероксты бірінші жылы пайдалану кезінде – 200 мың бетті, екінші жылы – 300 мың, үшінші жылы – 100 мың бет шығаратын қуаттылығы болды десек,онда амортизациялық аударымдар 12-кестеде былай сипатталатын болады.

12. Амортизацияларды есептеу: Өндірістік әдіс

 

Мерзімі	Бастапқы құны	Мың бет	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу	Қалдық құны
Сатып алған күні:
Жылдың соңында:
бірінші
екінші
үшінші
төртінші
бесінші

 

 

Қалдықты азайту әдісі сол сандар сомасы әдісінің принципіне негізделген. Осы әдіс кезінде кез келген тұрақты мөлшерлеме қолдануы мүмкін,көп жағдайда бір қалыпты есептен шығару әдісінде пайдаланып жүрген қалыппен салыстырғанда бәрінен бұрын екі еселенген амортизация мөлшерін пайдаланатын қалдықты азайту әдісі деп аталады.

Алдыңғы мысалда ксерокстің пайдалану мерзімі 5 жыл болды. Бірқалыпты есептен шығару әдісіне сәйкес әрбір жылға амортизация мөлшері 20 % (100 % / 5 жыл) құрайды. Есептен шығарудың екі еселенген мөлшерімен қалдықты азайту әдісі кезінде амортизация мөлшері 40 % (2 / 20%) тең болады. Бұл 40 % тұрақты мөлшерлеме әрбір жылдың аяғында қалдық құнына жатады. Амортизация есептеген кезде болжанатын жою құны соңғы жылдан басқа есепке алынбайды,соңғы жылғы амортизация сомасы заттың қалдық құнын жою құнына дейін азайтуға қажетті шамамен шектеледі.

 

13. Амортизация есептеу: Қалдықты азайту әдісі,мың теңге

 

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу	Қалдық құны
Сатып алған күні:
Жылдың соңында:
бірінші		(40% * 100)=40
екінші		(40% * 60)=24
үшінші		(40% * 36)=14,4	78,4	21,6
төртінші		(40% * 21,6)=8,64	87,04	12,96
бесінші		(40% * 12696)=2,96

 

13-кестеден амортизацияның тұрақты мөлшері әрқашан бұрынғы жылдың қалдық құнына қолданып отырғанын көруге болады. Амортизация сомасы жылдан жылға азаяды соңғы жылдағы амортизация сомасы қалдық құнды жою құнына дейін азайтуға қажетті сомамен шектелген.

Негізгі құралдардың әртүрлілігіне байланысты әр түрлі әдістерді қолдануға рұқсат етіледі. Банк таңдап алған амортизация есептеу әдісі есеп саясатымен анықталуы керек және бір есепті кезеңнен екіншісіне кезекпен қолданылуы тиіс.

Амортизацияны аудару негізгі құралдардың әрбір тобы бойынша айдың соңғы жұмыс күнінен кешіктірілмей ай сайын жүргізілуі тиіс.

Негізгі құралдардың бастапқы құнын анықталған күнгі қолданыста жүрген,бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектілердің қайта бағалануы жүргізіледі, нәтижесінде есеп және есеп беруде негізгі құралдар ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Негізгі құралдарды қайта бағалау жылына кем дегенде бір рет жүргізілуі керек.

Активтерді пайдалану шамасына қарай қайта бағалау сомасы жыл ішінде немесе жылына бір рет қолданылатын есептеу әдісіне сәйкес анықталатын көлемде бөлінбеген табысқа аударылады. Қайта бағалаудың барлық сомасы активтердің шығуы кезінде ғана бөлінбеген табысқа аударылады.

Егер негізгі құралдар құны азайтылатын болса, онда бұл банктің қайта бағалау қоры есебінен жүргізіледі. Осы қордын каржылары жетіспеген жағдайда негізгі құралдардың құнын төмендету банктің шығындары есебінен жүргізіледі. Негізгі құралдарды қайта бағалау жүргізген күндегі тозудың жинақталған сомасы негізгі құралдардың құнының өзгерісіне проипорционалды түзетіледі.

Орындалған жұмыс нәтижесі бойынша банк бэк-офисі орталықтандырылған есеп кезінде әрбір түгендеу объектісі бойынша амортизацияларды есептеу немесе қайта бағалау бойынша жүргізілген операция туралы өкім көшірмесімен бірге дербес шоттардың үзінді көшірмесін банк бөлімшесінің бэк-офисіне жіберіледі.

Есеп беру айының соңғы жұмыс күнінен кешіктірілмей банк бөлімшесінің бэк-офисіне әрбір түгендеу объектісі бойынша айналым сомасын ажыратып, амортизацияларды есептеу немесе қайта бағалау бойынша жүргізілген операциялар туралы мемориалдық ордер көшірмесімен бірге дербес шоттар алу негізінде келесілер жүргізіледі:

- баланстан тыс шоттарға сәйкес жазу;

- түтендеу карточкасына тиісті сомаларды жазуы

- негізгі құралдар есебі журналына сәйкес сомаларды түзету.

- Жасалған жазулар туралы әрбір айдың 1-күніне салыстыру жүргізу үшін банк бэк-офисіне растау қағазы жіберіледі.