Бөлім. Нонконформизмді зерттеудің әдіснамалық негіздері

Отбасындағы бала тәрбиесінде бірінші орында сезімдер мен эмоциялар тұратынын әрбір ата-ана есте сақтауы тиіс. Сіз балаңызға баға беруден аулақ боласыз, ол қандай болса да, сондай қалпында оны жақсы көресіз.

Кең таралған пікірге қарамастан, ата-ананың махаббаты мен мейірімін көріп өскен бала жаман болмайды. Егер сіз шынымен де өз балаңызды жақсы көрсеңіз, оның жөнсіз еркеліктерін тыйып, жаман әдет-қылықтарының дамуына жол бермейсіз. Әдетте, баламызды жақсы көреміз деп ойлайтын, әлсіз мінезді адамдар баланың ойына келгенін істеуіне жол беріп отырады. Егер сіздің балаға деген махаббатыңыз оның айтқанын, яғни оған зиян келетін нәрсені орындаудан бас тарта алмайтындай соншалықты күшті болмаса, онда отбасыдағы нонконформистік тәрбие туралы сөз қозғауға болады. Нонконформизмді зерттеудің психологиялық мектептердегі әдіснамалық негіздерінде Акмеология мектебі.

Белсенді әлеуметтік субъектінің (адамның, топтың) феноменологиясын, оның ересек сатыдағы және әсіресе аса жоғары акмеге қол жеткізу кезіндегі оның даму заңдылықтарын, тетіктері мен тәсілдерін зерттейтін психологияның бағыты. Конформизм-нонконформизм Адамгершілік көрсеткішімен арадағы айтарлықтай теріс өзара байланысты анықтап, топтың талаптарына деген жеке тұлғаның тәуелділігін, басқа адамдармен келісе отырып жұмыс істеуге және шешім қабылдауға, қоғамдық пікірді қабылдауға деген ұмтылысын көрсетеді. Бір жағынан алғанда, қоғаммен үйлесімде өмір сүруге және топты өзіне қарама-қарсы қоймауға ұмтылуды адами ізгі қасиет ретінде қарастыруға болады. Алайда, конформистік үрдістер аса айқын көрініс берген тұста, яғни топтың талаптарына толық мойынсұнған кезде студенттің іс-әрекеті өзінің жеке принциптеріне емес, басқа адамдарға байланысты болмақ (193-бет. Кәсіби қызметке дайындық процесінде студенттің жеке тұлғалық қасиеттерін өз бетінше дамытудың психологиялық-акмеологиялық аспектісі).

Отбасылық тәрбиенің «гуманистік (ізгілік)» моделі

Отбасыдағы тәрбиені ұғынуға аса танымал тәсілдердің бірі болып саналатын жеке тұлға теориясы туралы А. Адлер әзірлеген тәсіл көмектеседі, кейде бұл теория гуманистік психологияның бастауы ретінде қарастырылады.

А. Адлер бойынша, адам – әлеуметтік тіршілік иесі, жеке тұлғаның дамуы бірінші кезекте әлеуметтік қарым-қатынастар арқылы қарастырылады. А. Адлер әзірлеген жеке тұлға теориясында әрбір адамның қоғамшылдық тума сезімі немесе әлеуметтік мүддесі (яғни ынтымақтасуға деген табиғи ұмтылысы), сондай-ақ жетілуге деген талпынысы болады, осы арқылы жеке тұлғаның бірегейлігі және адамның «мен» деген шығармашылық қасиеттері іске асырылады.

Өзін кем сезінуден арылуға және оның орнын толтырып, өзінің басқалардан артық екенін білдіруге бағытталған жеке тұлғаның іргетасы немесе өмір сүру салты бала кезінен оның бойына сіңіп, берік орныға бастайды. Отбасы ішіндегі ахуал, отбасы мүшелерінің ұстанымдары, құндылықтары мен бір-біріне деген өзара ықылас-құрметі және ата-ананың (ең алдымен ананың) мейірімі баланың бойында әлеуметтік мүдденің кеңінен дамуына ықпал ететін болады. А. Адлер тәлім-тәрбиені жеке бір отбасы мен бала үшін пайдалы деген көзқарас тұрғысынан қарастырып қана қоймай, сонымен бірге ата-ананың қызметі жалпы қоғамның жай-күйіне айтарлықтай ықпал етеді деп есептеген.

А. Адлер бойынша, отбасылық тәрбиенің негізгі ұғымдары мыналар: теңдік, бірақ құқық жағынан, сол сияқты жауапкершілік жағынан алғанда ата-ана мен бала арасындағы теңдікті салыстыруға келмейді; ынтымақтастық; табиғи нәтижелер.

А. Адлердің ісбасары ретінде педагог Р. Дрейкурсты атап өтуге болады, ол ғалымның көзқарастарын бөліп, нақтылай түсті, ата-аналарға консультация беру және лекция оқу тәжірибесін енгізді. Ол ата-ананың өз баласын тәрбиелеудегі міндеттеріне мыналарды жатқызды:

жас кезінен бастап баланың өзіндік ерекшелігін және оның өзіне тән даралығын құрметтеу;

балаларды түсіну, олардың ойлау дағды-машығына төселу, олардың жасаған іс-әрекеттерінің себептерін түсінуге ұмтылу;

баламен өзара сындарлы қарым-қатынас орнату;

баланы жеке тұлға ретінде одан әрі дамыту мақсатында тәрбиелеудің меншікті тәсілдерін ойлап табу. Дрейкурс тұжырымдаған тәрбиелеу әдістері ата-аналар үшін бұрынғысынша өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ата-ана баламен арадағы қарым-қатынастарды шынайы негізде құруға ұмтылуы керек, бірақ бұл ретте шектеусіз еркіндікке жол бермеуі қажет. Баламен арадағы қарым-қатынас кезінде әркімнің міндеті мен жауапкершілігін айқындап алған дұрыс. Белгіленген шектеулер балада қауіпсіздік сезімін туғызып, өзінің амал-әрекеттерінің дұрыс екендігіне сенімділік береді. Баланы жазалаудан аулақ болған жөн, өйткені жазалау шарасы да, сол сияқты оны мәжбүрлеп көндіру әрекеті де баланың бойында өшпенділік оятады, сондай-ақ сөзбен де ренжітуге болмайды. Бір адамның басқа бір адамнан артықшылығын қамтитын тәртіптік шара ретіндегі жазаның орнына, ата-ана басқа түзету тәсілдерін пайдалана алады, мысалы: логикалық салдарларды дамыту, ынталандыру шараларын қолдану.

Нақты міндеттерді шешу кезінде психолог мынадай принциптерді ұстануды ұсынады: балалар арасындағы жанжалдарға ата-ана араласпауы керек; үй шаруасына барлық отбасы мүшелері бірдей атсалысуы қажет; әрбір отбасы мүшесі өз бөлмесіндегі тәртіп үшін және өзінің заттарына өзі жауапты болады.

Дрейкурс ата-аналар мен мұғалімдерге бағытталған балалардың келеңсіз іс-әрекеттерін түсіндіруге ерекше назар аударған. Бұл ретте теріс әрекеттер нысаны қате тәсілдер ретінде қарастырылады, бала осындай әрекеттерге бара отырып, отбасы немесе топ ішіндегі өзінің орнын табуға және көпшілікпен бірге болуға, өзін қауіпсіз сезінуге және өзін басқаларға мойындатуға ұмтылады.

Теріс мінез-құлық белгілі бір мақсатты көздейді.

Бала әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде ата-анасының мазасын алып не оларды ашуландыру арқылы өзіне назар аударуды талап етеді, ол осындай әрекетті ата-анасын өзіне назар аудартып қаратудың жалғыз тәсілі деп есептейді. Мүлдем ата-анасының айтқанына бағынбаушылық оларға өзінің айтқанын орындау жөнінде талап қойып, ересектерге өзімнің күшті екендігімді дәлелдеп, мықты екендігімді көрсетемін деген жалған тұжырымнан туындаған салдар болып табылады.

Басқалардан өш алу, біреуге жамандық жасау кейде балаларға өздерін «мықты», күшті сезінудің жалғыз тәсілі болып көрінеді.

Өзінің дәрменсіздігін немесе толымсыздығын сезіну, нақты немесе қияли әлсіздігін көрсету қарым-қатынас жасаудан, тапсырмалар мен жауапкершіліктен бас тартуға итермелейді.

Мінез-құлықтың көптеген кемшін типтері – үлгермеушілік, жалқаулық, түн ішінде кіші дәреттің тоқтамауы, өтірік айту, ұрлық – жоғарыда аталған мақсаттардың біріне ұмтылысты білдіруі мүмкін. Ересек адам жаман мінез-құлықтың себептері жөнінде өзінің болжамын балаға айтқан кезде оның көңіл-күйіне мұқият назар салып, аяқ астынан жасаған әрекетіне, баланың ерекше күлкісіне немесе көзіндегі ойнақылыққа, мойындау рефлексіне орай әрекет етуі қажет. Кейін, орайы келген тұста іс-әрекеттің мәнісін айыптау тұрғысынан емес, тұспалдап жеткізуге тырысу керек. Мұндай тәсілді қолдану кезінде бала ересек адамның логикалық пайымдауына сүйене отырып, өзінің іс-әрекетін басқа қырынан түсінетін болады.

Балалардың кемшін мақсаттарын өзгерту үшін ата-аналар әдетте балаға қысым көрсетуден бойларын аулақ ұстап, жаңадан басқа сындарлы қарым-қатынас орнататын тәсілдерді іздеуге күш салулары керек.

Отбасылық тәрбиенің «Бихевиористік» моделі

Бұл бағыттың тамыры бихевиористік психлогияға барып тіреледі (Дж.Уотсон, Б.Ф. Скиннер). Аталған модельде баланың мінез-құлық техникасы мен тәртібіне екпін қойылады.

Дж. Уотсон және тағы басқа бихевиорист психологтар «қарапайым реакциялардың шамалы ғана санын беруге қабілетті тірі жанның» мінез-құлқындағы жаңа нысан көріністерін экспериментальдық зерделеу арқылы мынадай тұжырымға келді: адам психикасының тума компоненттері өте аз, сондықтан оның дамуы негізінен әлеуметтік ортаға және тіршілік жағдайына, яғни орта арқылы берілетін стимулдарға байланысты болады. Орта деген кезде нақты өмірдегі жағдайлардан қалыптасатын баланың айналасын қоршаған тікелей ортасы қарастырылады, ал нақты өмірдегі жағдайлар өз кезегінде әртүрлі стимулдардың жинағынан тұрады және қоздырғыш тізбегіне орналасуы мүмкін. Сыртқы ортаның ықпалы баланың мінез-құлқының мазмұнын, оның даму сипатын айқындайды. Сол себептен, баланың қоршаған айналасын ұйымдастыру аса маңызды.

Уотсон тәрбиеге ғылыми тұрғыдан келудің қажеттігін атап өтеді: «Егер адамзат бала туу процесін жиырма жылға тоқтата алатын болса (экспериментальдық мақсатта тәрбиеленіп жатқан балаларды қоспағанда), айтарлықтай жақсара түсер еді және осы жылдарды балаларды дамыту заңдарын қарқынды игеруге жұмсап, сонан соң осы алған білімдері негізінде анағұрлым ғылыми және анағұрлым жетілдірілген әдістер арқылы бала тәрбиесімен айналасуға болатын еді» (Сілтеме: Дж. Уотсон. Психологический уход за ребенком. – М., 1930. – 7-бет.).

Классикалық бихевиоризм негізінде пайда болған әлеуметтік ілім тұжырымдамасының орталық проблемасы – әуелден әлеуметтік емес гуманоидтық тіршілік иесін адамзат қоғамының толыққанды мүшесіне айналдыра отырып, биологиялық күйден әлеуметтік күйге жылжыту арқылы әлеуметтендіру. Жаңа әлеуметтік мінез-құлыққа ие болу проблемасы негізгі мәселе болып табылады. Әлеуметтендіру, яғни мінез-құлық нысандарын, нормаларды, уәждемелерді, құндылықтарды, көңіл-күй жағдайын беру қалай жүргізіледі? Негізгі жауап – ілім нәтижесі.

Бихевиоризмнің радикалды өкілі Б. Скиннер мінез-құлықтың екі негізгі типін атап өткен: респонденттік (таныс стимулға жауап ретінде) тип және операнттық тип, ол оның артынан ілесетін нәтижемен айқындалып, қадағаланады. Сонымен, Скиннердің пікірінше, жеке тұлғаның ерік бостандығы болмайды, жеке адамның мінез-құлқы әлеуметтік ортаның бақылауында тұрады. Ол әзірлеген дәйекті жақындастыру немесе қалыптастыру әдісі мінез-құлықты бекітуге негізделген, мұнда ол күтілгенге ұқсай бастайды (сыйақы берудің жетондық жүйесі).

Р. Сире баланың дамуына ата-ананың ықпалын талдау үшін психикалық-талдамалық ұғымдарды (басу, регрессия, проекция, сәйкестендіру) және ілім теориясы принциптерін пайдаланды. Ол анасымен диадикалық өзара іс-қимыл кезінде сәбиде психологиялық тәуелділіктің қалаптасатынын, тәуелді мінез-құлықтың түрлі нысандарының түзілетінін (өзіне жағымды және жағымсыз назар аударылуына мән береді, ұдайы өзін танытуға ұмтылады, жанында болуды қалайды және т.б.), ал кейіннен – мектепалды және мектеп жасында бала тәуелділіктен арылуға ұмтылатынын байқады. Ана мен әке өзгертуді қажет ететін мінез-құлықты анықтай отырып, мінез-құлықтың анағұрлым жетілген нысандарын меңгеруге көмектесетін негізгі бекітуші делдалдар қызметін атқарады.

А. Бандура – необихевиорист, жеке тұлғаны зерделеудегі әлеуметтік-когнитивтік бағыттың өкілі, әлеуметтендіру тетіктері туралы жауап бере отырып, қадағалау, еліктеу, имитациялау, идентификациялау арқылы және модельдеу жолымен меңгеруге айрықша маңыз берген. Ол үшін ата-ананың мінез-құлқы – кейбір ортақ қасиеттерді, өзін-өзі ұстау қағидаларын бойына сіңірудің басым моделі, өзінің жеке мінез-құлқын қалыптастыруға көмектесетін баланың еліктейтін үлгісі. Еліктеу негізінде пайда болған мінез-құлықты сақтау үшін оны бекіту қажет.

Бихевиоральдық (мінез-құлық) терапия ретінде тәрбиелеуді ұйымдастырудың басты идеясы мынада: ата-ана, бір жағынан, ортаның элементі ретінде, ал екінші жағынан әлеуметтендіру агенттері және баланың мінез-құлқын жасайтын «конструкторлар» ретінде қарастырылады. Баланың мінез-құлықтық әрекеттерін түрлендіру үшін стимулдар, салдарлар, бекітілімдер терминдеріндегі мінез-құлыққа талдау жасауды үйреніп, ата-ананың балаға көрсететін мейіріміне сүйену қажет.