Азақстандықтардың Ұлы Жеңіске қосқан үлесі

1. 1945 жылы мамырда фашистік Германия талкандалғаннан кейін Жапонияға қарсы күрес кимыл-дары басталып, еқінші дүниежүзілік соғыс осы жылдың 2 кыркүйегінде ғана аяқталып, адамзат баласы сұрапыл соғыстан бір сәтке тыныстаған болатын.

Тарихшылар екінші дүниежүзілік соғыстың басталуын Германияның Польшаға басып кіруінен, 1939 жыддың 1 қыркүйегінен бастайды. 1939 жыддың 30 қарашасында кеңес-фин соғысы басталып, ол 1940 жылдың 12 наурызында аяқталды. Кенес тарихында бұл соғыс туралы көп айтылмайтын, өйткені бұл соғыс КСРО тарапынан әділетсіз соғыс болатын. Кеңес Одағы бұл соғыста өзінен едәуір әлсіз Финляндияны үлкен шығындарға жол бере отырып қана жеңе алды. Бір миллионнан астам кеңес әскерлеріне 300 мың-дай фин әскерлері карсы тұрды және оның 50 мыңы ғана жақсы үйретілген тұрақты әскер болатын. Атақты «Маннергейм бекінісін» алу үшін болған Суомуссалве түбіндегі шайқаста Қызыл Армия 27 мың адамынан айрылса, Финляндияның шығыны 900-дей ғана бодды. Кеңес Одағы соғысты баста-ғандағы мақсатына жеткенімен, оның халықаралық беделіне үлкен нұқсан келді және әскері көп шығынға ұшырады.

Полышаны жаулап алудан кейінгі алты ай тыныштықтан кейін Германия 1940 жылы көктемде Солтүстік және Солтүстік-Батыс Еуропа елдерін жаулап алуға кірісті. 9 сәуірде Германия Дания мен Норвегияның бейта-раптылығын бұзып, олардың жеріне басып кірді. Дания жеңілгендігін бірден мойындады. Немістер Данияны жаулап алуда 2 адамынан ғана ай-рыдды, 10 адамы жаралаңды. Норвегия үшін болған шайқаста Германия-ның әскери-теңіз күштері едәуір шығынға ұшырағанымен көп ұзамай Нор-вегия ұкіметі де жеңілгендігін мойындады.

1940 жылы 10 мамырда гитлерлік Германия Батысқа жорығын бастады. Бельгия, Люксембург және Нидерландыны тез жаулап алған неміс әскерлері, бір аптаға жетпей Франция жеріне кірді. 18 мамырда неміс әскерлері Сомма езеніне қарай француз шебін бұзып өтіп Кале маңында тұрған 350 мындықағылшын-француз әскерлерініңту сыртынан шықты. 22 мамырда Гудерианның танк құрамасы ағылшын-француз әскерлерінің кейін шегінер бірден-бір мүмкіңдігі Кале портына жақындады. Бірақ Гит-лер жорықты тоқтату туралы ешкім күтпеген бұйрық берді. Гитлердің осы қателігі ғана 350 мындық ағылшын-француз әскерлерін аман алып қалды. Қоршаудағы ағылшын-француз әскерлері теңіз арқылы Англияға кетіп үлгерді.

5 маусымда немістердің Францияның ішкері аймақгарына шабуылы басталып, ол 22 маусымда Франция үкіметінің жеңілгендігі туралы бітімге Қол қоюымен аяқталды. Франция үшін масқара бітім шарты 1918 жылы Германияның жеңілгендігі туралы бітімге қол қойылған мұражайдан ал-дырылған маршал Фоштың вагонында жасадды. Осылайша Германия өзінің бақталасы Францияға деген өшпенділігін дәлелдеді. 1941 жылғы көктемдегі Балкан соғыс науканы нәтижесіңде Югославия мен Греция жаулап алын-ды. Одан бұрынырак Венгрия, Румыния және Словакия Германия, Италия және Жапонияның дүние жүзін белісу туралы Үштік келісіміне қосылған болатын. 1941 жылдың көктемінде Еуропада бейтараптығын сақтаған үш мемлекет қана, Швейцария, Швеция жөне Ирландия қадды.

Еуропа елдерінің барлық күш-қуатын, экономикалық әлеуетін пайдаланған Германия КСРО-ға қарсы «Барбаросса» соғыс жоспарын жасады. Бүл жоспар бойынша Кеңес Одағын 8-10 апта аралығында талқандау жос-парланды. Гитлерлік комаңдованиенің КСРО-ға қарсы шабуыл жасау жос-пары және оның дәл мерзімі Сталинге мәлім болғанымен, ол қаңцай да бір жанжал және арандатушылық туып кетпеу мақсатында шекара маңын-дағы әскерлерге соғысқа дайындық туралы бүйрык бермеді. Керісінше, шекара маңындағы әскерлерге немістердің араңдатуына түсіп қалмауға, қарсы оқ атпауға бұйрық берілді. Кару-жарақтар мен оқ-дәрілер қойма-ларда сақталды. 1939 жылы 23 тамызда КСРО мен Германия арасындағы бір-біріне шабуыл жасаспау және өзара ықпал жасау аймағы туралы келісімге деген сенімділік басым болды. Бүл туралы соғыс қарсаңыңда шекара әскерінде қызмет еткен соғыс ардагері М.М. Марков былай деп еске алады: «Соғыстан екі апта бұрын комсомол белмесіңде «Германия — Кеңес Одағының сенімді досы» деген такырыпта лекция оқылды. Лекция-дан кейін танкілер консервацияға қойылды, қару-жарақтар қоймаға тап-сырылды. Екі аптадан кейін аспанда ұшақтар көрінді. Біз өзіміздің әскерлердің жаттығуы басталған екен деп ойлап, оған мән бермедік. Олар екпіндете келіп, қоймаларға бомбалар тастай бастады. «Бұл оқу-жаттығу бомбалары» (цементтен жасалған) деген айқай естідді. Бірақ үлкен жары-лыстар болып, қоймалар өртене бастады. Үшақтар екінші қайтара оралып, басқа да әскери объектілерді бомбылай бастады. Осыдан кейін ғана біз соғыстың басталғанын түсіндік».

Мәскеудегі герман елшілігі де бір сағаттан кейін ғана сыртқы істер халык комиссары М.В. Молотовқа Германияньщ КСРО-ға соғыс жариялағаны туралы нотаны тапсырды. Осыдан кейін ғана әскерлерге накты бұйрықтар беріле бастады. Бұл кезде көп жерлерде байланыстар үзіліп қалған бола-тын. Жаудың күші мен оның шабуыл жасау бағыттары туралы мәліметтер болмаса да кеңес әскерлеріне жаудың шабуылын тойтарып, қарсы шабу-ылға шығуға бұйрық та берідді. Бірақ бәрі де кеш болатын. Алғашқы күңдер-ден бастап-ақ кеңес әскерлері ауыр шығыңдарға ұшырады. Белосток пен Минск түбінде кеңес әскерлерінің үлкен екі тобы қоршауға түсіп қалды.

Ңеміс командованиесінің мәліметтері бойынша бүл екі топтан 300 мың тұтқын, 3 мың танкі, 2 мың зеңбірек қолға түскен. Кеңес әскерлерінің қоршауға алынуы бұнымен аяқгалған жоқ. Герман қарулы күштері шта-бының мәліметтері бойынша Умань ауданы маңында 100 мың адам, 300 танкі, 800 зеңбірек, Смоленск бағытындағы шайқаста 350 мың адам, 3 мың танкі, 3 мың зеңбірек, Гомель, Бобруйск маңыңда 80 мың адам, 140 танкі, 700 зеңбірек, Киев маңында 600 мың адам, 4 мың зеңбірек, 800 танкі, Брянск пен Вязьма маңыңдағы шайкастарда 663 мың әскер, 1242 танкі және 5412 зеңбірек жау қолына түскен.

Соғыстың алғашкы күңдерінде кеңес әскері тәулігіне 24 мыңдай ада-мынан айрылып отырды. Шайқастың алғашқы алты ай ішіңцегі шығыны 3 миллион 138 мыңға жетті. Бұңдай үлкен шығындар туралы кеңестік тарих-та бұрын айтылмады. Бұл шығындардың себебін әскери мамандар соғыс-тың тұтқиыддан басталуынан, немістердің Еуропа елдерін жаулап алу тәжірибесінің болуынан, жаудың әскери күш-куатының басымдылығы-нан, Қызыл Армия қолбасшылығының қателіктерінен және кеңес әскерлеріңде қару-жарақтың жетіспеуінен түсіндіреді. Кеңес әскерлері сонымен бірге қорғана отырып, қарсы шабуылға шығуға үйретілген бола-тын. Әскери естеліктер мен мемуарларда қоршау тактикасы мен одан бұзып шығу туралы үйретілмегендігі, ол туралы ешқандай түсініктің болмаған-дығы жайлы айтылады.

Дегенмен де, қоршауға түскен кеңес әскерлерінің бір бөлігі қиян-кескі шайқастардан кейін қоршауды бұзып өтіп, ез бөлімдеріне қосыдцы немесе партизан отрядтарын кұрды. Ал тұтқынға түскендердің қандай күйге түскенін соғысты көрмеген біздерге айтып жеткізу киын. Еуропа еддерінің әскери тұтқындарымен салыстырғанда біздің тұтқындардың көрген қияметін ешкімнің басына бермесін. Басқа мемлекеттердің тұтқындары Женева, Гаага конвенцияларының шешімдеріне сәйкес, Халықаралық Қызыл Крест арқылы азын-аулақ болса да өз елдерінен киім-кешек, азық-түлік және тағы да басқадай заттар алып тұрды. Ал Сталин болса кеңес тұтқыңдарын «Оганын сатқан опасыздар» деп айыптап каңдай да бір көмек беруден бас тартты. Соғыс аяқгалғаннан кейін одақтастар тұтқында бол-ған өз отандастарын жаңа киіммен қамтамасыз етіп, алғашқы медицина-лық көмек беру, сауықтыру шараларын жүргізіп барып, жайлы ұшақтар-мен, купелі вагондармен еддеріне қайтарды, әскери шендерін жоғарылат-ты, тұткында болған жылдары үшін етемақы төледі. Ал тұтқында болған кеңес әскерлерін вагондарға топырлата отырғызып, елге келгеннен кейін бірнеше мәрте тексеруден өткізді, опасыздар ретінде жазаға ұшырады, тұтқында болған деген атаумен кемсітушілік көрді.

Шыңдыққа жүгінетін болсақ, тұткынға түскеңдердің көпшілігі жау қолына жаралы болып, шегіне алмағандықтан, ес-түсінен айрылғандықтан немесе оғы таусылғандыктан түсті. Айта білсек, тұтқынға түсу де — әскери маневр. Тұткынға түсу - өмір суруді жалғастырудың соңғы мүмкіндігі. Оның өзі жауға қарсы күресті жалғастыру деген сөз. Тұткынға түсуден кауіптеніп өзін-өзі ату дұрыс түсіне алсақ — кылмыс. Құранда да өзіне-өзі қол жұмсау — қылмыс болып саналады.

Сенімді дерек көздері бойынша кеңее халқының 5,3 млн. адам жау тұткы-нында болған. Сталин қайтыс болып Хрущевтың «жылымық саясаты» кезінде олардың кепшілігі ақталғанымен, оларға мемлекет тарапынан, бұрынғы биліктің оспадарсыз саясаты үшін, оларға керсеткен зорлық-зомбылығы ушін кешірім сұралған жоқ. Бұрынғы КСРО өмір сүруден қал-ғанымен, қазіргі Ресей Федерациясы және басқа да тәуелсіз мемлекеттер басшылары бұрынғы билікті айыптап, жазықсыз жапа шеккендерден кешірім сұраса, олардың мәртебесі жоғарыламаса, кішірейе қоймайды.

Соғыстың алғашқы күңдері мен айларынан кейінгі алғашкы сәтсіз-діктерден кейін, үлкен шығындарға үшырағандарына қарамай кеңес комаңдованиесі ес жиып, неміс әскерлерінің шабуылына қарсылық күшейе бастады. Фашистердің алға жылжуы қиындап, жау әскерлерінің шығыны да көбейе түсті. Қорғаныстың және қарсы шабуылга шығудын оперативтік жоспарлары жасалып, олардың көпшілігі ©з нәтижелерін беріп те жатты. Адам шығыны мен жау басып алған аумактарда калған өнеркәсіптік шы-ғыңдардың көптігіне карамай кеңестік экономика әскерді кару-жарақпен, оқ-дәрімен, көлікпен, киім-кешекпен дер кезінде қамтамасыз етуге қол жеткізді. Еліміздің шығыс аудандарына, оның ішінде Қазақстанға көшірілген өндіріс орыңдары тез арада іске қосылып өнімдер бере баста-ды. Соғыс жылдарыңда Қазақстанға жау басып алған аудандардың 220-дан астам зауыттары мен фабрикалары көшіріліп әкелінсе, 460-дан астам жаңа өңдіріс орындары іске қосыдды. Қазақстан еддегі барлық қорғасынның 85%, мыстың 35%, түсті метаддың 79% берді.

КСРО-ға төнген қауіптің бүкіл әлем үшін орасан зор зардаптарының бар екеңдігін түсінген АКШ пен Ұлыбритания Кеңес Одағына көмек беру туралы шешім кабылдады. 1941 жылы 29 қыркүйек - 1 қазаңда болған Мәскеу конференциясыңда жасалған үш жақты келісім бойынша АҚШ пен Ұлыбритания Кеңес Одағына қару-жарақ пен азық-тулік беріп көмек-тесуге міндеттеме алды. АҚПІ ленд-лиз бойынша Кеңес Одағына өсімсіз 1 млрд. доллар қарыз берді. Одақтастар соғыс жыддары КСРО-ға 13 мың танк, 22 мың ұшақ, 427 мың жүк машинасын берді. Осылайша фашистік Германияға қарсы одақтың негізі қалаңды. 1942 жылы 7 желтоқсанда жа-пондар АҚШ-тың Гавай аралдарыңдағы (Оаху аралы) ең ірі әскери-теңіз базаларының бірі Перл-Харборға кенеттен шабуыл жасап, американдық-тардың әскери-теңіз флотына едәуір шығын келтірді. АҚШ-тың бұл шы-

ғыны 1898 жылғы испан-американ соғысы мен бірінші дүниежүзілік соғыс жыддарындағы әскери-теңіз флотыңдағы шығыңдарын қоса есептегеннен үш есе асып түсті. Осыдан кейін ғана АҚШ, Үлыбритания мемлекеттері Жапонияға соғыс жариялады. Антигитлерлік одақтың құрылуы және ұрыс кимылдарының Тынық мұхит бассейні мен Солтүстік Африкада және ке-ңес-герман майдандарыңда қатар жүруі Жеңіс күнін біршама тездете түсті.

Алты жылға созылған сұрапыл соғыс оған дейін болған соғыстар тари-хында болмаған ірі-ірі шайқастармен әйгілеңді. Атап айтар болсақ, Ста-линград түбіндегі шайқас, Курск шайқасы, Днепрден өту, Ленинград қор-ғанысы, Берлинді алу, Солтүстік Африкадағы Эль-Аламейн шайқасы, одақ-тастардың Нормандиядағы әлемдік соғыс тарихындағы ең ірі десанттык операциясы, теңіз шайқастарынан жоғарыда аталған Перл-Харбордан бас-қа, Ява аралындағы, Королл теңізіңдегі, Гуадоканал аралыңдағы және тағы басқа шайқастарды айтуға болады.

Бұл соғыста әскери колбасшылар да өздерінің ұйымдастырушылық таланттарымен әйгілі болды. Оларға «Әскери қолбасшы дегеніміз — ха-лықтың тағдырын шешетін ұлы тұлға» деп баға берген генерал-фельдмар-шал Гельмут фон Мольтке, оларды соғыс тағдырын шешетін қайраткер-лерге теңеді. Көптеген елдердің әскери қолбасшьшары адамзат тарихын-дағы ең ірі соғыста өз елдерінің ғана емес, екінші дүниежүзілік соғыстың тағдырын шешкен соғыс операцияларын дайындады және оларды аса дәддікпен жузеге асыра білді. Олардың қатарына И.В. Баграмян, А.М. Ва-силевский, Н.Ф. Ватутин, Ф.И. Говоров, Г.К. Жуков, И.С. Конев, Р.Я. Ма-линовский, К.К. Рокоссовский (Кеңес Одағы), Дж. Коллинз, Д.Макартур, Р.Тернер, Д.Эйзенхауер, О.Брэдли (АҚШ), Б.Монтогомери, У.Теддер, А.Уэйвелл, Б.Фрейзер (Улыбритания), Шарль де Голль (Франция), К.Ман-нергейм (Финляндия) және тағы басқаларды жатқызуға болады.

Әскери таланты мен ақыл-ойын басқыншылық операцияларға жұмса-ған Ф.Бок, Д.Дениц, Э.Майнштейн, В.Модель, Ф.Паулюс, ЭРоммел (Гер-мания), И.Ямомота, Т.Ямасита (Жапония), Дж.Мессе (Италия) және тағы басқаларсыз аталған еддердің жаулап алу соғыстарын көзге елестету қиын. Өйткені, жаулап алу соғыстары да тарих. Олардың аттары да соғыс тари-хында қалды.

Одақтас мемлекеттер басшылары И.В. Сталин, Ф. Рузвельт, У. Чер-чильдің күллі адамзат баласына қауіп төнген сын сағатта өзара келісімге келіп, антигитлерлік одақ құруы және олардың қатысуымен өткен Теге-ран, Ялта, Потсдам конференциялары шешімдерінің екінші дүниежүзілік соғыстың басым бағыттарын айқындай алғанын және ортақ жеңіске жеткізе алғаңдығын бүкіл адамзат баласы мойындайды. Бүкіл Еуропаны жаулап алып, аяғына таптаған, сол елдердің бүкіл экономикалық күш-куатын пай-даланған, бакайшағына дейін каруланған, соңғы әскери техникамен жа-рақтанған, жаулап алу ұрыстарының тәжірибесінен өткен, сан жағынан да, әскери техника жағынан да әлдеқайда басым жауды біз қалай жеңдік? Бұл жеңістің басты себебі өрине, халқымыздың Отанға деген сүйіс-пеншілігі, қайтпас қайсар ерлігі, сын сағаттағы отаншылдық қасиеті. Екіншіден, ортақ жауға қарсы күрестегі кеп ұлгты КСРО халықтарының ынтымағы мен достығы еді. Бұл соғыста Кеңес Одағын мекеңдеген барлык халық бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып Кеңестер Одағы деп ата-латын Отанын корғады. Бұл соғыста бүкіл халықты бір идеология туының астында біріктіре алған кеңестік насихат та аз рөл атқарған жоқ. Бұл со-ғыста бүкіл елде темірдей тәртіп орнатқан, соғыс жоспарлары мен опера-цияларын жасауда корегендік танытқан, Батыс елдерімен ынтымақтаса білген Бас қолбасшы И.В. Сталин мен кеңестік әскери қолбасшылардың да атқарған релі аз емес. Біз оны да мойындай білуіміз керек. Жер шары-ның алтыдан бір белігін алып жаткан көп ұлтты мемлекетті ел басына қиын-қыстау күн туған аласапыран сәтте бір тудың астында біріктіру әсте де оңайға соққан жоқ. Бұрын Ресейдің отарлық теперішін керген Кавказ, Орта Азия және Прибалтика халықтарының ез елдерінің амандығы үшін бір сәтте ыдырап кетуі де әбден мумкін еді. Тарихта ондай оқиғалар да аз кездеспеген.

Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат баласына үлкен қасірет әкелді. Бұл соғысқа 1,7 млрд. халқы бар 61 мемлекет (әлем халқының 80 %) катысты. Соғыс қимыддары 40 мемлекеттің жерінде жүріп, 110 млн. адам әскер қата-рына алыңды. 60 млн. адам каза тапты. Әлемдік тарихта «Холокост» деген атпен белгілі болған еврей халқын жою саясаты жүргізілді. Фашистер бар-лығы 6 млн. еврейді қырғынға ұшыратты.

Соғыс жылдарында КСРО-27 млн., Германия - 13,6 млн., Польша -6 млн., Қытай - 5 млн., Жапония - 2,5 млн., Индонезия - 2 млн., Югосла-вия -1,7 млн., Филиппин - 1 млн., Франция - 600 мың, Англия - 375 мың, АҚШ - 275 мың адамынан айрыдды.

АҚШ-тың адам және материалдық шығыны негізінен Жапонияға карсы соғыста болды. Бұл шығындардың қайтарымын АҚШ үкіметі ешқандай ақтауға келмейтін екі атом бомбасымен ғана қайтарды. Бұны Трумэннің Жапониядан кек қайтару саясаты деп қана түсінуге болады.

Бұл Жеңісте қазақстандықтардың да қосқан үлесі зор. 1 млн. 360 мың қазақстаңдық Кеңес Армиясының қатарында ел қорғауға аттанып, зұлым жаумен шайқасты. 600 мың казакстандық майдан далаларынан қайтып орал-мады. Бұның ішінде 550-600 мың қазақтың 350 мыңы майданда қаза тапты немесе хабар-ошарсыз кетті. Қарапайым арифметикаға жүгінсек, Кеңес халқының 15%, қазақстандықтардың 11% (майданға аттанған әрбір қазақ-

стандықтың екіден бірі, әрбір қазақтың 70%) қаза болды. Олардың сүйегінің қай жерде шашылып қалғанын немесе қайда жерленгенін туыс-тары да білмейді. «Қаза тапқан соңғы орыс солдаты жерленіп, құрметке ие болғаннан кейін ғана соғыс аяқталды деуге болады» деп А.В.Суворов айт-қандай, әлі күнге дейін соғыста қаза болғандарға лайықты құрмет жасай алмай келеміз. «Ешкім де, ешнәрсе де ұмытылмайды» деп қанша жерден айтканымызбен қаншама боздақтарымыз хабарсыз кетті немесе соңғы құрметке (лайықты жерлеу рәсіміне) ие бола алмады. Қаза тапқандардан ерлік жасағандар ғана құрметтелуде. Ал ерлік жасағысы келген, майданға ез еріктерімен аттанған, бірақ жаумен соғысып, оқ атып үлгірмеген, со-ғысқа кіріскен алғашқы күннен оққа ұшқандар (қаңғыған оқтан, бомбала-удан, снаряд жарылысынан және т.б.) ше?

Қорыта айтқанда, біз Жеңіс күнін жақындатқан, қара түнек фашизмге қарсы жан аямай күрескен әрбір жауынгерге қарыздармыз. Тірілерге құрмет керсетіп, қаза болғандарды риясыз еске аламыз. Үлы Отан соғысы жәнеҮлы Жеңіс. Бұл екі сез бір-бірінен ажырағысыз және бір-бірін то-лықтыра түседі. Үлы Жеңіс біздің халқымыздың орасан зор кұрбандықта-рымен келген касіретті арифметикасы. Соғыс салған зардап әлі күнге дейін толық жойылған жоқ. Бүтіндей әулеттердің түбіне жеткен, ошағын ешірген, ананы жесір, баланы жетім қалдырған бұл алапаттың зардапта-рын жою қашанға дейін созылады? Бір нәрсе ғана ақиқат. Олардың Отан үшін қан кешкен әрбір қадамы, Жеңісті жақыңдата түскен әрбір күні ұмы-тылмайды. Ойткені, ерлік шежіресі ұрпақка ұлағат, ертеңгі күнге үлгі бо-ларлық сабақ. Қазіргі күнгі әлемдегі ең басты проблема да ортақ үйіміз — Жер шарын соғыс ертінен сақтау, бейбітшілік, аймақтық соғыстарға жол бермеу, терроризмге қарсы күрес және дінаралық, ұлтаралық қақтығыс-тарды боддырмау. Соғыстың барлық тарихи дәуірлерде қоғамның дамуы-на кері әсерін тигізіп отырғанын ешқашан да ұмытпауымыз керек.

2. Үлы Отан соғысына біртұтас елдің бір болігі ретінде қатысқан Қазақ-станның соғыс қарсаңында стратегиялық маңызы зор табиғи және адам ресурстары бар еді. 1939 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанның хал-қы 6,2 млн. адам болды. Әрбір бесінші қазақстандық майданға аттанды. Яғни, 1 млн. 200 мың адам армия қатарына шақырылды. Сонымен бірге, еңбек армиясы мен арнаулы құрылыс бөлімшелерінде 700 мыңнан астам адам еңбек етті. Соғыстың алғашқы кезеңінде Қазақстанда 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы мен 6 әскери бригада құрылып, майданға ат-тандырылды. Республикада 2 млн. астам адам әскери даярлықтан отгі.

Соғыстың алғашкы айларынан бастап-ақ Қазақстан экономикасы со-ғысқа бейімделіп қайта кұрыла бастады. Немістердің КСРО-ның батыс аудандарын басып алуы ел экономикасында Қазақстан мен Сібірдің маңы-зын арттыра түсіп, жау қолында қалып қоюы мүмкін болған өңдіріс орын-дары соғыстың алғашқы күвдерінен бастап-ақ Сібір мен Қазақстанға және Орта Азияға көшіріле бастады. 1941-1942 жылдары Украинадан, Белорус-сиядан, Мәскеуден, Ленинградтан және басқа аудандардан Қазақстанға 220-дан астам зауытгар мен фабрикалар көшірілді. Тек Украинаның езінен ғана 70 зауыт пен фабрика көшіріп әкелівді. Оларды орналастыру қиынға түсті. Көшіріп әкелінген өвдіріс орындарының кепшілігі өз жұмыстарын асығыс салынған ғимараттар мен үйлерде және бастырмалардың астывда бастады. Олардың көпшілігі өздері тектес кәсіпорывдардың базасына ор-наластырылды. Көшіріліп әкелінген зауыттар мен фабрикалар негізінен Ақтөбе, Орал, Қарағавды, Шымкент, Алматы, Петропавл қалаларывда орналастырылды. Оларды орнатастырған кезде соғыс уақытыныңталабы, уақыттың аздығы мен майдан үшін қажетті әнімдерді мүмківдігінше тезірек беру жағы ескерілді.

Соғыс жылдарывда Қазақстан аумағында жаңа өндіріс орындары да салывды. Кошіріліп әкелінген кәсіпорывдарды есептемегевде Қазақстан-да жаңадан іске қосылған өвдіріс орындарының саны 460-тан асты. Қазақ-стан бүкіл елдегі қорғасынның 85%, мыстың 35%, түсті металдың 79% берді. Кен өвдіретін Қоңырат, Ақшатыр, Жезді, Текелі кен-байыту комбинат-тары іске қосылды. Соғыс жыддарывда Қарағавды шахтерлері 34 млн. тон-на көмір шығарды, мұнай өндіру 39% өсті. Элект қуатын өвдіру екі есе есті. 1942-1943 жыддары Мақат-Орск және Ақмола-Магнитогорск темір жол құрылыстары іске қосылды.

Ауыл шаруашылығындағы қиын жағдайларға қарамастан ауыл еңбеккерлерінің жеңіске қосқан үлестері аз болған жоқ. 1942 жылға қарай ауыл халқының саны 600 мың адамға кеміп кетті. Кадрлар жетіспеді. Май-данға кеткен ер адамдардьщ орнын негізінен әйелдер мен балалар басты. Егіс көлемі 1942 жылы 1941 жылмен салыстырғанда 842 мың гектарға көбейді. Астық өндірісі, тары және қызылша мен макта өвдіру артты. Мал саны 1943 жылы екі жарым есе әсті. Мал саны женінен Қазақстан соғыс жылдарында Ресейден кейін екінші орынға шықты. Ауыл еңбеккерлері аянбай еңбек етіп еңбектегі ерліктерімен бүкіл елге белгілі болды.

Актөбе облысының тары өсірушісі Шығанақ Берсиев бір гектардан 202 центнер өнім алып, дүниежүзілік рекорд жасады. Қызылорда облысы, Шиелі ауданының звено жетекшісі Ы. Жақаев бір гектар күріштен 172 центнер өнім алды. Соғыстың терт жылында Қазақстанның ауыл еңбеккерлері 5 млн. 829 мың т. астық, 734 мың т. ет және т.б. азык-түлік өнімдерін берді.

Қазақстан халқы армияны танкілермен және авиациямен жабдыктауда ерекше қамқорлық көрсетті. Соғыс қажеті үшін ақша жинады. Мектеп окушылары өздері жинаған 4 млн. сомнан астам акшаны Қазақстан пионері қорына аударды. Қазақстан студенттері мен жастары жинаған ақшаға он-даған танк колониялары мен ұшақтары және сүңгуір қайықтар жасалды. Соғыс жылдарывда Қазакстан халкы майдан қажеті үшін 480 млн. сом ақша жинады. 2,5 млн-нан астам жиналған жылы киімдер 1600 вагонмен майданға жіберілді. Соғыс жыддарында майданды азык-түлікпен, киім-кешекпен және соғыс шикізатымен қамтамасыз еткен Қазақстан өнеркәсібінің Үлы Жеңіске қосқан үлесі ерекше болды.

3. Қашанда туған елі мен жерін жаудан корғауға дайын түратын қазақ халқы ел басына ауыр күн туғавда үйлерінде тыныш жата алмады. Бөген-бай мен Райымбектің, Қарасай мен Қабанбайдың ұрпақтары қоддарына қару алып Отанын қорғауға аттанды. Бір тудың астына біріккен КСРО империясыңдағы Қазакстан аумағында соғыс кимылдары жүрген жоқ. Бірақ сол кездегі қазақставдықтардың да Отаны болған КСРО, оның құрамын-дағы У краина, Белоруссия, Моддавия жөне Балтық бойы елдерін фашисттік агрессиядан, оның баскыншылық әрекетінен қорғауға қазақстандықтар да зор үлестерін қосты.

1 млн. 200 мың қазақстаңдық Кеңес Армиясының құрамында зұлым жаумен шайкасты. Мындаған қазақстандықтар соғыстың алғашқы күндерінен-ак өз еріктерімен майданған аттанды. Зорлықшыл кеңестік идеологияның да бүкіл халықты жауға қарсы күреске жұмылдыруда ролі аз болған жоқ. Елде жалпыға бірдей әскери іске окыту кең канат жайды. Бүкіл кеңестік насихат халықты жауға қарсы күреске жұмылдыруға ба-ғытталды.

Жау сокқысын бірінші болып қабылдаған шекара заставаларывда мың-даған қазақстандықтар алғашқы күндерден бастап-ақ асқан ерліктің үлгілерін көрсетті. Шекара маңывдағы Брест қамалын ерлікпен қорғаған 30-дан астам ұлт өкілдерінің арасында Н.Садықов, К.Турдиев, В.Фурсов сияқты қазақстандықтар да бодды. Соғыстың алғашқы айларында ауыр шығындарға ұшыраған кеңес әскерлері аса зор киыншылықтарды жеңе отырып, жауды алғаш рет Мәскеу түбінде жеңіліске үшыратты. Мәскеу түбіңде Алматыдажасақталған генерал-майор И.В.Панфилов басқарған 316-шыатқыштардивизиясыерлікпеншайқасты. 1941 жылы ІбқазавдаДубо-секово разъезі түбівде Волокаламск тас жолывда 28 панфиловшы жауын-гер жаудың 50 танкісіне төтеп беріп, жауды Мәскеуге жібермеді. Мәскеу түбіңдегі шайқастарда аты аңызға айналған батальон командирі Бауыржан Момышұлының жауынгерлері де асқан ерліктің үлгісін көрсетті. Күш тең емес шайқастарда қоршауға түсіп қалған жауынгерлерін Б.Момышұлы ерлікпен алып шыға білді. Мәскеу түбіндегі ауыр шайқастарда қазақ ұлда-ры Т.Тоқтаров, М.Ғабдуллин, Амангелді Имановтың ұлы Рамазан және т.б. өздерінің ерліктерімен мәлім болды.

Қазақстандық жауынгерлер Ленинград түбінде ерлікпен шайқасты. Қазақстанда жасақталған 310 және 314 дивизиялар Ленинградты қорғауға және қарсы шабуылға шығу соғыстарына қатысты. Қазақстандық кұрама-лардың үштен бірі Ленинград түбінде шайкасты. Жау дзотын кеудесімен жапқан Сүлтан Баймағамбетов асқан ерлік үлгісін көрсетті. Қаза тапкан-нан кейін оған Кеңес Одағының Батыры атағы берідді. Ленинград майда-ныңда қазақстандықтар тек қүрғақта ғана шайқасқан жоқ, сонымен қатар олар теңізде де соғысты. Киров әскери крейсерінде олардың саны 150 болды. 1941 жылдың қыркүйегінің ауыр күңдеріңце қазақтың халық ақыны Жамбыл Жабаев Ленинград қорғаушылары мен оның коршауда қалған тұрғындарына арнап «Ленинградтық еренім» өлеңін жазды.

Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы ауыр және ірі шайқастар болған Сталинград түбінде Қазақстаңда жасақталған 5 аткыш, 1 кавалери-ялық дивизия, 1 теңіз атқыш бригадасы, 1 минометтік полк катысты. Ста-линград шайқасының от-жалыны Батыс Қазақстан жерін де шарпыды. 1942 жылы күзде Батыс Қазақстанның Еділ өзенімен шекаралас аймақтарында соғыс жағдайы енгізілді. Орал даласында осы жыддары 30-ға жуық жау үшағы атып түсірілді. Жау басып алған аумақтарда 3,5 мыңнан астам казақ-стандық партизан отрядтарыңда жауға қарсы күресті. Украина мен Бело-руссия ормандарыңда, Молдавия мен Балтық бойы елдерінде ҚҚайсенов, Ә.Шәріпов, Ж.Саин, Ф.Озмитель, Г.Ахмедияров, Ж.Ағаділова және т.б. шайқасты. Халық қаһарманы Қасым Қайсенов партизан отрядын басқар-ды. Жау тылындағы олардың асқан ерліктері кейінгі ұрпаққа үлгі болды.

Шығыс қыздары арасынан Кеңес Одағының Батыры атағына ие болған пулеметші Мәншүк Мәметова мен мерген Әлия Молдағұлова жүзден ас-там дұшпанның кәзін жойып, өздері де ерлікпен қаза тапты. Лейтенант Рақымжан Қошқарбаев алғашқылардың бірі болып жау ордасы Рейхстаг төбесіне Жеңіс Туын тікті. Үлы Отан соғысы жылдарындағы асқан ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры атағына 97 қазақ және 500-дей қазақстандық ие болды. Ерекше ерлік көрсеткен ұшқыштар Т.Бигельди-нов, И.Павлов, Л.Беда және С. Луганский бұл атақты екі реттен иеленді.

Үлы Отан соғысындағы Жеңіс оңайлықпен келген жоқ. КСРО бұл со-ғыста майдандағы шайқастар мен бомбылаудан, аштыктан және аурудан 27 млн. адамынан айырыдды. 600 мындай қазақстандықмайдан далалары-

нан оралмады. Соғыс қасіретін шекпеген бірде бір отбасы болмады.Соғыс жыядарында Қазақстанға еріксіз миллиондаған халық көшіріліп келді. Немістер, түріктер, шешендер, ингуштар, поляктар, корейлер туған жерлерінен куылып, Қазақстан мен Орта Азия және Сібірге көшірілді. Конақжай қазақ халқы еріксіз көшіп келгендерді шын пейілімен қабыл-дап, қолдан келгенше көмек берді. Олардың көпшілігі қазақ жерінде түпкілікті калып қойды.