Алайда, Қор жеке секторға өзінің ең нашар деген кәсіпорындарын беріп отырған жоқ қой?

– Әрине. «Самұрық-Қазына» АҚ жеке секторға экономиканы әртараптандыру және жаңа салаларды дамыту бойынша мемлекеттік бастамалар аясында құрылған компанияларды аударып отыр. Бұл – аяққа тұрған, табысты, тиімді кәсіпорындар. Аталған өндірістерді мемлекеттің дүниеге әкеліп қана қоймай, біртіндеп дамытып, жетілдіргенін түсіну маңызға ие. Бұлай істеу сол кездері неге мемлекеттің ғана қолынан келді? Оның бірқатар объективті себебі бар. Бұл – осындай ауқымдағы жобалар үшін қазақстандық бизнес өкілдерінің тәжірибесі мен қаржылық мүмкіндіктерінің болмауы; стратегиялық серіктестеріміздің, яғни инвесторлардың мемлекеттік кепіл болмаған жағдайда қолайлы шарттар бойынша жұмыс істеп, қаржыландыру ұсынуға дайын болмауы. Объективті түрде айтқанда, сол жылдары аталған жобалардың көпшілігін дөңгелетіп әкетуге жеке бизнестің шамасы жетпес еді. Қазір бұл компанияларды экономиканың одан әрі дамуы үшін нарықтық ортаға ауыстыруға болады, ауыстыру қажет.

Сонымен қатар, табысты түрде жұмыс істеп отырған, бірақ Қор компаниялары қызметінің саласына тікелей қатысы жоқ кәсіпорындар мен мекемелер де жекешелендіріледі. Мәселен, «Қазақстан темір жолы» ҰК» акционерлік қоғамы М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар академиясын бәсекелестік ортаға шығарып жатыр. Көлік академиясы байырғы тарихы, абыройлы профессорлары, қуатты академиялық дәстүрі бар беделді жоғары оқу орындарының бірі. Алайда оның ұлттық теміржол компаниясының функцияларына тікелей қатысы жоқ. «ҚТЖ» алдында оқыту емес, жүк және жолаушылар тасымалын қамтамасыз ету мақсаты тұр. Міне, осы себепті бұл актив жекешелендірілуі керек.

Сіз Қор компанияларының бір бөлігін жекешелендіру бүкіл ел экономикасын әртараптандыруға және бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға жұмыс істейді дедіңіз. Өз пікіріңізді дәйектей кетесіз бе?

– Түсіндірейін. Мен Қордың ең қуатты және табысты кәсіпорындарын жекешелендіру, тіпті қазір біз бастап жатқан ішінара жекешелендіру болсын, бәсекеге ең қабілетті секторлардың жылдам дамуы үшін экономикада қажетті жағдай туғызады деп айтар едім. Ең табысты деген әлемдік тәжірибе осыған меңзейді.

Жекешелендіру бағдарламасын әзірлеу барысында сингапурлық үкіметтің «Yellow Pages Rule» қағидалары зерттелді. Аталған бағдарлама аясында кезінде бүкіл әлемге танымал «Темаsек» мемлекеттік холдингі трансформациядан өткен болатын. «Yellow Pages Rule» қағидалары, жекелей алғанда, жеке бизнес-құрылымдар қатарынан кем дегенде бір бәсекелес бар салалардан мемлекеттің шығуын білдіреді. Сингапурда осындай жағдай қамтамасыз етілген кезде, ел экономикасының өсімі аса қуатты қарқынға ие болды.

Аталған тәжірибе аса пайдалы болып шығып, көптеген мемлекет жаңғырту барысында оны басшылыққа алып, үлкен табыстарға қол жеткізді. Қазақстан 2014-2015 жылдары одан әрі жаңғырту үшін ауқымды жекешелендіру мен трансформация қажетті талап болып табылатын экономиканың даму деңгейіне жетті. Өз компаниялары арқылы мемлекет қана емес, жеке инвесторлар да ұлттық экономиканың, оның әртараптандырылуының, бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың өсім драйвері бола алады.

Қор жүргізіп отырған жекешелендіру бағдарламасы одан әрі жаңғырту үшін ең қолайлы деген жағдаймен қамтамасыз ететін осындай нарықтық ортаны жылдам қалыптастыруға көмекке келеді. Нәтижесінде, осының бәрі Қазақстанға әлемнің бәсекеге ең қабілетті елдерінің қатарына жылдам кіруге жол ашады.

Ордағы жекешелендірудің алғашқы кезеңі қалай өтті? 2014-2015 жылдары қандай объектілер сатылды және олардың қайсысы ең үлкен сұранысқа ие болды?

– Жекешелендірудің екінші толқыны аясында 2014-2015 жылдары жалпы сомасы 63,1 млрд. теңгені құрайтын 38 актив сатылды. Олардың қатарында «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ-тың 22, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-тың 7, «Қазақстан Инжиниринг» АҚ-тың 4 және «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-тың, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ-тың және «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ-тың бір-бірден активі болды. Сонымен қатар, өздеріңіз білетіндей, 13 миллиард теңгеден астам қаржыға «KEGOC» АҚ-тың «халықтық IPO-сы жүргізілді.

Қордың бірде-бір сатылған актив бойынша бағаны арзандатпағанын осы арада айта кетуім жөн болар. 2014 жыл бойынша сатып алу бағасы бастапқы бағадан 6,9 пайызға, ал 2015 жылы 4 пайызға жоғары болды. Егер жалпы ел бойынша активтерді сатудан түскен түсімді қарастырсақ, «Самұрық-Қазынаның» келіп түскен қаражаттың жалпы көлеміне қосқан үлесі 78 пайызға тең, бұл ел бойынша тіркелген 80,5 миллиард теңге көлеміндегі түсімнің 63,1 миллиард теңгесін құрайды.

Бағдарламаны жүзеге асырудың алғашқы кезеңінде қандай да бір қиындықтар болды ма? Бағдарламаның бірінші кезеңінен соң сату механизмдері жетілдірілді деген деректер бар.

– Айтарлықтай қиындық туындаған жоқ, алайда 2016-2020 жылдарға арналған жекешелендірудің Кешенді жаңа жоспарының жетілдірілген әдістері негізінде дайындалғаны рас. Көп ретте бұл Қор активтерін сатуда барынша айқындықты қамтамасыз ету талаптарымен, инвесторлардың кең ауқымын тарту қажеттілігімен және қызығушылық танытқан бизнесмендерге барынша көп ақпарат берумен байланысты болды. Жоспар «Самұрық-Қазына» қорының объектілерін бекітілген екі тізім бойынша сатуды қарастырады.

Өткен жылдың соңында Қазақстан Республикасының Үкіметі жекешелендіру бағдарламасының екінші кезеңінің Кешенді жоспарын бекіту туралы қаулы қабылдады. Аталған кезең аясында бәсекелестік ортаға мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордан 783 активті беру жоспарланып отыр. Олардың 217-сі «Самұрық-Қазына» компаниялар тобына кіреді.

Біздің активтерді жаңа Кешенді жоспар бойынша сату екі топқа бөлінген. Бірінші топқа (Тізім 1) ең ірі деген, басымдыққа ие 44 қор активі кірді. Оларды барынша айқындықты және процестің бақылауда болуын қамтамасыз ету үшін тәуелсіз кеңесшілерді жұмылдыру арқылы сату жоспарланып отыр. Аталған 44 активтің жетеуі 2020 жылға дейін IPO-ға шығарылатын болады.

173 компаниядан тұратын активтердің екінші тобы жеңілдетілген тәртіппен, көп ретте электрондық аукцион әдісі арқылы саудаға шығарылады. Бірақ мұнда да бәрі барынша айқын жүреді. Активтердің екінші тізімін сату бойынша жұмыс 2016 жылдың соңына дейін аяқталады деп жоспарланып отыр.

Бірінші тізімге» кіретін объектілер мен кәсіпорындар қандай қағидалар бойынша жекешелендірілетін болады? Бұдан мемлекет мүддесі зардап шекпей ме?

– Активтердің аталған тобы бойынша ауқымды дайындық жұмыстары жүруде, одан әрі «жол карталарын» және сатуға шығарудың жоспар-кестелерін дайындау үшін тәуелсіз кеңесшілер іске жұмылдырылуда. Кәсіпорындардың барлық ерекшеліктерін ескеріп, Қор үшін қолайлы жекешелендіру шарттарын ұсынуды мақсат еткен ауқымы жағынан аса зор талдау жұмыстары жүріп жатыр. Мүдделі «ойыншылар» тарапынан болуы мүмкін қандай да бір айла-амал немесе лоббизмді жоққа шығару үшін мұның бәрін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің төрағалық етуімен Экономиканы жаңғырту жөніндегі мемлекеттік комиссия бақылауға алып отыр.

Сондай-ақ, аталған кәсіпорындар тобын жекешелендіру барысында мемлекет мүддесі ешқандай зиян шекпейді деп сендіре аламын. Мысалы, IPO-ға шығарылады деп жоспарланып отырған 7 активтің әрқайсысы бойынша акциялардың 25 пайыздан аспайтын көлемі ғана жекешелендірілетін болады. Қалай болғанда да аталған жеті компанияның бақылаушы пакеті мемлекеттің, «Самұрық-Қазына» қорының қолында қалады.

Халықтық IPO» бағдарламасын тоқтату туралы шешім не себепті қабылданды? «Самұрық-Қазына» қорының қандай компанияларының акциялары болашақта IPO-ға шығарылады деп жоспарланып отыр?

– «Халықтық IPO» бағдарламасын тоқтату туралы шешімді Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдады. Өз тарапымнан Қорда біздің IPO жүргізуге мүдделі екенімізді атап өткім келеді. Жекешелендірудің кешенді жоспарына сәйкес Қордың 44 ірі активінің 7-еуін 2020 жылдың соңына дейін IPO-ға шығару жоспарланып отыр. Олардың қатарында «Қазақстан темір жолы», «Самұрық-Энерго», «Тау-Кен Самұрық», «Қазпочта», «Эйр Астана» және басқалар бар.

Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, кез келген компанияның ашық IPO-ға шығуы әрқашан да акциялар саудасынан үлкен түсім алуға мүмкіндік береді, сонымен қатар компания айқындығының қайталанбас жоғары деңгейіне қол жеткізіліп, ұйым туралы ақпарат жарияланады, ал активтің өзі ең нақты, шынайы нарықтық бағалауға ие болады, себебі ол сұраныс және ұсыныс балансымен анықталады. Сондай-ақ, классикалық IPO механизмі – көпшілік мақұлдаған әлемдік стандарт және ол аталған процеске жеке тұлғалардың қатысуына тыйым салмайды.

Сондықтан, қарапайым қазақстандықтар жақын арада аталған компаниялардың ортақ иелерінің қатарына кіріп, соның арқасында қор нарығында жақсы ақша таба бастайды деп ойлаймын.

Гімеңізге рахмет.

Гімелескен

Марат АҚҚҰЛ,