Шы дәріс. Пайдаланушылық интерфейстердің классификациясы.

Графикалық және графикалы емес пайдаланушылық интерфейстердің ерекшеліктері.
Программалық құрылғылар индустриясында қолданылатынпайдаланушылық интерфейстердің бірқатарклассификациясы бар.

Қазіргі уақытта қолданылатын жалпы классификацияны қарастырайық. Жалпы жағдайда пайдаланушылық интерфейстерді екі үлкен топқа бөлуге болады:
- WIMP-интерфейсі, оның компоненттер: window-терезе, icon-пиктограмма, menu-меню, pointer-көрсеткіш болып табылады.
- SILK-интерфейсі, speech-сөз, icon-пиктограмма, language-тіл, knowledge-білім.
Қазіргі уақытта WIMP-интерфейс тобы кеңінен таралған. Арнайы облыстарда қолданылатын SILK-интерфейстер тобы сирек қолданылады.Төменде программалық өнімдерді жобалаушыларда кеңінен таралған WIMP-интерфейс туралы толығырақ қарастырамыз.
Қазіргі кезде қолданылатын пайдаланушылық интерфейстердің классификациясын қарастырайық, олар төрт топқа бөлінеді::
- графикалық пайдаланушы интерфейсі (Graphical User Interfase - GUI);

- пайдаланушы Web-интерфейсі (WEB-User Interfase WUI);

- қалта құрылғыларын пайдаланушы интерфейсі (Hand-User Interfase-HUI);

- графикалық емес командалық жолдың пайдаланушы интерфейсі (Command Line Interfase CLI).

Графикалық пайдаланушы интерфейс (GUI).

Графикалық пайдаланушы интерфейс (Graphical User Interfase – GUI) “пайдаланушы-компьютер” қарым-қатынасының стилі ретінде анықталады. Онда мынандай негізгі элементтер қолданылады: терезелер, пиктограммалар, меню және көрсеткіштер. Кейде GUI-интерфейсін WMP-интерфейсі деп атайды.

GUI-интерфейсінің негізгі қасиеттері – ол манипуляция жасау мүмкіндігі, тышқан немесе көрсеткіштің қолданылуы, графиканың пайдалануы, функция мен мәліметтер қосымшасы ауданының болуы. GUI – компоненттерін тереңірек қарастырайық. Терезе – ол бейнелеу құрылғысының облысы, объектілермен, объектілер туралы ақпаратпен өзара қатынасы үшін қолданылады немесе объектілерге қолданылатын әрекеттерді орындауға арналған. Терезеде тақырыптар жолы болады, ауыспалы операциялар теруіне ие болады, мөлшерінің өзгеруі, меню теруімен және объектілер туралы ақпарат көрсететін арнайы облысы болады. Әдетте терезе тікбұрышты болып келеді.Онда терезені қолданатын қосымша, GUI–бағытталған қосымша болып келеді. Терезе ақпаратты құрылғы бейнесінің тек қана бір аймағына немесе облысқа бейнелейді. Бейнелеу құрылғысын жарым-жартылай қолдану, бірмезетте бірнеше объектілермен немесе диалогты басқарушылармен өзара қатынаста болу үшін бірнеше терезені қарап шығуға мүмкіндік береді.

Пиктограммалар. Пиктограмма көп жағдайда терезеге ұқсас болып келеді, бірақ формальды анықтамаға сәйкес – бұл бейнелеу құрылғысының облысы, объектіні көрнекті қылу үшін қолданылады. Пиктограмманың типтік қасиеттері объектіні, тақырыбын немесе атын көрсету үшін графикалық символдарды қосады сонымен қатар операцияларды манипуляциялайды. Пиктограммада орындалатын, объектіні сипаттайтын – бұл Open (ашу) операциясы, ол объект туралы ақпараты бар терезені сипаттайды.

GUI– интерфейсінде қолданылатын, формальді түрде пиктограмма болып саналмайтын графикалық символдардың жиыны бар. Объектілердің атрибуттерін, жағдайларын және әрекеттерін сипаттайтын графикалық символдар ақырғы пайдаланушылармен пиктограмма сияқты қабылдануы мүмкін. Бірақ GUI–интерфейсі және стандарттарды құрастырушылардың көзқарасы бойынша, оларды графикалық батырмалар ретінде қарастырған жөн. Мұндай жағдайларда графикалық символдардың қолдануына мына терминдер “пиктограмма” және “графика” арқылы өзара алмастырылады.

Меню. Меню баламалардың қатарын көрсетеді. Оның көмегімен пайдаланушы, өзінің таңдауын жүзеге асырады. Әдетте GUI бағытталған менюдің баламасы –объектілермен амалдар орындау үшін, пайдаланушылармен таңдалатын командалардың аттары болып келеді. File (Файл) менюі- менюдің мысалы, ал File менюінде орналасқан - Print командасы баламалы нұсқасының мысалы болып табылады. Менюде барлық пайдаланушы командалар орналасқан. Жүйенің графикалықтан өзгешесі, керісінше менюде дисплей толығымен қолдану қажет. Бірақ меню иерархия тәсілімен орналасу қажет.

Көрсеткіштер. Графикалық жүйелер әдетте тышқанның немесе жұмыр манипулятор түріндегі координаттық - сілтеуіш құрылғылардан тұрады.

Координаттық - сілтеуіш құрылғы деп пайдаланушы енгізуді осы құрылғы көмегімен жүзеге асыра алатын экрандағы орынды түсінеміз. Көрсеткіш - ол графикалық символ. Координаттық - сілтеуіш құрылғыға жүйеге кірудің орынын визуальды көрсетеді. GUI интерфейсте қолданылатындар көрсеткіштер, бағыт түріндегі жүйелік көрсеткіштен, графикалық қайта түйісу және І- бейнелі немесе бөренелік көрсеткіштен тұрады.

Тікелей манипуляциялау. GUI интерфейсінің ең маңызды қасиеті - тікелей манипуляциялауда болып табылады. Ол пайдаланушыға көрсеткіштің көмегімен объектілермен өзара қатынаста болуға мүмкіндік береді.. Мысалы, тышқанның көмегімен терезенің экрандағы орнын ауыстыруға болады. Терезе тақырыбы жолына көрсеткішті орналастырып, тышқанның батырмасын басып ұстап, тышқанды да жылжытып отырамыз. Меню немесе баламаларды таңдаудың көмегімен орындалатын әрекеттерді, тікелей манипуляциялауды қолдана отырып орындауға болады. Мысалы, көптеген жүйелерде құжат пиктограммаларын жұмыс үстеліндегі принтер пиктограммасына тасу нәтижесі - құжатты баспаға шығару болып табылады. Тікелей манипуляция арқылы орындалатын әрекеттерге Move (орын ауыстыру),Copy (көшіру), Delete (өшіру), Link (байланыстыру) операциялары жатады.

Басқада қасиеттер. GUI - интерфейске тән басқада жұмыс әдісіне - айырбастау буфері, пернелердің қиыстырулары, менюде және диалогта үдейтін пернелер, сонымен қатар тышқан - пернелердің өзара қатынасының қосымша мүмкіншіліктері жатады. Бұл механизмдер пайдалы болғанына қарамастан, GUI- интерфейстің маңызды қасиеттері ретінде қарастырылмайды.

GUI-интерфейсі қолданбалықтың жоғары дәрежесіне кепілдік бермейді. Бірақ дұрыс деңгейде жобаланған GUI-бағытталған программалық қосымша, пайдаланушы жұмысының тиімділігі жағынан, оның графикалық емес аналогынан асып түсуі мүмкін.

Пайдаланушылық - интерфейс (WUI).

Негіздік WUI - стиль (Web User Interfase) иерархиялық құрылым менюіне ұқсас. Оны пайдаланушылар гиперсілтемелерді қолданудан басқаларын, графикалық емес интерфейс ортасында жұмыс істеу тәжірибесінен біледі. Қажетті навигация мәтіндік немесе визуалды гиперсілтемелерді пайдалану арқылы, бір немесе бірнеше қосымшалардың шеңберінде орындалады. қолданумен выполняется рамкаларда тердің немесе көзбен шолулардың гиперссылок. Гиперсілтемелердің құрылымына байланысты WUI интерфейсі шеңберінде, навигация қосымшасы, Web–парақтарды қосымша иерархиясында бір терезенің ішінде бір рет көрсетеді. тәуелділіктер құрылымдар гиперссылок қосымша навигация шектерде - ертіп әкеледі елестетуге иерархиялар қосымшалар біреудің үшін бір ішінде бірдің терезелер. WUI - стилі қолданатын қосымшаның негізгі ерекшеліктері төменде келтірілген:

- хабар әдетте, бір терезеде беріледі. Ол броузер деп аталынады, бірақ мәліметтерді қосымшада көрсету үшін бірнеше броузер терезесін қолдануға болады;

- броузер Web - қосымшаны менюмен қамтамасыз етеді;

- әрекеттердің таңдауы шектелген, себебі функцияға қатынасты қамтамасыз ететін менюдің, қосымшамен өзара қатынасы күрделі;

- Web–парақ арнайы, кездейсоқ шығып қалатын менюді ашу үшін, клиенттік облысқа ішкі бақылау жүргізе алады.

- арнайы менюді жасау, қосымша программалау жұмыстарын талап етеді;

- клиенттік облыстың дәстүрлі пиктограммалары жоқ;

- көптегендер қосымшалар графикті және анимацияны эстетикалық немесе навигациялық мақсаттарда қолданады.

- броузер және оның қосымшалары WEB-парақтардағы графиктердің өшу мүмкіндіктерін қана­ғат­тандырады, сондықтан бізге тек мәтіні көрінеді.

- көрсеткіштің сүйеуі негізінен тышқан батырмасын шерту арқылы немесе навигациялық сілтеулерді таңдау арқылы іске асыры­ла­ды. “Drag and drop” технологиясы, белгілі ортадағы арнайы программалаудан басқа жерлерде, қолданылмайды. 2 батырмасының және тышқанның істейтін функциялары шектеулі.

Навигация. Гиперсілтеулерді немесе WUI-интерфейсінің функциялары арқы­лы орындалатын іздеу механизмін қолдану арқылы бір парақтан келесі параққа кө­шу. Пайдаланушы кездесетін парақтар сол немесе басқа WEB-түйіндер арқылы пайда болады.

WEB-броузер WEB-түйіндерде орын ауыстыру және WEB-түйіндер шегіндегі Back(Артқа) және Forward(Алға) батырмаларының базалық мүмкіндіктерін іске асырады. Сол және басқа WEB-түйіндердегі бір парақтан келесі параққа көшу навигациясы гиперсілтеулерді, WEB-түйіндердің сұлбаларын, батырмаларды және навигациялық панельді қолдану арқылы орындалады. WEB-парақтың негізгі мәні WEB-түйіндерге навигациялық құрылымды қолдану арқылы қажетті мәліметтерді қамтамасыз ету болып табылады. WEB-парақтар бір немесе бірнеше шексіз өрнектер мен түрлі-түсті графикалық элементтердің үйлесімді конструкциясы арқылы құралады. WUI-қосмшалары GUI-қосмшаларына қарағанда пайдаланушы ар­­қылы шақырылмайтын шексіз элементтерден тұрады.

WUI-интерфейсінің компоненттері. WUI-интерфейсінің кең таралған компо­нент­теріне баннерлер, навигациялық панельдер және әртүрлі әдістермен реттелген визуалдық немесе мәтіндік гиперсілтеулер жатады. Және де анимацияларға, графикаларға және түстерге қолданылатын әрекеттер орындалады:

- баннер – WEB-парақтардың жоғарғы бөлігінде көрінетін визуалдық тақы­рып;

- навигациялық панель – мәліметерге рұқсат етуді қамтамасыз ететін гиперсілтеулерді таңдаудың нұсқалары;

- гиперсілтеулер – келесі парақтың мәліметін көрсететін немесе суреттің фо­ку­сын басқа облысқа ауыстыратын таңдау нұсқалары;

- броузер – типтік броузер тақырыптан, экран шеңберінде көрінетін навигация­лық панель облысынан тұрады;

- каталог – нәтиже табылғанша қосымша іздеу нұсқалары арқылы навигация үшін қолданылатын гиперсілтеулерді таңдау нұсқаларының тізімі;

- іздеу және іздеу нәтижесі – пайдаланушы мәтінді іздеудің критерийлерін енгізетін және таңдайтын бір немесе бірнеше басқару элементтері. Іздеу нәтижеле­рі сол немесе басқа WEB-броузер терезелерінде көрсетіледі;

- құжат – WEB-құжат қосымша көздерге сілтеулері бар мәтіндік ақпарат немесе ақпаратты ашық түрде көрсету;

- жазбалар кітапшасы – кейбір WEB-түйіндер мәліметтерді ұйымдастыру үшін қолданылатын метафора түріндегі визуалдық кітапша. Навигациялық панельден айырмашылығы таңдау нұсқалары аз мөлшерде болу ғана.

Қалталық құрылғылардың пайдаланушылық интерфейсі (HUI).

Қазіргі кезде компьютерлердің екі PDA (Personal Digital Assistant-жеке цифрлық ассистент – кейбір арнайы функцияларды орындауға арналған қалталық компьютер) класы белгілі – біріншісінде кәдімгі GUI-стиль, екіншісінде GUI-ин­тер­фейсінің ішкі жиыны қолданылады. Пайдаланушының мәліметтерін енгізу үшін қалам және сенсорлық экраннан тұратын жестикуляциялық стиль қолданылады.

Әдетте, мұндай құрылғылардың экрандары өте кішкентій болады. PDA дисплейінің әрбір ауданы үстелдік және ықшам жүйелер үшін қолданылатын GUI-қосымшаларының терезелерінен кіші. PDA үшін негізінен столдық немесе ықшам компьютерлерге арналған GUI-бағытталған программалар қолданылады.

HUI-интерфейсі GUI-интерфейсінің кейбір мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, атап айтсақ пиктограмма, меню және көрсеткіштің қалпы. HUI-интерфейсі үшін жалпы стильді SIMP-стиль деп атауға болады (Screen – экран, Icon – пиктограмма, Menu – меню және Pointer – көрсеткіш). Осы арқылы GUI-интерфейсінің көптеген қасиеттері қамтамасыз етіледі, олардың кейбірі төменде көрсетілген.

a) Пиктограммалар көптеген PDA-ларда қолданылады. Олардың мүмкіндікте­рі көрсету құрылғысының түріне сәйкес өзгереді. Пик­то­граммалар GUI-интерфейсіндегі секілді объектілерді, атрибуттарды және әрекеттерді ұсыну үшін қолданылады.

б) Меню қатарлары және де менюдің өзі талап ету арқылы көрінеді, және осындай компоненттерге сай қасиеттерге ие болады.

в) Қалам бір шерту секілді көрсеткіш ретінде жұмыс істейді. Диалогтар шақы­ры­лып жатқан объекттерді жауып тұратын терезелерде көрсетіледі. Мұндай терезелер GUI-терезелердің стандартты безендірулерін қабылдай алмайды. Олардың орнын ауыстыруға немесе өлшемдерін өзгертуге болмайды.

Кейбір PDA-ларға пернетақтаны қосуға болады, бірақ пайдаланушы қалам мен көрсеткіштердің бірге жұмыс істеуін үйрінуі қажет. Кейбір командаларды GUI-интерфейсінің командаларды тез таңдау пернелеріне эквивалентті «жестикуляциялық» пернелер комбинациялары арқылы орындауға болады.

HUI-бағытталған қосымшалардың негізгі мәселелері төменде келтірілген.

a) Пайдаланушының мәлімет енгізулеріндегі талап етуді оңайлату.

b) Дисплейдің шектелген ауданын қолдану.

Командалық қатардың графикалық емес пайдаланушылық интерфейс(Command Line Interface – CLI).

Бұл интерфейс қосымшалармен жиі жұмыс істейтін дайындалған пайдаланушыларға арналған. Пайдаланушы қатаң белгіленген ішкі құрылымы бар командалар арқылы қосымшалармен жұмыс істейді. Командалар коды осы командалар арқылы орындалатын қосымшалардың функциясын теңестіреді. Командалар коды функцияның аталуын көрсетеді және түсінікті тілдегі сөздер ар­қы­лы немесе қысқартылған түрде жазылады. Командалар пайдаланушыға жүйенің сауалдарына жауап беріп отырудың орнына, лезде керекті функцияны өзгешеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

 

Әдебиет: 1нег.[20-26],2 нег.[80-98], 7қос.[100-117]

Бақылау сұрақтары:

1. Пайдаланушы интерфейстері қандай кластарға бөлінеді?

2. GUI-ді қолданудың қандай ерекшеліктері бар?

3. WUI-ді қолданудың қандай ерекшеліктері бар?

4. HUI-ді қолданудың қандай ерекшеліктері бар?

 

11–ші дәріс. Компьютерлік иерархиялық жүйенің ақпараттық өзара қатынас интерфейсі.

Ақпараттық өзара қатынас деңгейінің жүйесі. Ақпараттық өзара қатынас деңгейінің интерфейстері мен хаттамаларының өзара қатынасы.

Ақпараттық өзара қатынас интерфейстерін WEB-қосымша мысалында қарастырайық. Бұдан бұрын қарастырылған пайдаланушылық WUI, қосымша деңгейінің программалық интерфейсімен тікелей байланысты екенін атап өту керек. Интернет торабындағы түрлі обектілердің өзара қатынасы ISO 7498 (ISO – International Organization for Standardization) жалпы халықаралық стандарттық ережелері мен талаптарына сай құрылады.

Бұл стандарт үш тақырыптан тұрады “Ақпаратты есептеу жүйесі – Ашық жүйелер өзара қатынасы – Эталонды модель”. Әдетте оны қысқаша – “Ашық жүйелердің өзара қатынасының эталонды моделі” деп атайды. 1983 жылғы осы стандарттың жарияланғаны көптеген белгілі телебайланыстағы компаниялардың және стандарттаушы ұйымдардың көп жылдық жұмысының қорытындысы болды. Осы құжаттың негізі болып табылатын негізгі мақсаты, жүйе аралық ақпараттық өзара қатынас процесін, нақты анықталған қызметімен деңгейлерге бөлу.

Өзара қатынас моделі ретінде OSI (Open System Interconnection) Америка ұлттық стандарт институты ұсынған құрылым болды ANSI (American National Standards Institute) ISO 7498 телебайланыс саласындағы стандарт болып табылады.

Әр салалы ұйымдық өзара қатынастың артықшылығы ол деңгейлік стандарттың дербес жоспарымен қамтамасыз етеді және ақпараттық есептеу жүйесінің программалық қамтамасыз етуі және құрылғының модульді болуы, осы саладағы техникалық дамудың деңгейіне ықпал етеді.

Көп деңгейлік модельді қолданғанда, торап түйіндерінің арасында ақпараттың орнын ауыстыру үшін, ең кіші бөлшектерге бөледі, демек мәселелерді жеңіл шешуге ықпал етеді. Көп деңгейлік модель ақпарат қалай бір қолданбалы программадан, мысалы кестені өңдеуден, басқа компьютерлік торапта тұрған, сол кестені өңдейтін екінші қолданбалы программаға өту жолын сипаттайды.

Мысалы 15-ші суретте көрсетілген А жүйеде Б жүйесіне жіберетін ақпарат бар. А жүйесінің қолданбалы программасы,А жүйесінің 4-ші деңгейімен (жоғарғы деңгей) байланыса бастайды да, өз кезегінде, А жүйесінің 3-ші жүйесімен байланыса бастайды. Сөйтіп А жүйесінің 1-ші деңгейіне жетеді. 1-ші деңгейдің міндеті ақпаратты тораптың физикалық ортадан алып, беру. Осыдан соң ақпарат тораптың физикалық ортадан өткеннен кейін, Вжүйесіне келіп түседі де, В жүйенің әр деңгейінде өңделіп отырады. Бұл құбылыс кері ретпен 1-ші деңгейде сосын 2-ші деңгейде жүреді және т.с.с. В жүйесінің қолданбалы программасына жеткенше орындалады.

Көп деңгейлік модель өзара қатынастағы жүйенің деңгейімен тікелей байланыстыру бағытын ұстамайды демек, А жүйесінің әрбір деңгейі оған берілген. В жүйесінің сәйкес деңгейімен байланыс орнату үшін, А жүйесінің аралас деңгейінің көмегіне сүйенуі керек. Мысалы үшін А жүйесінің 4-ші деңгейі В жүйесінің 4-ші деңгейімен байланысқа түсуі керек дейік. Ол үшін А жүйесінің 4-ші деңгейі А жүйесінің 3-ші деңгейінң көмегіне сүйену керек. Сонда 4-ші деңгей “көмек алушы” болып есептелінеді, ал 3-ші деңгей “көмек беруші” болып есептелінеді.

15-ші сурет.

Көрсетілетін қызмет туралы ақпарат деңгейлер арқылы, арнайы ақпараттық блоктар арқылы беріледі. Бұл тақырып деп аталынады. Тақырып әдетте берілген қолданбалы ақпараттың алдында болады.

 

 

16-шы сурет. Әртүрлі деңгейдегі деректердің инкапсуляция блоктары.

Мысалы, А жүйесі В жүйесіне бір мәтінді жібергісі келеді дейік. Мәтін “деректер” немесе “ақпарат” деп аталынады. Бұл мәтін А жүйесінің қолданбалы программасынан, осы жүйенің жоғары деңгейіне беріледі. А жүйесінің қолданбалы деңгейі, В деңгейінің қолданбалы деңгейіне белгілі бір ақпаратты жіберуі керек, сондықтан ол өз деңгейінің басқарушы ақпаратты тақырып түрінде, берілетін тиісті нақты мәтіннің алдына орналастырады. Осындай жолмен құрылған ақпараттық блок, өз өзіне меншікті басқарушы ақпаратпен оны ескерте алатын А жүйесінің 3-ші деңгейіне беріледі.

Хабарлама мөлшері, төмен деңгейлер арқылы торапқа жеткенге дейін өседі. Мұнда мәтіннің түпнұсқасы және онымен түгелдей байланысқан басқарушы ақпарат, В жүйесіне көшеді және В жүйесінің 1 деңгейімен жұтылады. В жүйесінің 1 деңгейі түскен ақпараттан тақырыбын бөліп алады және өңдейді, содан кейін ол келіп түскен ақпараттық блокты қалай өңдейтінін анықтайды. Мөлшерлері азайтылған ақпараттық блок 2-ші деңгейге беріледі. Ол берілетін деңгейдің тақырыбын бөледі және оның орындайтын әрекетін білу үшін сараптайды. Қашан ақпараттық блок В жүйесінің қолданбалы бағдарламаларына жеткенде, ол тек түпнұсқалы мәтінге ие болу керек.

Тақырып және мәліметтер құрылымы салыстырмалы түрде, сол сәтте ақпараттық блокты сараптайтын деңгейге тәуелді болады. Мысалы, 2 деңгейдегі ақпараттық блок, осы деңгейдің және оның ізінен тізілетін тақырыптан құралады. Бірақ 2 деңгейдің мәліметтері 3 және 4 деңгейлердің тақырыбынан да тұруы мүмкін. Сонымен қатар, 2 деңгейдің тақырыбы 1 деңгейге қарапайым мәлімет болып келеді. Тақырып түріндегі әрбір жүйенің деңгейіндегі ақпараттық блок тексерілген қосындымен сәйкес келетін КонтСум арқылы аяқталады. Бұл концепция 16-шы суретте бейнеленеді.

Берілген модель бір-біріне салынған матрешканы еске түсіреді. Олардың ішіндегі ең кішкентайы – пайдаланушының мәліметтері, ал барлық қалғандары тағайындау нүктесіне мәліметтерді жеткізу үшін қызмет етеді.

Басқаша айтқанда, бұл жұмыстың механизмі нәтижесінде жоғары деңгейдегі әрбір пакет төмен деңгей протоколының “ конвертіне “ салынады.

ISO 7498 стандартына сәйкес ақпараттық өзара қатынастың жеті деңгейі (қабаттары) белгіленеді:

1. Физикалық деңгейі (Physical Layer)

2. Каналдық деңгейі (DataLink Layer).

3. Тораптық деңгей (Network Layer).

4. Транспорттық деңгей (Transport Layer).

5. Сессиялық деңгей (Session Layer).

6. Ұсыну деңгейі (Presentation Layer).

7. Қосымша деңгейі (Application Layer).

Екі не одан да көп жүйенің ақпараттық өзара қатынасы, ішкі деңгейілік жүйелердің ақпараттық өзара қатынасының жиынтығын береді. Сайып келгенде, локальді ақпараттық жүйелердің әрбір қабаты, сәйкесінше алыстатылған жүйенің қабатымен өзара қатынаста болады.

Анықтама.

Протокол – аттас деңгейлердің объектілерінің өзара қатынас алгоритмдерінің (ережелері) жиынтығы.

Ақпараттық жүйелердің қабаттары (деңгейлері) бір-бірімен өзара қатынаста болады. Онда тікелей өзара қатынасқа тек көршілес деңгейлер қатысады. Әдетте, орта деңгей төменгі деңгей ұсынатын қызметтерді пайдаланады, ал өзі, өз кезегінде жоғарғы деңгейге қызмет етеді.

Анықтама.

Интерфейс – берілген деңгейдің объектісімен өзара қатынасы сәйкес жүзеге асатын ережелердің жиынтығы.

Тораптық өзара қатынастың иерархиялық ұйымдасуы, мәліметтердің тасымалдау технологияларында орны басылған өнделген құрылымдарды және олардың өзгерістерге тез бейімделуін қамтамасыз етеді. Мысалы, физикалық тасымалдауыш арқылы мәліметтерді тасымалдаудың жаңа әдісіне көшкенде, тек қана төменгі деңгейде өзгеріс орын алады. Егер протоколдар жүйесі ISO 7498 талаптарына сәйкес ұйымдасса, жоғарғы деңгей өзгеріссіз қалады. Тәжірибе жүзінде берілген стандарттың талаптары протокол стектері түрінде жүзеге асады.

Анықтама

Стек – өзара қатынас протоколдарының иерархиялық ұйымдасқан тобы.

Стекке жататын протоколдар арнайы интерфейс иемденеді. Олар тек сол стектің сәйкес деңгейлерінің протоколдарымен өзара қатынасы үшін арналған. Мұндай стектердің мысалы ретінде ТСР/ IP стегін келтіруге болады.

Әдетте, 7-5 деңгейлер жоғарғы болып есептеледі және нақты тораптың ерекшіліктерін көрсетпейді. Пайдаланушының (хабарлама) мәліметтер блогы осы деңгейлермен біртұтас ретінде қарастырылады. Өзгерістерді тек мәліметтердің өздері өткеруі мүмкін.

Кейде 1-3 және 4 деңгейлер OSI төменгі деңгейлері болып саналады. Бұл деңгейлердің әрбірінде мәліметтерді ұсыну форматы анықталады. Стектің 4-деңгейінен біріншіге өту барысында пайдаланушының хабарламасы тізбектей фрагментеледі және сәйкес деңгейдің мәліметтер блогінің тізбегіне түрленеді.

Анықтама.

Инкапсуляция – фрагментелген мәліметтер блогының бір деңгейден басқа деңгейдегі мәліметтер блогына орын ауыстыру процесі.

Әдетте, жоғары деңгей протоколдар деректері – төмен деңгейдегі протоколдар деректерінің блогына инкапсуляцияланады (тораптық-каналдық). Сонымен қатар, аттас деңгейдегі протоколдар үшін де инкапсуляция орындалуы мүмкін.

Әдебиет: 1нег.[20-26], 2нег. [80-98], 7қос.[100-117], 9қос.[211-234].

Бақылау сұрақтары:

1. Компьютер жүйелерінің әртүрлі деңгейлерінің ақпараттық өзара қатынасы қалай ұйымдастырылады?

2. Компьютер жүйелерінің деңгейлерінің өзара қатынас протоколы термині қандай мағына береді, мысал келтіріңіздер?

3. Компьютер жүйелерінің деңгейлерінің өзара қатынас интерфейсі термині қандай мағына береді, мысал келтіріңіздер?

4. Компьютер жүйелердегі инкапсуляция және протоколдар стегі терминдері қандай мағына береді?