Pisownia ó i u
ó pisze się
1. jeżeli w innych formach tego wyrazu (lub w wyrazach pokrewnych) ó wymienia się na o lub e, np.: ból - boli, dróżnik - droga, szósty - sześć.
Wyjątki od tej reguły: knuć, snuć, psuć.
Mimo wymiany u na o pisze się też u w zakończeniach:
-unek (np.: ładunek, rysunek, rachunek),
-uję, -ujesz... (np.: ładuję, rysuję, rachuję) – zasada: „Uje się nie kreskuje” (w czasownikach)
2. w zakończeniach:
· -ów (zakończenie nazw miejscowości), np. Kraków, Głogów, Kijów;
· -ów (końcówka dopełniacza liczby mnogiej), np.: domów, latawców;
· -ówna, np.: Paluchówna, Krystkówna;
· -ówka, np.: widokówka, żarówka.
Wyjątki: zasuwka, skuwka, odkuwka, okuwka, zakuwka.
3. na początku wyrazów piszemy wyłącznie w następujących przypadkach:
ósmy, ósemka, ów, ówczesny, ówdzie, ócz (od słowa – oczy), ód (od słowa - oda), ós (od słowa - osa).
Na końcu wyrazówónigdy nie występuje.
4. W niektórych przypadkach piszemy ó mimo braku wymiany na o, e, i np.:góra, chór.
Jest to pisownia oparta na dawnej wymianie tych wyrazów, często zachowanej w języku rosyjskim czy ukraińskim, np. na i
np.: góra - гора, chór – хор, ogórek – огірок, dopók i - поки, córka - донька,główny - головний, jaskółka - ластівка, Józef - Йосіф, król - король, krótki - короткий, który - котрий, mózg - мозок, ołówek - олівець, oprócz - окрім, powtórzyć - повторити, późno - пізно, próba -спроба, próżny –порожній, równy – рівний, róża – роза (троянда), różny –різний, skóra – шкіра, stróż – сторож, tchórz –тхір, wróbel – воробей(горобець), wróżba – ворожба, źródło – джерело, żółty – жовтий.
4.1. Niektóre słowa niewymienne w języku polskim nie mają odpowiedników w tych językach, np. kłótnia – колотнеча, ogół - загал, szczegół – деталь, wkrótce – незабаром, wiewiórka - білка(вивірка), włóczęga – волоцюга, żółw – черепаха.
Wyjątki: Bułgaria – Болгарія, bruzda – борозна, długi – довгий, dłuto – долото, drut – дріт, furtka – хвіртка, Jakub – Яків, nuta – нота, pułk – полк, pułkownik – полковник.
Przez u pisze się
1. zdrobniające lub spieszczające zakończenia:
- -uchny, -uni, -usi, -utki, np.: malusi, calutki,
- -uchna, np.: córuchna,
- -ulo, -ulek, -ula, np.: matula, babulka,
- -unio, -unia, np.: Ewunia, dziadunio,
- -us...ka, -us...ko, np.: staruszek, dzbanuszek,
- -uś, usiu,- usia, np. tatuś, Jaruś, mamusia, córusia.
Podobnie u stawiamy w zakończeniach lekceważących, pogardliwych:
- -uch, -ucha, np.: leniuch, pastuch,
- -us, np. dzikus
Przez u piszemy również zakończenia:
- -un, -unka, np.: opiekun, piastunka,
- -ulec, np.: hamulec
2. w zakończeniach czasowników zawierających cząstkę – uj- (mimo wymiany na o), np. rysuję, rysujesz, rysują.
3. literze ukraińskiej -y, w języku polskim zawsze odpowiada litera – u, np. druk – друк, duch – дух.
Ćwiczenia:
- Wstaw odpowiednie literki ó – u.
zbi. r ćwiczeń p. łnocny wiatr
zw. j nici siarczysty mr. z
rozw. j dziecka dokuczliwy b. l
s. chy wi. r l. dzki m. zg
dzi. pla wiewi. rki ż. łta sk. ra
z. pa og. rkowa dł. gi utw. r
kr. tka pr. ba sm.tny nastr. j
gł. wny doch. d kr. j płaszcza
g. rskie źr. dło wn. czka J. zefa
sk. rzane b. ty z. łwi krok
kr. lewski gest sk. ra z kr. lika
jask. łczy lot pr. żny żal
- Spróbuj znaleźć wymiany między ó – o
Wzór: powrót – powrotu
nastrój - obrót –
strój - ogród –
pokój - przód –
dochód - samochód –
róg - głód –
zabór - przewrót -
- Uzupełnij przysłowia.
Nie r. b drugiemu, co tobie nie miłe.
Zastan. w się zanim obiecasz.
Żeby k. zka, nie sakakała, to by n. żki nie złamała.
Kiedy kwitnie b. b, to największy gł. d.
G. ra z g. rą się nie zejdzie, człowiek z człowiekiem zawsze.
Nie ma r. ży bez kolc. w.
Lepiej p. źno, niż wcale.
Lepszy wr. bel w garści niż gołąb na dachu.
C. rka kr. la to kr. lewna.
Żona w. jka to w. jenka.
Wiatr i chmury wr. żą burzę.
Wn. czka J. zefa układa r. żne wł. czki w d. żym p. dle.
Chcieć to m. c.
W. z albo przew. z.
Nie ma reg. ły bez wyjątk. w.
Z r. żnych piec. w chleb jeść nie zaszkodzi.
Nie b. dź licha, p. ki śpi.
Powiedziały jask. łki, że niedobre są sp. łki.
Na dwoje babka wr. żyła.
Gdzie dw. ch dow.dc. w, tam bitwa przegrana.
Bliższa ciału kosz. la niż s. kmana.
