Ылмыстық-атқару құқығы нормаларының түсінігі, мазмұны, түрлері мен құрылымы.

Қылмыстық-атқару норма құқық саласының негізгі элементі, оның бірінші деңгейі болып есептеледі. Қылмыстық-атқару құқығының нормасы дегеніміз субъектілердің тиісті мінез-құлық үлгісін және қатысушылардың құқықтық қатынасын анықтайтын заңда көрсетілген баптар. Нормаларда жалпыға бірдей міндетті ереже қойылады, қоғамдық қатынас реттеледі.

Құқық нормалары құрылымы үш бөлімнен тұрады: гипотеза, диспозиция, санкция.
Гипотеза дегеніміз нормаларды қолдану жағдайын көрсететін баптың бір бөлігі.
Диспозиция дегеніміз құқық субъектілері бағынатын тәртіп ережесін көрсететін норманың бір бөлігі.
Санкция дегеніміз құқық нормаларының орындалмау немесе орындалу нәтижесін көрсететін норманың соңғы бөлігі.
Қылмыстық-атқару құқығының институты деп бәріне ортақ, немесе бір-біріне ұқсас қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығын айтамыз. Яғни, құқық саласының екінші деңгейі – қылмыстық атқару құқығының институттары.
Қылмыстық-атқару құқығының нормалары мен институттарының жиынтығын құқық саласы дейміз. Соныменен, Қылмыстық-атқару құқығы құрылымын құрайтын элементтерді былайша көрсетуге болады: құқық саласы – құқық институты – құқық нормасы.
Қылмыстық-атқару құқық нормалары азаматтық, отбасылық тағы да басқа құқық салаларымен өзара байланыста болады. Қылмыстық-атқару нормалары сотталғандарды тұратын мекенін таңдап алу мүмкіндігінен айырады да көптеген басқа да азаматтықпен отбасылық құқығы мен міндеттерін іске асыруға белгілі бір шектеулер қояды.
Басып айтарлық мәселе, нормалардың бәрі бірдей тиісті мінез-құлықтың үлгісін көрсетпейді. Пайдаланылатын нормалар топтары ішінде құқық саласының барлық, яғни оның жеке институтының мақсаттарын, міндеттерін, қағидатерін құрастыратын белгілі бір түсінігі пайда болады (дефинициялар). Құқық теориясында олар нормативке тән емес, алдын ала белгіленбеген жарлық немесе арнайы нормалар. Қылмыстық-атқару құқығында арнайы нормалар – норма міндет, қағидатер нормасы және норма-дефиницй (ұйғарым) түрінде іске асырылады. Мысалы, дефинициялық нормаларға ҚР ҚАК-нің 7, 23, 34, 54 баптарын, қағида - нормаларына ҚР ҚАК-нің 6, 10 баптарын жаққызуға болады.
Құқық нормасын әр түрлі негіздермен жіктеуге болады. Қылмыстық-атқару нормаларының жазба сипаты бойынша: материалдық құқық нормалары, процессуалдық нормалар және техникалық нормалар болып бөлінеді.
Материалдық құқық нормалары мінез-құлық ережелері маңызын белгілейді. Мысалы, ҚАК-нің 69-бабы.
Процессуалдық норма оның жағдайы мен тәртібін реттейді.Мысалы, ҚАК 91-бабының, 1-тармағы.
Техникалық нормалар субъектілердің еңбек, техникалық құралдарын және басқа да құралдарды пайдалану ережесін қолдайды. Мысалы, ҚР ҚАК-нің 100-бабының 8-тармағы.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларында бекітілген тәртіп ережесің сипатына байланысты: реттеуші; мадақтаушы, қорғаушы нормалар болып бөлінеді.
Реттеуші нормалар субъектілердің құқығы мен міндеттерін және басқа да қылмыстық-атқару құқық қатынастарына қатысушыларды белгілейді.
Қорғаушы нормалар қылмыстық жазаны атқару өткеру үрдісінде пайда болатын құқық қатынастарын қорғауды қамтамасыз етуге шақыратын нормалар. ҚАҚ-ның басқа да нормаларының жүргізілуін қамтамасыз етеді. Мысалы, ҚР ҚАҚ-нің 22, 35, 42, 52, 66, 111, 132, 148 баптары.
Қылмыстық-атқару құқығының мадақтаушы нормалары сотталғандардың заң қабылдайтын мінез-құлқына жағдай жасауға, -ны ынталандыруға бағытталған. Мысалы; ҚР ҚАҚ-нің 41, 51, 66, 109, 130, 148, 160-баптары.
Реттеуші нормалар өз кезегінде құқық пен міндеттердің сипаты бойынша: міндеттеуші; уәкілеттік етуші; тыйым салушы нормалар болып бөлінеді.
Міндеттеуші нормалар субъектілерден белгілі бір қимыл істеуді талап етеді.Мысалы, ҚР ҚАҚ-нің 77 бабы.
Уәкілеттілік етеуші нормалар субъектілерге заңмен белгіленген шеңберде, мінез-құлық түрін таңдауды ұсынады. Мысалы, ҚР ҚАҚ-нің 84-б. 4-тармағы.
Тыйым салушы нормалар субъектілерге тиісті бір әрекет етуді тоқтата тұруды талап етеді. Мысалы, ҚР ҚАҚ-нің 85- бабы.

Нормалар бөлшектену ережесінің түрлері бойынша бөлінеді: жалпы сипаттағы нормалар; арнайы нормалар; санаулы нормалар.
Жалпы сипаттағы нормалар жаза түріне қарамастан қылмыстық жазаға тартылғандардың барлығына бірдей нормалар, мысалы ҚР ҚАК-нің 8, 9-баптары.
Арнайы нормалар қылмыстық жазаның тек қана осы не басқа түрлерін өтеп жатқан сотталғандарға қатысты нормалар, мысалы ҚР ҚАК-нің 22, 23-баптары.
Санаулы нормалар белгілі бір тұлғаға ғана қолданылады, мысалы өмір бойы бас бостандығынан айырылған сотталғандарға.
Соныменен, Қылмыстық-атқару құқығы саласы дегеніміз қылмыстық атқару құқығының институттары мен нормаларының жиынтығы. Қылмыстық-атқару нормалары үш бөлімнен тұрады және жіктеу негіздеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді.

3.6. Қылмыстық-атқару құқық қатынастары.

Қылмыстық жазаны атқару негіздемесі соттың заңды күшіне енген үкімі немесе қаулысы, сондай-ақ рақымшылық немесе кешірім жасау актісі болып табылады.
Үкімнің заңды күшіне енуімен және осы үкімнің атқарыла бастаған күнінен бастап мемлекеттің арнайы мекемелері мен органдарының жазаны орындауға құқықтары пайда болады. Сотталған адам өз кезегінде құқықтық шектеуге көнуге міндетті және түзеу шараларын қолдануды басынан өткеруі тиіс. Сөйтіп, екі жақтың арасында белгілі бір құқық қатынасы пайда болады.
Қылмыстық жазаны атқаруда туындайтын құқықтық қатынастардың әр алуан түрлері болады:
- қылмыстық-атқару қатынастары, яғни арнайы құқық пен міндеттерді жүзеге асыру саласында жазаны атқарумен байланысты туындайтын қатынастар;
- мемлекеттік-құқықтық (конституциялық) қатынастар, яғни сотталғандардың еңбекке, демалысқа, ар-ұждан бостандығының еркіндігіне, білімге байланысты құқықтарын жүзеге асыру саласындағы қатынастар;
- әкімшілік-құқықтық қатынастар, яғни жазаны атқарушы басқарма мекемелері мен органдары саласындағы қатынастар;
- еңбектік қатынастар, яғни еңбекті қорғау, техника қауіпсіздігі, өнеркәсіп санитариясы саласындағы қатынастар;
- азаматтық-құқық қатынастар, яғни азаматтық-құқық келісімді жасаудағы меншіктік құқықты жүзеге асыру саласындағы қатынастар;
- азаматтық-іс жүргізу қатынастары, яғни құқық пен міндеттерді жекелей немесе азаматтық іс жүргізу өкілдерінің қатысуымен жүзеге асыру саласындағы қатынастар;
- неке және отбасы қатынастар, яғни сотталғандың некеге отыруы, некені бұзу, балаларды тәрбиелеу құқығы мен міндеттерін жүзеге асырудағы қатынастар;
- қылмыстық-құқықтық қатынастар, яғни қылмыс жасауға байланысты құқықтар мен міндеттерді орындауға байланысты қатынастар;
- қылмыстық іс жүргізу қатынастары, яғни жазаны өтеуден мерзімінен бұрын босату, ұстау жағдайларын өзгерту құқығы мен мемлекет міндеттерін атқаруға байланысты қатынастар.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары дегеніміз қылмыстық-атқару құқық нормаларымен реттелген. мемлекеттің тиісті органдары мен сотталғандардың жазаны атқару немесе өткеру кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастары.
Кез келген құқық қатынасы белгілі бір бөлімдерден (элементтерден) тұрады. Қылмысты-атқару құқық қатынастары құрамына мынадай элементтер кіреді: субъектілер мен басқада құқық қатынастарға қатысушылар; құқықтық қатынастың мазмұны, құқық қатынастары объектілері, заң фактілері (ақиқаттары).
Құқық қатынастарының субъектілері болып қылмыстық-атқару заңнамасы нормаларында бекітілген құқықтары мен міндеттері бар заңды ұйымдар мен жеке адамдар саналады. Мысалы, сот, қылмыстық-атқару инспекциясы, қылмыстық-атқару жүйесінің түзеу мекемелері, бақылау комиссиялары, лауазымды адамдар, сотталғандар, олардың жақын- туыстары.
Айта кетерлік мәселе, құқық қатынастарының субъектілерінен құқықтық қатынасқа қатысушыларды ажытата білуіміз керек.
Қылмыстық-атқару құқық қатынасына қатысушы дегеніміз – қылмыстық-атқару құқықтық қатынастарының субъектілері мен оның құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін қажетті шарт болып табылатын және заңның белгілі бір талабына байланысты қажетті іс-әрекеттер жасайтын тұлға. Мысалы, прокурор бас бостандығынан айырылған сотталғанға кездесуге келген тұлға.
Қылмыстык-атқару құқық қатынастарының объектісі дегеніміз құқықтық қатынастар пайда болуға негіз болған құбьлыстар мен бұйымдар.
Құқықтық қатынастың мазмұны дегеніміз қылмыстық-атқару құқық нормаларында бекітілген субъектінің құқықтары мен міндеттері және субъектілердің жүріс-тұрысы.
Заңды фактілер дегеніміз құқық нормасымен қарастырылған қылмыстық-атқару құқық қатынастарын тудыратын, өзгертетін немесе тоқтататын нақты іс-әрекеттер немесе жағдайлар.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары осы қоғамдық қатынастарды реттейтін қылмыстық-атқару құқығы нормаларының түрлеріне қарай топтастырылады. Егер де мәселе міндеттерді орындау, тікелей қоғамдық қатынастарда құқықты пайдалану және тыйым салуды бұзбауда болса, онда ол материалдық нормалар болғаны. Олардың негізінде пайда болған құқықтық қатынастар материалдық қылмыстық-атқару құқық қатынастары болып саналады. Ал тәртіп туралы сөз болғанда онда олар процессуалдық нормалар болғаны. Олардың негізінде процессуалдық қылмыстық-атқару құқық қатынасы пайда болады, олар материалдық қылмыстық-атқару құқық қатынастарына жол көрсетеді. Басқаша айтқанда, қылмыстық-атқару құқығының процессуалдық нормалары осы сала құқығының материалдық нормаларын қозғалысқа келтіреді.
Сонымен, Қылмыстық-атқару құқық қатынастары дегеніміз қылмыстық-атқару құқық нормаларымен реттелген мемлекеттің арнайы мекемелері мен органдары және сотталғандардың арасында жазаны атқару немесе өткеру кезінде пайда болатын қоғамдык қатынастар.
Қылмысты-атқару құқық қатынастары құрамына: субъектілер мен басқа да құқық қатынастарға қатысушылар; құқықтық қатынастың мазмұны, құкық қатынастары объектілері және заң фактілері (ақиқаттары) кіреді.

Лекция.