Азақстанның тәрбиелеу колонияларының тарихи-құқықтық негіздері.

Кеңестік мемлекетте 17-і жастан 21 жасқа дейінгі адамдарды ұстауға арналған бірінші реформатори 1918 жылы желтоқсан айында Мәскеу қаласында ашылған болатын. Бұған анықталмаған үкіммен кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар келіп түскен, тәрбиеленушінің одан арғы тағдырын осы мекеменің басқармасы алқалы түрде шешкен.

Алайда, педагогикалық кадрлар мен қаражаттың болмауы себептерінен біздің елімізде реформаторилер дамымаған. Реформаторилердің орнына 1921 жылы Ресейдің кейбір аймақтарында еңбек ету үйлері құрыла бастаған, онда тәрбиеленушілер құрылған оқу-өндірістік шеберханаларда еңбек етуге және жалпы білім беретін мектепте білім алуға тиіс болатын. Еңбек ету үйлерінде реформаторилерге қарағанда тәрбиеленушілерді үкім бойынша жаза мерзімі біткенше ұстауға тиіс болатын, ал қажет болған жағдайда түзелгенше, бірақ тәрбиеленушілер 20-жасқа жеткенше ғана ұстаған.

Ал Қазақстанға келетін болсақ, бұнда кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін Өлкелік реформатор 1925 жылы 7-мамырда құрылған болатын. Одан кейін бірінші РСФСР-дің 1924 жылғы ЕТК жариялануына байланысты бұл Өлкелік реформаторий екі бөлімнен тұратын «еңбек ету үйі» болып қайта аталған.

Атап өту керек, РСФСР-дің 1924 жылғы ЕТК 175-бабында кәмелеттік жасқа толмағандарды еңбек үйлеріне орналастырудың мақсаты көрсетілген болатын: «оларды еңбектің білікті түріне үйрету, жалпы және кәсіби білім беру арқылы олардың ақыл-ой танымын кеңейту және олардан өз алдына дербес және өзінің құқы мен міндетін сезінуші азамат жасау, оларға дене шынықтыру тәрбиесін беру».

Еңбек үйлерінде кәмелеттік жасқа толмағандарды екі категорияға бөлу қарастырылған: құқық бұзушы-рецидивистік белгісі барлар және қалған кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар. Оларды жұмыс уақытында болсын, мектептегі сабақ уақытында болсын жеке-жеке ұстауға тиіс болатын.

РСФСР-дің ЕТК 187-бабына сәйкес жазасын өтеп болған соң түзелу жолына түспеген тәрбиеленушілерге қатысты еңбекпен түзеу үйі директорының педагогикалық кеңеспен бірлесе отырып сотқа оларды еңбек үйінде 20-жасқа толғанша қалдыру үшін мерзімін ұзарту туралы ұсыныс жасауына болатын, егер тек бұндай кәмелеттік жасқа толмаған жұмысшы-шаруа жастарынан шыққан құқық бұзушылар үшін еңбек үйінде ұстауға жатпайтын болса.

Мұрағаттық материалдарды зерттеп білу барысында жоғарыда аталған Өлкелік еңбек үйі Қазалы қаласына көшірілгендігін білеміз. Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған бұл еңбек үйі 100 орынға есептелген және республикалық бюджеттен қаржыландырылған.

Осылайша, ХХ ғасырдың 20-жылдары біздің елімізде жастарға арналған американдық реформаторилердің тәжірибесі бойынша кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін реформаторилер мен еңбек үйлерін құруға талпыныс жасалған болатын. Алайда, белгілі бір заңнамалық базаны әзірлеуге қармастан практикада объективті себептерге байланысты олар одан әрі дамымады.

Бұдан кейін кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларды ұстау үшін еңбек үйлерін құруға талпыныс болған. Алайда, 20-жылдары объективті себептердің салдарынан (күш пен қаражаттың, кадрлардың және т.б. болмауы) бұл мекемелер де одан әрі жалғасын таппаған. Осыған байланысты РСФСР-де бар жоғы бірнеше шағын еңбек үйлері құрылған болатын, ал ҚА КСР толығу лимиті 100 адамдық жалғыз ғана еңбек үйі ашылған еді.

1931 жылдан бастап кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін кеңестік түзеу мекемелерін құру бойынша жаңа реформа басталды. Жаңа реформаның қажеттілігі сонда, 1931 жылдың 1-қаңтарынан бастап Қазақстанның барлық қамауда ұстау орындары, оның ішінде кәмелеттік жасқа толмағандарды ұстауға арналған Өлкелік еңбек үйлері өз шығынын өзі ақтау қағидаіне көшуге тиіс болатын. Алайда, шағын оның үстіне материалдық ресурстармен қамтамасыз етілмеген Өлкелік еңбек үйлері тиімсіз болып шыққан. Осыған байланысты бұндай еңбек үйлері 1931 жылдың шілде айының соңында жойылған болатын. Оның орнынан Әулиеата еңбекпен түзеу колониясының жанынан кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін бөлім құрылған.

Осылайша, өз шығынын өзі ақтауға көшумен байланысты кәмелеттік жасқа толмағандар үшін түзеу мекемесінің жаңа типін құрудың аса күшті қажеттілігі туындаған, оның жұмыс істеуінің басты шарты өзін-өзі қамтамасыз ету мен өзін-өзі қаржыландыруға деген мүмкіншілігі болып табылған.

РСФСР-дің 1933 жылғы Еңбекпен түзеу кодексінде бас бостандығынан айырылған кәмелеттік жасқа толмағандар үшін мекемелерді құру қарастырылған болатын (индустиральды және ауыл шаруашылығы типіндегі ФЗУ мектептері).

Осыған байланысты Қазақстанда ФЗУ мектептерін құру мәселесіне көп көңіл бөлінген болатын. Бірақ қаражаттың аздығынан, материалдық-өндірістік базаның нашарлығынан және білікті мамандардың болмауы салдарынан индустриальды және ауыл шаруашылығы типіндегі ФЗУ мектептері Қазақстан аумағында дами қоймады.

КСРО ХКК және БКП (б) ОК 1935 жылғы 31-мамырдағы «Балалардың панасыздығын және қадағалаусыздығын жою туралы» Қаулысында кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған мекемелердің жаңа типі: изоляторлар, еңбек колониялары және қабылдау-бөлу орындары көрсетілгендігін айту қажет.

Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониясының қызметі КСРО ІІХК 1935 жылғы 29-шілдеде әзірлеген және қабылдаған «Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониясы туралы Ережемен» реттелінген. Ол екі жыл бойында іске жараған. Одан кейін 1937 жылғы 20-тамыздағы №329 бұйрықпен жаңа «ІІХК еңбек колониясы туралы Ереже» бекітілген болатын.

1937 жылғы Ереженің 1-бабында ІІХК еңбек колонияларының міндеті кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларды, панасыздарды және қадағалаусыз қалғандарды еңбек режимі жағдайында оларға еңбек дағдысын сіңіру үшін, кәсіпке оқыту және қоғамға адал және социалистік отанға берілген азаматтарды қайтару үшін тәрбиелеу болып табылады деп жазылған.

Аталған Ереженің 3-бабына сәйкес еңбек колонияларына жіберуге жататындар:

1) 12 жастан 16 жасқа дейінгі қамауда ұстау орындарындағы сотталған құқық бұзушылар;

2) 14 жастан 16 жасқа дейінгі қабылдау-бөлу орындарындағы әлеуметтік «қараусыз қалған панасыздар мен қадағалаусыз қалғандар».

Осы Ереженің 6-бабына сәйкес тәрбиеленушілер тамаққа және оларға берілген киім-кешекке деген шығынды өтеуге міндетті болған. Өтеу тәрбиеленушілердің тапқан еңбекақысынан ұстап қалу арқылы жүргізілген. Ұстап қалудың мөлшері әрбір колонияда тәрбиеленушілердің тапқан табысына байланысты анықталған және олар қолына тапқан ақысының кем дегенде жиырма пайызын алғандай есеп бойынша жүргізілген. Әрбір колонияда ішкі күн тәртібі ережесін колония директоры тағайындаған.

Осы Ереже бойынша 12 жастан 16 жасқа дейінгі тәрбиеленушілер үшін күніне 4 сағат жұмыс, ал 16 жастан 18 жасқа дейінгілер үшін күніне 6 сағат жұмыс тағайындалған. Оқушылар үшін еңбекті төлеу уақыт бойынша, ал қалғандары үшін прогрессивті-келісімді болған.

Еңбек колониясының құрылымы төмендегідей бөлімді қамтыған: оқу-тәрбие, өндірістік-жоспарлы, әкімшілік-шаруашылық, қаржылық.

Еңбек колониясында тәрбиеленушілер орташа алғанда 100 адамнан тұратын топ болып бөлінген. Әрбір топқа тұрақты жұмыс істеу үшін бір аға тәрбиеші және оның көмекшісі тағайындалған.

Бұдан басқа, еңбек колониясында оқу-тәрбие бөлімінің басшылығымен тәрбиеленушілер қатарынан төмендегідей комиссия құрылған: қақтығыстық, өндірістік, мәдени-көпшілік, тамақтандыру, шаруашылық, санитарлық, мектеп, дене шынықтыру.

Атап өту керек, Ереженің 37-бабына сәйкес келесі жазалау шаралары қарастырылған: ескерту жасау, сөгіс, қосымша жұмысқа уақытша ауыстыру, өзіндік қызмет көрсету бойынша кезектен тыс наряд тағайындау, келтірілген материалдық нұқсан үшін ақшалай ұстап қалу, қолға ақша беруді шектеу, изоляторға жабу, жабық колонияға немесе қамауда ұстау орнына жіберу арқылы еңбек колониясынан шығару.

Еңбек колониясынан басқа КСРО-да кәмелеттік жасқа толмаған сотталғандарға арналған еңбек колониясы құрылған болатын. Олардың қызметі КСРО ІІХК жекелеген Ережесімен реттелген, оның ішінде 1956 жылға дейін бұл Ереже 5 рет жаңғыртылған болатын.

Қазақстанда еңбек колониясы Қарағанды қаласында құрылған, сол сияқты 1935 жылдың маусым айында Талғар еңбек колониясы құрылған болатын. Алайда өндірістік-шаруашылық жағынан алғанда Қазақстанның бұл еңбек колониялары тиімсіз болған. Сондықтан бұл шығынды, пайдасыз еңбек колониялары жойылған болатын. Ал оның тәрбиеленушілері басқа аймақтағы кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларға арналған еңбек колонияларына жіберілді.

Ұлы Отан соғысының басында Қазақстан аумағында кәмелеттік жасқа толмағандар үшін жаңадан төрт еңбек колониясы құрылған болатын, оның ішінде үшеуі Алма-Аты қаласында және біреуі Жамбыл қаласында болған.

1943 жылдың қыркүйек айында екі Алма-Аты еңбек колониясы біреу болып біріктірілген. Бұл колонияда өндірістік цех болған: киім тігу, аяқ киім жөндеу, ағаш өнімдерін жасау, ойыншық жасау және түрлі өнім шығару. Екінші Алма-Аты балалар еңбек колониясында да ағаш өңдеу бойынша ірі цех болған, онда оқ-дәрілер үшін арнайы орамалар дайындалған. Ал Жамбыл балалар еңбек колониясында аяқ киім, мақта фуфайкалар, шалбар және т.б. тігетін өндірістік цех жұмыс істеген.

Бұл еңбек колониялары соғыстан кейінгі кезде де жұмыс істеген, онда кәмелеттік жасқа толмағандардың айтарлықтай мөлшері ұсталған. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониялары оларды түзетпеген. Керісінше, олардың бойында криминалдық қылықтар қалыптасқан, олар жаңа жат әрекеттер мен қылмыстар жасаған.

Келесі уақытта «еңбекпен тәрбиелеу колониясы» деген атпен аталған кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларға арналған еңбек колониялары олардың архитектурасының және орналасқан жері оншалықты өзгермей ХХ ғасырдың 60-80 жылдары жұмыс істеуін жалғастыра берген. Бұл туралы мысалы, КСРО ЖКП 1968 жылғы 3-маусымдағы жарлығымен бекітілген «Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониясы туралы Ереже» дәлел болады. Осы Ережемен қоғамдық өзін-өзі басқарудың жаңа формасы (тәрбиеленушілер кеңесі, отряд кеңесі, бөлім кеңесі) енгізілген болатын, сондай-ақ отряд құрылымы, шартты-жедел босату тәртібі, кәмелеттік жасқа толмағандардың еңбегін төлеу, тәрбиелеу процесіне жұртшылықтың қатысуы, сол сияқты кәмелеттік жасқа толмағандар ісі бойынша комиссия қызметі анықталған.

Бұған қоса атап өту қажет, Қазақ КСР ЕТК 1971 жылы бекіткеннен кейін еңбек колониялары «еңбекпен тәрбиелеу колониясы» деген жаңа атау алған. Қазақ КСР 1971 жылғы ЕТК нормасына сәйкес тәрбиелеу-еңбек колониялары жалпы режимдегі және күшейтілген режимдегі колония болып бөлінген.

Жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясы төмендегілерге арналған:

1) ауыр болып табылмайтын қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты кәмелеттік жасқа толмағандардың жазасын өтеуі үшін;

2) ауыр қылмыс үшін үш жылдан артық емес мерзімге бірінші рет сотталған еркек жынысты үшін;

3) кәмелеттік жасқа толмаған әйел жынысты барлық сотталғандар үшін.

Жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында сотталғандарды кәдімгі тұратын баспанада ұстау ұйғарылған. Оларға азық-түлік және күнделікті қажеттілікке керекті заттарды сатып алуға айына жеті сомға дейін ақша ұстауға, жылына алты посылка немесе сәлемдеме алуға, жылына көп дегенде екі бандероль алуға, хатты шектеусіз жіберуге рұқсат етілген, сондай-ақ бір жыл ішінде алты қысқа мерзімді кездесуге құқы болған.

Сотталғандардың жақсы өзін өзі ұстауы және еңбекке және оқуға адал қарым-қатынасы кезінде жаза мерзімінің төрттен бірін өтеген болса ұстау жағдайы жақсартылған, яғни оларға айына үш сом ақшаны қосымша ұстауға рұқсат етілген, сол сияқты жылына алты қысқа мерзімді кездесуге құқы болған.

Күшейтілген режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясы төмендегілерге арналған:

- бас бостандығынан айыру түрінде бұрын жазасын өтеген еркек жынысты кәмелеттік жасқа толмағандардың жазасын өтеуі үшін;

- ауыр қылмыс үшін үш жылдан жоғары мерзімге бас бостандығынан айырылған сотталғандар үшін;

- жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясынан ауыстырылғандар үшін.

Сотталғандарды кәдімгі баспаналарда ұстау ұйғарылған және оларға айына бес сомға дейін ақша ұстауына рұқсат етілген, бір жыл ішінде төрт қысқа мерзімді кездесу алуына, жылына бес посылка немесе беріп жіберу алуына болатын, сондай-ақ жылына көп дегенде екі бандероль алуына және хатты оның санына шектеусіз жіберуіне болатын.

Өзін өзі жақсы ұстауы және еңбекке және оқуға адал қарым-қатынасы кезінде жаза мерзімінің үштен бірін өтеген жағдайда сотталғандар жақсы ұстау жағдайына көшірілген. Бұндай жағдайда оларға айына екі сом ақшаны қосымша ұстауға және бір жыл ішінде екі қысқа мерзімді кездесуге рұқсат берілген.

Көріп отырғанымыздай, түзеу мекемелеріндегі сотталғандарды ұстау жағдайы 30-50 жылдардағы еңбек колонияларындағы ұстау жағдайымен салыстырғанда, 20-жалдардағы еңбек үйлері туралы айтпағанның өзінде одан әрі нақтылана және қатаң бола түскен.

Еңбекпен тәрбиелеу колонияларының санына қатысты, 60-80 жылдары Қазақстан территориясында мынандай еңбекпен тәрбиелеу колониялары жұмыс істеген: Алма-Аты, Ақтөбе, Өскемен және Петропавловск.

70-80 жылдары үлкен өндірістік база Қазақстанның барлық төрт еңбекпен тәрбиелеу колониясында болған. Мысалы, Петропавловск ЕТК ағаш өңдеуші станоктар, Алма-Аты ЕТК – электордвигателдер мен желдеткіштер, Ақтөбе ЕТК - әр алуан электр бөлшектерін, Өскемен ЕТК – бақша тележкаларын және т.б. шығарған.

Осы жылдар ішінде Қазақстанның еңбекпен тәрбиелеу колонияларында мектептер және кәсіби-техникалық училищелер құрылған, онда тәрбиеленушілер оларға бостандықта қажетті белгілі бір мамандықтарды алып шыққан. Тәрбиеленушілермен саяси-тәрбиелеу және мәдени-көпшілік жұмыстар жүргізілген. Жергілікті кәсіпорындардың жұмысшы ұжымдары тарапынан шефтік жұмыстар жүзеге асырылған.

Осымен қатар, біздің ойымызша тәрбиелеу-еңбек колонияларының тәрбиеленушілерді түзеу саласындағы жұмысының тиімділігі төменгі деңгейде болып қала берген. Тәрбиеленушілер жазасын өтеп шыққаннан кейін әр түрлі қылмыстар бойынша ересектер колониясына жиі түсіп отырған.

Бұл тарау бойынша қорытынды жасай отырып, тәрбиелеу колонияларының қалыптасуы мен дамуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады:

1-ші кезең, 1917 жылдың қазан айы ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңы: Батыс Еуропа елдері мен АҚШ пенитенциарлық жүйесі тәжірибесі негізінде кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін тәрбиелеу мекемелері қызметін реттеуші нормативтік актілерді әзірлеу және қабылдаумен, бұл актілердің іс жүзінде іске аспауымен сипатталады. Кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларға арналған тәрбиелеу мекемелері, оның ішінде еңбек үйлері одан әрі өзінің жалғасын таппаған.

2-ші кезең, ХХ ғасырдың 1930 жылдарының басынан бастап 1960 жылдың басына дейін. Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониясының қалыптасуы мен дамуы. Өз шығынын өзі ақтау қағидаі негізінде жұмыс істеген еңбек колониялары өндіріс қажетіне қарай құрылған. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда еңбек колониялары қылмыскерлерді түзеу үшін жарамсыз болып табылған. Оларды құрудың негізінде кәмелеттік жасқа толмаған қамаудағылардың еңбегін тиімді пайдалану идеясы жатқан болатын.

3-ші кезең, 1960 жылдың басынан бастап 1991 жылға дейін. Еңбекпен тәрбиелеу колонияларының қалыптасуы мен дамуы. Бұл жабық типтегі еңбекпен тәрбиелеу колониялары өндіріс сұрауы бойынша құрылған болатын. Олар да еңбекпен түзеу колониялары сияқты өз шығынын өзі ақтау қағидаі негізінде жұмыс істеген. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда тәрбиелеу-еңбек колониялары қылмыскерлерді түзеу үшін жарамсыз болып табылған.

4-ші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін. Қазақстан Республикасының тәрбиелеу колониялары жүйесінің қалыптасуы мен дамуы. Қазіргі уақытта Қазақстан территориясында төрт тәрбиелеу колониясы жұмыс істейді. Олардың құқықтық негіздері мен ерекшеліктері Қылмыстық-атқару құқығының Ерекше бөлімде оқытылады.

 

 

3.4. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңнамасы.

1998 жылдың 1-ші қаңтарында заңды күшіне енген ҚР-ның жаңа Қылмыстық-атқару кодексі, бұрынғы ҚазССР-і Еңбекпен түзеу кодексіне қарағанда қылмыстық жазалаудың барлық түрлерінің орындалуын реттейді.
Осы кодекстің 1-бабында: «ҚР-ның қылмыстық-атқару заңдары осы Кодекстен және ҚР-ның өзге де заңдарынан, сондай-ақ жазаны және сотталғандарға қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын атқару мен өтеудің тәртібін және жағдайларын белгілейтін нормативтік құқықтық актілерден тұрады» -деп көрсетілген.
Яғни, Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдары болып саналады:
1) Қазақстан Республикасының Қылмыстық жазаларды атқару кодексі;
2) Қазақстан Республикасының қылмыстық жазаларды атқару аясында туындайтың қоғамдық қатынастырды реттеу жөніндегі басқа да заңдар;
3) Жазаларды атқару және басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың тәртібі мен шарттарын бекітетін нормативті-құқықтық актілер.
Сонымен, қылмыстық-атқару заңнамасы дегеніміз бұл қылмыстық жазаларды атқаруды және сотталғандарға түзету әсері бар шараларды қолдануды реттейтін барлық нормативтіқ құқықтық актілер.
Қылмыстық-атқару құқығының қайнар көздеріне мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2) Конституциялық заңдар;
3) Қазақстан Респуібликасының Қылмыстық-атқару кодексі;
4) Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен өкімдері;
5) Қазақстан Республикасы Парламентінің Қаулылары;
6) Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары;
7) Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулылары;
8) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылар;
9) Заң негізінде қабылданған ведомствалық нормативті-құқықтық актілер (бұйрық сипатындағы бұйрық, нұсқау, ережелер т с.с.);
10) Жергілікті өкілетті және атқару органдарының нормативтік актілері (маслихаттың шешімдері, әкімнің шешімдері мен өкімдері).

ҚР ҚАК-нің 2-бабының 1-бөлігінде Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары көрсетілген. Ол мақсаттар:

- әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;

- сотталғандарды түзеу;