Сабақ тақырыбы. Біріккен сөз, басты белгілері. Кіріккен, қосарланған, қысқарған сөздер.

Сабақ жоспары:

1. Біріккен сөз, басты белгілері, оларды күрделі сөздердің өзге түрлерінен ажырату мәселесі. Кіріккен сөздердің пайда болуындағы фонетикалық факторлардың маңызы, олардың орфограммасы, зерттелуі.

2. Қос сөздер, сипаттары, түрлері: қайталама қос және қосарлама қос сөз. Қайталама және қосарлама қос сөздердің фонетикалық, морфологиялық және семантикалық сипаттары. Қос сөздердің орфограммасы, зерттелуі.

3. Қысқарған сөздер және олардың түрлері, олардың жасалу жолдары, жазылуы мен айтылуы.

4.. Қос сөдер мен біріккен сөздердің, күрделі сөздердің (номинативті атаулардың) құрамы

5. Сөз формаларының сөз тіркесі мен сөйлемнің бір сыңары немесе бір мүшесі бола алу мүмкіндіктері

Бақылау сұрақтары:

1. Қазіргі қазақ тілі интаксис саласының негізігі зерттеу объектілері қандай?

2. Сөздің және оның формасының синтаксисі дегеніміз не және қандай негізде өз алдыныа синтакасистің жеке категориясы бола алады?

3. Сөз формаларының құрамына не жатады?

4. Синтетикалық формалар дегенеміз не?

5. Аналитикалық формалар дегенміз не?

3. Қос сөдер мен біріккен сөздердің, күрделі сөздердің (номинативті атаулардың) құрамы қандай және құрамдық бөліктердің байланысы неде?

4. Сөз формаларының сөз тіркесі мен сөйлемнің бір сыңары немесе бір мүшесі бола алу мүмкіндіктерінің себебі не?

ГЛОССАРИЙ:

Сөз - өзара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса да өмір сүретін және қызметі жағынан өзара селбесіп, бір-біріне жәрдемдесіп топталатын формалардың жүйесі.

Сөз формасы — сөздің морфологиялық құрамындағы бөлшектерінің (морфемаларының), синтаксистік байланыс-жалғас тәсілдерінің өзара бір-бірінен ерекшеленіп бөлінерліктей және соған орай қосымша мағыналарды білдірерліктей (я сондай мағыналарға ие боларлықтай) әр алуан түрлері

Жалаң сөз -- құрамында бір ғана негізгі түбір бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп құрамында кемінде екі я онан да көп негізгі түбір бар

Түбір немесе негізгі форма - сөздің өз алдына тұрып мағына бере алатын, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі мағыналы бөлшегі.

Туынды сөздер -жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздер

Тапсырмалар:

3. Өз қалауыңыз бойынша көркем әдебиеттен сөз формаларының құрамына он мысал сөйлемдер тауып, жасалу жолдарын түсіндіріп, толық морфологиялық талдау жасаңыздар.

4. Берілген мәтіннен аналитикалық формаларды тауып, жасалу жолдарын түсіндіріңіз.

Қанша күннен бері соңында үн-түнсіз жортып отыратын жігіттердің арғы жағындағы ойынды біле алмай дал. Обалына не керек әйтеуір қанша қиындық көрсе де әлі бірі қыңқылдап қабақ шытқан жоқ. Абай өзіме бірдеме айтпақ па екен деп те ойлайды. Құнанбай естімеген ситяқты ешбір белгі бермеді. Қалау бұл жолы да басын көтермей, тек асынан күңкілдеп бірдеңе дедеі де, үні өшті. Бірақ әкесі мен өзге ешкімге қарамастан келе Абайды құшақтай алды.

5. Морфологиялық талдау жасаңыз

 

Тарбағатай жотасынан созылып түскен әрбір салалардың арасы сайын сарқырап аққан бұлақ, жағасындағы көгал жер, жырақтарда ақ боз үйлі қазақ ауылдары еді. Біз бұл ауылдарды аралап, біріне қонып, біріне түстеніп жүріп, бүгін үшінші қоналқаға Мәсәлім деген бидің аулында едік. Менің еріп жүрген кісілерім бұл елдердің сыйлайтын ағайындары болғандықтан, олар көрген сый-құрметке мен де ортақ едім. (С.Тор.).

6. Үзіндіден негізгі морфема мен көмекші морфеманы ажыратып,қандай мағыналардан тұратынын айтыңыз.

 

...Қырында киік жайлаған,

Суында балық ойнаған,

Оймауыттай тоғай егіннің

Ойына келген асын жейтұғын

Жемде кеңес қылмадың,

Жемнен де елді көшірдің.

Ойыл деген ойынды,

Отын тапсаң тойынды,

Ойыл көздің жасы еді,

Ойылда кеңес қылмадың

Ойылдан елді көшірдің.

Елбең-елбең жүгірген,

Ебелек отқа семірген,

Екі семіз қолға алып,

Ерлер жортып күн көрген,

Еділ деген қиянға.

Еңкейіп келдің тар жерге,

Мұнда кеңес қылмадың.

Кеңестің түбі нараду,

Нәлет біздің жүріске,

Еділ менен Жайықтың

Бірін жазға жайласаң,

Бірін қысқа қыстасаң,

Ал қолыңды маларсың,

Алтын менен күміске!..

(Бес ғасыр жырлайды).

7. Текстегі келтірілген сөздердің қосымшаларын тауып, олардың атқарып тұрған қызметін, сөз мағынасына әсерін анықтаңыздар. Әр қосымшаны құрамына қарай талдап, сөзде қандай тәртіпте жалғанғанын көрсетіңіздер.

 

Абылай тұқымынан қыз ұзатылса, жиһаздары жаңадан жасалады екен. Ал, келін түссе, жақсы мүліктері ордаға тартылады екен. Құрала-құрала ондай мүліктер көбейіп кетіп, «орда» деген, тек қана киіз үй болған шақта, жайлауға көшерде тең-тең ғып, «Сырымбет» тауының «Қойма» аталатын үңгірлерінде тастап, басына күзет қойып кетеді екен. Орда ағаштан жасалғаннан кейін, мүліктер алғашқы жылда берік сарайларда сақталып, келер жылда Айғаным – «жайлаудан қыстауым тиыш», деп ағаш ордадан көшпей қоятын дағды шығарған екен. Мүліктер жыл сайын көктемде – бір, күзде – бір жайылып кептіріледі екен, сонда нелер ғажап бұйымдарға, көргендердің көзі сүрінеді екен. (С.М.).

Блиц тест