Жиырма сегізінші сӨз 4 страница

Арман

Жаз шығып, жаманшылық жоғалғанда,
Тал гүлдеп, шалғын өсіп, оңалғанда.
Көлбеңдеп көкорайда күрілдетіп,
Орақшы пішен шауып шөп алғанда.
Бүлдірген, қарақатты тереміз деп,
Қыз-келіншек сай-сайға жоғалғанда.
Аулақта құмарымды қандырам деп,
Асығы іздеп барар со барғанда.
Оларға тал - шымылдық, шалғын - төсек,
Басына жастық қылар томардан да.
Көз тойып, көңіл толмақ пендеде жоқ,
Болады айрылған соң со да арманда.

Адамды, санай берсең, көп арманда,
«Мінсіз бақ, сансыз дәулет» деп арманда.
Жанның бәрін жалмайтын күш те керек,
Айлакеске алдайтын еп арманда.

Ит пен қарға, шошқаға боқ арманда,
Мергенге түзу мылтық, оқ арманда.
Тамақсыз табысы жоқ кәріптерге
Жалғыз күнгі тамақтың тоғы арманда.

Жалаңашқа киімнің жоғы арманда,
Тоңғанға отын менен шоқ арманда.
Талап қылса, табылар соның бәрі,
Мал жаусын ба оларға жоғарыдан да.

Жасты көксеп кемпір мен шал арманда,
Өсіп үлкен бола алмай бала арманда,
Еркектей еркін өмір сүрмедік деп,
Әйелдер де болады және арманда.

Тамам жанға бақ пенен мал арманда,
Ұрыға жүйрік аттың жалы арманда.
Жердің жүзін жесе де көзі тоймай,
Патшалар да болып жүр әлі арманда.

Кербезге киімінің сәні арманда,
Науқасқа жалғыз шыбын жаны арманда.
Кек қуған кер, ызақор, күншілдерге
Жұтатын дұшпанының қаны арманда.

Бағаласам, адамның бәрі арманда,
Санай берсем, табылар сан арман да.
Өзі білмес, білгеннің тілін алмас,
Анық ойлап қарасам, әне, арманда.

Шын сырым

Жиырма үш жасымда
Бұл өлең жазылған,
Басында табылмай
Өзіне лайық ән.
Мұңлы, күйсіз,
Жесір бон жатыр еді,
Мінеки, ойланып,
Өз әні табылған.

Бақытсыз жүрегім
Жалындап жанып тұр.
Үмітті тілегім
Орынсыз қалып тұр.
Ақыл, қайрат,
Сабырдың бәрі кетіп,
Адасқан асығың
Мұңлы әнге салып тұр.

Көзіме көріндің,
Ашылмас сорыма,
Байқамай іліндім
Сиқырлы торыңа.
Жаду көзің
Басымды айналдырып,
Құрбан ғып шалдың ба
Жарыңды жолыңа?

Кетпестей сәуле бар
Ойымда нұрыңнан,
Ол неге жоғалар,
Айрылман мұңымнан.
Қарақаттай көзіңмен қызықтырып,
Ұстадың жанымды
Тұзақ қып тұлымнан.

Қадала қарайды
Үңіліп маған жар.
Жүректен тарайды
Сондықтан мұңлы зар.
Жүзін көрмей тұрғанда,
Өлсем нетті,
Енді жоқ жанымда
Жанбауға ықтияр.

Нұрыңнан нұр алып
Аспанда жарық ай,
Келеді қозғалып,
Жақындап бері қарай.
Аямадың өлер деп
Мен ғарыпты,
Мейірімсіз сәулем-ау,
Сырыңды айт, бұл қалай?

Өртеніп, жанды ішім,
Ақыл жоқ бойымда,
Кетсең де, сәулешім,
Суретің ойымда.
Нұрлы жүзің сипаттап зарланайын,
Айтайын әлемнің
Істеген тойында.

Жібектей қап-қара
Таралған шашың бар,
Бұлдырсыз тап-таза
Жаралған басың бар.
Қардай аппақ
Әжімсіз маңдайың кең.
Қынаптан суырған
Қанжардай қасың бар.

Кірпігің тізіліп,
Миыма қадалар,
Нұр көзің сүзіліп,
Ойыма от салар.
Сиқыр жүзің
Ақылды байлап алып,
Тор шашың шырмалып,
Басымды ноқталар.

Сүйем деп бір рет
Келді жан ерінге,
Сезіп түр қасиет
Аузыңнан, тегінде.
Пәрменіңді айт,
Шықсын ба, не қайтсын ба,
Жолыңа құрбан боп,
Шыдап тұр өлімге.

Күн батып жоғалды
Нұрыңнан ұялып,
Жұлдыз бен Ай қалды
Сәулеңнен нәр алып.
Жетіқарақшы айналып
Сені іздеп жүр,
Бәрі де сені ойлап,
Мас болып сандалып.

Үркер мен Таразы
Шашылды шашуға,
Шолпан да қарады
Мауқын бір басуға.
Темірқазық арқандап Қосбозатын,
Жаратып, ойы бар
Тойыңа қосуға.

Таң атты бозарып,
Жоғалды жұлдыз, Ай,
Шыдасын о не ғып,
Есі ауып жығылмай.
Тойға келген таң желі сыбырласып,
Сызылтып ән салып,
Шырқады бозторғай.

Жүзіңді көргелі
Күн шықты қайтадан,
Бір көріп өлгелі
Ұмтылды бері таман.
Бұлт перде бүркеніп сығалап жүр,
Көз жасы — жаңбыр ғой,
Асық боп жылаған.

Гүл билеп жайқалып,
Бұлбұлдар сайраған,
Жорға су тайпалып,
Бұраңдар жайнаған.
Жел мен бұлт — дуана,
Бақсы болып,
Дүрілдеп, күрілдеп,
От-қанжар қайраған.

Бұл әлем ойланған
Асық боп сен үшін.
Шашыңа байланған
Дертінің емі үшін.
Ұят, ынсап бар ма екен,
Ойла, менде,
Жаралдың деп білем,
Сәулем-ау, мен үшін.

Ақыл-ес сұрама
Дуана сорлыңнан,
Менде ақыл тұра ма,
Байқасаң, пормымнан.
Жаным, тәнім еркіңде
Не қылсаң да,
Өзіңсің аямай
Әурелеп қор қылған.
Көңілде сәулемсің,
Көздегі, нұрым-ау,
Ақылды астыртын
Ұрлаған, ұрым-ау.
Өмір бойы өртеніп жүргенімше,
Не өлтір, не тірілт,
Осы шын сырым-ау!

Ашу мен ынсап

Білгенімді жазушы ем
Бекем буып белімді.
Мінін айтып қазушы ем,
Түзетпек боп елімді.
Бұлдарлық ой менде жоқ,
Бұған шыққан терімді.
Ұқтырарлық пенде жоқ,
Қате басқан жерімді.

Күні-түні ойланып,
Жазудан да жалықтым.
Газет, кітап қолға алып,
Оқудан да талықтым.
Ел тіліме көнбеді,
Жыладым да қамықтым.
Үмітсіздік дендеді,
Зорықтым да шалықтым.

Бағасы бір халқыма
Жабағы мен мамықтың.
Нанбайды, рас, антыма
Кәдірі мол танықтың.
Айырмайды арасын
Бұлдыр менен анықтың.
Енді қайда барасың,
Түрі мынау халықтың?

Айла таппай адастым,
Қайғы артылып мойныма.
Ақылымнан шатастым,
Жас төгілді қойныма.
Ойландым да сандалдым,
У жайылды бойыма.
Мұңдасуға қамдандым
Қайратым мен Ойыма.

Үміт үзген қорқақ Ой
Дірілдеді қалшылдап.
«Мүмкін емес, мұны қой» -
Деп жалынды жалпылдап.
Бір жағымнан Еріншек
Тағы келді салпылдап.
Болмаймын деп келіншек
Ашу келді арсылдап.

«Елді сөк те жаманда,-
Деп ұрысты Ашуым,-
Жамандықтан аман ба,
Шыннан қалай қашуың?»
Қиын болды баяндап,
Аяқты қалай басуым.
Сабыр келді аяңдап,
«Жарамас - деп,- сасуың.

Бәріне де хабар сал,
Рахым, ұят, ар қайда?
Қаруыңды жиып ал,
Құр ашудан не пайда?
Қайратың мен Сақтығың
Көріне ме маңайда?
Өлше істің ақтығын,
Ынсап бар ма оңайда».

Өңкей асау, мас халық,
Бәрін бойдан қашырған.
Көп наданнан жасқанып,
Сорлың елге бас ұрған.
Рахым, ұят, арыңның
Бетін топырақ жасырған.
Қайраты қайтып кәрінің,
Қайғысын сүйтіп асырған.

Сабыр айтты: «мына сөз
Сабырымды қайнатты.
Өңкей ақымақ шелді көз
Ақты қайтіп жайратты?
Мені ұстауға шыдап көр,
Сүйтіп жұмса Қайратты.
Ынсабыңа хабар бер»-,
Деп ақылды сайратты.

Қайратымнан қайтқанмын,
Ол жуырда келсін бе?
Келме деп те айтқанмын,
Дедім: «Мені менсінбе!»
Біреу шықты қабірден:
«Баяғы сорлым сенсің бе?
Айрылмасаң Сабырдан,
Мен келмейді дейсің бе?

Ұмыттың ба ескі жар,
Аяқ, баурым - Сабыр ғой!
Сабырлы ер де менде бар,
Ол екеуміз тамыр ғой.
Қайраттанып шақырсаң,
Қаруларың әзір ғой.
«Бәрің кет!» деп ақырсаң,
Өзіңе қазған қабір ғой.

Ал, ақылдас, бәрі бар,
Дайын қылдым бәрін де:
Сақтық, Ұят, Рахым, Ар,
Ынсап деген кәрің де.
Біз тұрғанда Арамның
Дәм бола ма нәрінде?
Қайғы емес қой Наданның
Тығылғаны әр інге».

Жан кіргендей қозғалдым,
Тұла бойым шымырлап.
Жан-жағыма көз салдым,
Сөйлейін деп қыбырлап.
Біреу келді жаныма.
Құлағыма сыбырлап.
Түртіп қалды саныма,
Сөйлеме деп жыбырлап:

«Және сөйлеп барасың,
Жай отырсаң нетеді?
Өз мазаңды аласың,
Жан тыныштық кетеді.
Ауыр қайғы, терең ой
Өкпеге зиян етеді.
Тілімді ал да, мұны қой,
Түбіңе осы жетеді».

Жалт қарасам бетіне -
Баяғы құрғыр Еріншек.
Көзім түсті етіне,
Бір уыздай келіншек.
Құры көзбен қарасам,
Қызығады, ой тентек.
Ақылмен өлшеп санасам,
Қозады оған ескі кек:

«Ей, Еріншек, қара жүз,
He қылмадың сен маған?
Енді менен күдер үз,
Жақындама бер таман.
Сенің кылған ісің ғой.
Харекетсіз көп надан.
Рахымы жоқ жәдігөй,
Қойып едің кімді аман?

Жас күнімде ерінтіп,
Шала қалдым ғылымнан.
Жау қолында керілтіп,
Жеңілдірдің зұлымнан.
Өмір - кесел, ұры, қар,
He табасың мұныңнан?
Мені өлтірсе залымдар,
Алушы ма едің құнымнан?!

Осы көрген көп бейнет
Бәрі сенен емес пе?
Былшылдамай арман кет,
Болмас іске егеспе.
Әлдеқашан ант бердім
Бал берсең де жемеске.
Рахаттан да жалт бердім,
Тыныштық бар демеске.»

Кетті Еріншек өкпелеп,
Қайта келіп қонбасқа.
Өкпеге тағы тепкілеп,
Тарланды салдым болмасқа.
Кеткенімен жұмыс жоқ
Қазақ ісі оңбасқа.
Мен сорлыда тыныс жоқ,
Ақылдастым жолдасқа.

Сөйлесті бәрі сыбырлап,
Мен отырдым тыңдауға.
Жүрегім тұр жыбырлап,
Дәл тапқанда ымдауға.
Ойлағанын бәрі де
Ортаға салды шыңдауға.
Қалжың емес, әрине,
Керек десті шыңдауға.

Кейбіреуі майда айтып,
Елжіретті, жылатты.
Қайсы бірі қайғы айтып,
Үміттің үйін құлатты.
Айтып-айтып келді де,
Бәрі Ынсапқа сынатты.
Ынсап өлшеп көрді де,
Былайша деп ұнатты:

«Ел саңырау, надан ғой,
Естіле ме құр айғай,
Емделмеген адам ғой,
Ем бола ма құр ойбай.
Құлағы мен көзін аш,
Оқу оқыт, ғылым жай.
Насихатты сөйтіп шаш,
Соны жүрсін біле алмай.

Газетке жаз, кітап жаз,
Бастыр, оқыт қазаққа,
Мақтағанға болып мәз,
Қала берме мазаққа.
Сусыз егін не шықсын,
Суғар, шыда азапқа.
Дәмін алып ел ұқсын,
Сонда ұмтылар тамаққа».

Осы сөзді дұрыс деп,
Жүрек соқты, құптады.
Түзу істі бұрыс деп,
Ол жасырып, тықпады.
Айқай салып бақырса,
Ойсыз құлақ ұқпады.
Қанша тұқым шашылса,
Жер жыртылмай шықпады.

Жұқпайды екен айтқан сөз
Ғылымы жоқ наданға.
Кеудесінде болса көз,
Жұғар сондай адамға.
Ондай адам қазақтан
Көп туса осы заманға,-
Босар еді-ау азаптан
Қазақ шығып самалға.

Шаруа мен ысырап

Қайтер еді, жігіттер,
Тым қымбатты кимесек.
Мақтан үшін борышты
Үсті-үстіне үймесек.
Қаладағы байлардың
Ыңғайына билесек.
Аяғында қайтеміз,
Банкрот боп күйресек.
Орта кисек ұрса ма,

Біз ешкімге тимесек.
Бұзақылық емес қой,
Құр нақақтан күймесек.
Елтірі мен теріні
Жақсы қылып илесек.
Әрі берік, әрі жылы,
Жыртылмайды сүйресек.
Керім-кербез кей жігіт
Жек көреді-ау бүй десек.
Боламыз ба жазалы,
Шаруаны сүй десек.

Әміркеннен мәсі-етік
Парыз болып шықты ма.
Аяғыңды зорлықпен
Біреу оған тықты ма?
Өңі жылтыр болмаса,
Опайкеден мықты ма?
Етігіңнен именіп,
Жауың, қорқып бұқты ма?
Бұл расходқа еріксіз
Бізді біреу сұқты ма?
Науқас болып немесе,
Қазаққа да жұқты ма?
Киімі қымбат екен деп,
Ешкім сенен ықты ма?
Бұлды киім борыш боп,
Алқымыңнан сықты ма?
Орынсыз шашқан ысырап
Абыройыңды жықты ма?
Ұрсыңқырып айттым-ау,
Ерегіспей ұқты ма?

Үш теңгелік сукнодан
Мәлескен берік емес пе?
Сыпайы пішіп, жөн тіксе,
Құба төбел демес пе?
Шайды азайтып сүт ішсек,
Жуытпай ма кеңеске?
Бал қоймай-ақ, май қойсақ,
Келген қонақ жемес пе?
Мұнша неге құмармыз
Түбі пайда емеске?
Шалқи бермей шамалан,
Шаруа кетті келмеске.
Күміс тұрман тағынып,
«Мен қалаймын?» деп еспе!

Бәрі мақтан, бәрі борыш
Рас сөзге егеспе.
He деген мал шыдайды
Бұл киюмен, бұл жеске?
Өкінерсің, көрерсің,
He таңертең, не кешке.

Түлкі тымақ, сырты пай,
Мойында бар ақ шарып.
Қымбат ішік, қыл шапан
Папирос тарттым баптанып.
Бешбет, шалбар - сукнодан
Тігінші тіккен ақша алып.
Күміс баулы сағатым
Қойнымда жүр сақталып,
Резеңкеден калошым,
Аяғыма шақталып.
Ер-тұрманым жарқырап,
Күміс жапқан қақталып.
Қуанып өле жаздаймын,
Киіміме мақтанып.
Үйткенменен бәрі - борыш,
Құтылам ба ақталып?
Пұл әпердім әркімге,
Ерте ойланбай сақтанып.
Бір күн осы кетеді-ау
Шек-қарнымды ақтарап.

Кел, арзандау киелік,
Кербездікті тұр қылмай.
Ойланар кез болды ғой,
Орынсызды құр қылмай.
Сабын алып онан да,
Үстімізді кір қылмай,
Тазалайық денені
Сыртымызды сыр қылмай.
Жалтырауық тағынып,
Қылтиғанды қыр қылмай.
Мазақтатып әркімге
Өзімізді жыр қылмай.
Пайдалыны бұл қазақ
He себептен тұр қылмай?
Мақтан қуған елірме
Шаруаны жүр қылмай.
Бояу мақтан бола ма
Ішімізді нұр қылмай?
Өтеміз бе осымен
Жөнді жұмыс бір қылмай?

Анық пен танық

Ойлаңыз ақыл-білім қайда болмақ,
Денеде, қандай орын-жайда болмақ?
Білу, нану, ұнату - ақыл ісі,
Қайтсе зиян, қайткенде пайда болмақ?

Тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек,
Мұрын иіс, тіл дәмнен хабар бермек.
Бесеуінен мидағы ой хабар алып,
Жақсы, жаман әрі істі сол тексермек.

Ой сонда неше толғау шимай салмақ,
Қайтсе жөні келер деп өлшеуге алмақ.
Дәл солай қылайын деп ұнағанда,
Әділетті жүрегің бір қозғалмақ.

Бір билік сол жүректен шығарылмақ,
Денеге ол шымырлап әсер қылмақ.
Ойыңды дұрыс дей ме, теріс дей ме,
Сол арасын анықтап байқа бірақ.

«Жарайды»-деп, ұнаса, бас иземек,
Жек көрсе, жиіркеніп дірілдемек.
Жүрегіңнің тілі жоқ, ымбалы сол,
Ұғып ал да бола көр соған көмек.

Қазақта жоқ ақылмен ой бекітпек,
Нәпсі ұнаса болғаны, бәрі бітпек.
Тәуекел деп ат қойып ықтималға
Байлауы жоқ нәрседен пайда күтпек.

Табамын деп талпынып ойына алмақ,
Өз әлінше о-дағы сынға салмақ.
Аз ойланса қазақтың басы қатып,
Зиян істі пайда деп қойып қалмақ.

Ықтималдың есігі екеу болмақ,
Ішіне пайда, зиян... бәрі толмақ.
Нысананы сығалап дәлдеп атпай,
Көзін жұмып оқ атқан қайтіп оңбақ?

Іс қылады таптым деп біздің қазақ
Онан көрген пайдасы болады аз-ақ.
Аяғында ол ісі зиян шығып,
Көрінгенге күлкімен болар мазақ.

Арам оймен ар сатып үзіп-жұлмақ,
«Міне, пайда қылдым»- деп мақтан қылмақ.
Біреу білген айланы біреу біліп,
Өзі құрған дарына о да асылмақ.

Шолаң ойлап, шолтаңдап, сырттансымақ,
Аса мықты жан шығып көзден тым-ақ.
Аударысып жүргенде ауып кетіп,
Абыройың ашылар байқа, шырақ.

Шолақ ойдың аяғы осы болмақ,
Біраз күнге көңілдің хошы болмақ.
Арсыз, арам, асығыс, айла кестік,-
Мұның бәрі шайтанның досы болмақ.

«Құдай кешер алда»-деп күнә қылмақ,
Ар кетіріп ант ішіп, жан сатылмақ.
He жалғанда, немесе ақыретте
Оңа алмастай өкпеден бір атылмақ.