Григорьев Т.Г. Основы конструктивного общения. – М.,1997.

 

10-тақырып. Жасөспірімдердің девиантты мінез – құлқын психологиялық және педагогикалық түзету.

Жоспар:

1. Кәмелетке толмағандар арасында профилактикалық жұмыстың негізгі деңгейлері.

2. Балалармен және жасөспірімдермен жүргізілетін психопрофилактикалық жұмыстың принциптері

Дәріс тезистері:

Жеке тұлғаның ауытқушы мінез-құлқын әртүрлі әлеуметтік институттар реттейді. Қоғамдық әсер ету – құқықтық санкциялар, медициналық араласу, педагогикалық ықпал, әлеуметтік қолдау және психологиялық көмек сипаттында болуы мүмкін. Мінез-құлықтың бұзулулардың күрделі сипаты, олардың алдын алу мен жою әлеуметтік ықпалдардаң жақсы ұйымдастырылған жүйесін талап етеді. Психологиялық көмек қарастырылып отырған жүйенің деңгейлерінің бірі ретінде байланыстырушы рөлін атқарады және айқын гуманистік бағытымен ерекшеленеді. Бұл факт пхихологиялық жұмыстың құпиялық, еріктілік және жеке мүдделіілік, адамның өз өміріне жауапкершілігін өзіне алуы, өзара сенімділік, қолдау, жеке тұлға мен индивидуалдылықты құрметтеу секілді принциптерінде көрініс табады.

Психологиялық көмек негізгі екі бағытта жүзеге асырылады: психологиялық превенция (ескерту, профилактика) және психологиялық интервенция (қиындықты жеңу, түзету, реаблитация). Ереже бойынша, психо – диагностика жұмыстың дербес бағыты емес және психологиялық көмектің түрі, маңызды, бірақ міндетті емес, бұл аралық практикалық міндеттерді шешеді.

Ауытқушы мінез-құлық профилактикасы көбінесе кәмелетке толмағандарды мысалыға алу арқылы қарастырылады. Әлемдік денсаулық ұйымы профилактиканың үш түрін ұсынады: бастапқа, екінші және үшінші профилактика. Бастапқы профилактика белгілі бір құбылыс тудыратын жағымсыз фактрларды жоюға, сонымен қатар бұл факторлардың әсеріне жеке тұлғаның төзімділігін арттыруға бағытталады. Бастапқы профилактиканы жасөспірімдер арасында кеңінен қолдануға болады. Екінші профилактиканың міндеті- жүйке – психологиялық ауытқулары ерте анықтау және оңалту, сонымен қатар “ қауіпті топпен” жұмыс. Үшінші профилактика мінез – құлықтың ауытқуларын тудыратын жүйкелік- психикалық бұзылулар секілді арнайы міндеттерді шешеді. Сонымен бірге, үшінші профилактика девиантты мінез-құлықты тұлғалардың қылмысты қайталануының алдын алуға бағытталуы мүмкін.

Психопрофилактикалық жұмыс барлық үш деңгейдегі іс шаралар кешеніне кіре алады. Психопрофилактикалық жұмыстың бірнеше формалары бар:

· Әлеуметтік ортаны (отбасы, әлеуметтік топ, нақты тұлға) ұйымдастыруға: салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жасалатын әлеуметтік жарнама БАҚ, жастардың субмәдениетімен жұмыс.

· Мәлімет беру (дәрістер, әңгімелесулер, арнайы әдебиеттерді, видео және телефильмдерді тарату);

· Әлеуметтік тұрғыдан маңызды дағдыларды белсенді әлеуметтік үйрету;

Аталмыш үлгі көбінесе топтық тренингтер формасында жүзеге асады. Қазіргі кезде төмендегідей формалар кең тараған.

1.Резистенттілік (әлеуметтік жағымсыз әсерге тұрақтылық) тренингі. Тренинг барысында девиантты мінез – құлыққа нұсқаулар өзгереді,жарнамалық стратегиялады тани білу дағдыларын қалыптастыру, құрдастар қысым көрсеткен кезде “ жоқ ” деп айту қабілетін дамыту, ата – аналар мен басқа үлкендердің (мысалы, ішімдік ішетіндердің) ықтимал жағымсыз әсері туралы ақпарат беріледі.

2.Ассертивтілік тренингі, немесе аффективті – құндылыққа ұйрету тренингі. Ол девиантты мінез-құлық эмоционалды ауытқушылықтармен тікелей байланысты деген түсінікке негізделеді.Аталмыш мәселенің алдын алу үшін жасөспірімдер эмоцияларды жеңе білуге үйретіледі.

3. Өмірлік дағдыларды қалыптастыру тренингі.Өмірлік дағдылар дегеніміз – тұлғаның ең маңызды әлеуметтік іскерліктері. Ең алдымен, бұл қарым – қатынас жасау, достық байланыстарды сақтау және тұлғааралық қарым – қатынастардағы қақтығыстарды шешу іскерлігі, сонымен қатар бұл өзіне жауапкершілік алу, алдына мақсат қою, өз ұстанымы мен мүддесін қорғау қабілеті:

· Девиантты мінез – құлыққа альтернативті әрекет ұйымдастру (таным, өзін – өзі сынау, қарым – қатынас, махаббат, шығармашылық, әрекетшілдік);

· Салауатты өмір салтын ұйымдастыру (дұрыс тамақтану, таза ас, жүйелі физикалық жұмыс көлемі, еңбек және демалыс режимін сақтау, табиғаттпен қарым-қатынас, нысапсыздықтан аулақ болуы) және т.б.;

· Жеке тұлғалық ресурстарды белсендіру (спортпен шұғылдану, шығармашылықпен айналысу, топтық тренингтерге қатысу, арттерапия) және т.б.;

· Девиантты мінез-құлықтың жағымсыз салдарын азайту (мәлімет беру, топтық пікірталас, тренингтік жаттығулар, рөлдік ойындар, әлеуметтік тиімді мінез – құлықты үлгілеу, психотерапевтік әдістемелер) және т.б.;

Қолданылған әдістерге байланысты, психопрофилактикалық жұмыс тренингтер, білім беру бағдарламалары (мектептік арнайы курс), психологиялық кеңес беру, дағдарыстық көмек (сенім телефоны) формасында, сонымен қатар шекаралық күйлер мен жүйкелік психикалық ауытқулардың психотерапиясы формасында жүзеге асыруға болады:

· Кешенділік (әлеуметтік кеңістіктің, отбасыны және тұлғаның әртүрлі деңгейлеріне әсерді ұйымдастыру);

· Ақпараттың жағымдылығы;

· Жағымсыз салдардаы азайту;

· Бағыттылық (жас ерекшелігі, жыныстық және әлеуметтік сипаттамаларды ескерту);

· Көпшілікке арнаушылық (жұмыстың топтық формасының басымдылығы);

· Болашаққа ұмтылыс (мінез-құлық салдары, жағымды құндылықтар мен мақсаттарды белсендіру, девиантты емес мінез – құлықтың болашағын жоспарлау).

Мемлекеттік саясаттың нормативті құжаттары мен тұжырымдамалық қағидаларында жалпы және арнайы профилактика ұғымдарын бөліп қарастырады. Жалпы профилактика (грек тілінен аударғанда – “сақтап қалу, ескерту”) отбасының физикалық және әлеуметтік тұрғыдан дені сау балалар тәрбиелеу қызметтерін толық орныдауға қажетті әлеуметтік- экономикалық, әлеуметтік – мәдени және әлеуметтік – педагогикалық қолайлы жағдайлар ждасауға бағытталған; жалпыға білім беретін оқу мекемелерінің барлық түрлерінің тәрбиелік қызметтерін жүзеге асыруға, оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін толыққанды дамытуды,сабақтан тыс уақытта қоғамға пайдалы іс-әрекеттермен айналысуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жиынтығы ретінде қарастырылады.

Арнайы профилактика “ топ ” балаларына, девиантты жасөспірімдерге, кәмелетке толмаған заң бұзушыларға бағытталған түзету – реабилитациялық шараларды қамтиды. Ол психологиялық-педагогикалық қолдау мен жасөспірімдерге әлеуметтік құқықтық көмектің әртүрлі іс-шаралары, оларды ата-аналардың көңіл қоймауынан, қаігездіктен, зорлық-зомбылықтан және асоциалды ортаның теріс әсерінен қорғау болып табылады. Түзету – профилактикалық жұмыс – мектептің, отбасының, бос уақытты өткізетін ортаның және формальды емес топтардың, әлеуметтік институттар мен қоғамдық ұйымдардың бір-бірімен етене байланысында жүзеге асады. Осылайша профилактикалық және түзету – педагогикалық әрекет девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдерді анықтау, даму мен мінез құлықтағы уытқулардың себептері мен жағдайларына диагностикаға бағытталған әлеуметтік – педагогикалық үдерістің құрамы бөлігі болып табылады.

Ауруды жою және алдын алу үшін оның бастау көздері мен түп тамырын жою қажет. Ауытқыған мінез – құлықты жеңу немесе алдын алу үшін, ең алдымен, әлеуметтік ортаның теріс әсерін шектеу (жағдайы нашар отбасы, асоциалды топ, құқыққа қарсы тұлғааралық қарым-қатынас).

Сонымен бірге ғылыми зерттеулер және педагогикалық тәжірибе ата-ана құқынан айыру, асоциалды топтарды тарату, жасөспірімдерді интернатты типті мекемелерге немесе девиантты жасөспірімдерге арналған арнайы оқу-тәрбиелік мекемелерге жіберу сияқты терең батыл шаралар қолдану үнемі тиімді емес. Олар үнемі қажетті нәтиже бермейді, мәселені жоймайды, керісінше, оны тереңдете түседі немесе қандай да бір уақыттқа тоқтатады, оның дамуын бәсеңдетеді. Сондықтан девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен түзету-педагогикалық жұмыс ұйымдастыру және олардың ауытқушы мінез-құлықтарының себептерін ескерте барысында тұлғаның дамуына орта факторларының ықпал күшін, топтағы құрдастарымен тұлғааралық қарым-қатынасының референтті маңызын ескеру қажет.

Ауытқушы мінез-құлықтың алдын алу мен жеңуде ата-аналарға, отбасылық микроклиматқа, тәрбиелеу потенциалына, отбасылық ішкі қарым-қатынасқа психологиялық және педагогикалық әсер етудің әртүрлі жолдары мен тәсілдері бар. Бұл ықпалдар тура, тікелей сипатта, сонымен қатар жанама сипатта болуы мүмкін.

Жасөспірімдер мен ата-аналардың қарым-қатынастарын және отбасылық қарым-қатынастарын түзету.

Әр отбасында индивидуалдық ерекшеліктер бар және сыртқы араласу оларға әртүрлі әсер тигізетін болғандықтан, педагог әсер етудің тура жолын да, жанама жолын да қолданғаны жөн. Ескі жағдайда да, біріншіден, отбасыға ішкі отбасылық атмосфераны бағалау, отбасылық қарым- қатынаста орын алған жағдайда талдау жасау; екіншіден, орын алған өзара қарым-қатынасты өзгерту жолдары мен тәсілдерін көрсету; үшіншіден, отбасы мүшелерімен біріге отырып, жағымды, қоғамдық маңызды отбасылық қарым-қатынастың болашақ бағыт-бағдарын анықтау секілді бірнеше міндеттер шешіледі. Отбасы түріне байланысты, жұмыстың әртүрлі формалары мен әдістері қолданылады, мектеп пен қоғамның ата-аналарға кешенді ықпалы жүзеге асырылады.

Отбасылық қарым-қатынастары мазмұнсыз, тиянақсыз сипатты, салыстырмалы тұрғыда жалпы және өнегелі мәдени деңгейі төмен, педагогикалық тұрғыда шамасыз отбасыларының әдетте тәрбие мәселелерінде біліктіліктері аз болады. Бұндай отбасыларды түзету мақсатында жалпыға міндетті педагогикалық оқудың жалпы жүйесіне кіреді. Бұндай отбасылары үшін мектеп педагогтері, мектеп психологтары жүргізетін педагогикалық кеңес беру формасын қолданған жөн. Бұл жағдайда өздерінің білімсіздіктерін мұғалімдер дұрыс түсінбейді және оны өздеріне және балаларына қарсы қолданады деген ата-аналардың сенімдерін жою қажет. Кеңес беру кезінде ата-аналарға тек балаларды тәрбиелеуде кездестіретін қиындықтарды ғана әңгімелесу мүмкіндігі берілмейді, сонымен қатар, жағдаятқа бірге талдау жасауға, кеңес алуға, нақты ұсыныстар алуға, мәселені әртүрлі шешімдерін талқылауға мүмкіндік беріледі.

Педагогикалық кеңес педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдердің отбасыларымен жүргізілетін жұмыстың қызықты және тиімді формасы. Алайда бұндай ата-аналарды мектептегі қоғамдық жұмыстарға белсенді қатыстыру қажет.

Отбасының екінші түрі педагогикалық енжарлар:обьективті себептерге байланысты балаларға тура тәрбиелік әсер етуге енжар отбасылар. Бірақ отбасының өнегелі микроклиматы, қарым-қатынас стилі және қарым-қатынас сипаты жасөспірімдерге белсенді ықпал ету факторлары болып табылады. Осыған байланысты, бұл отбасыларымен жұмыс барысында олардың тәрбиелі ықпал жүйесіне талдау жасаумен бірге, отбасындағы қарым-қатынас сипатын өзгерту және түзету қажет.

Отбасылық қарым-қатынасты түзету мәселесін отбасылардың антипедагогикалық түрімен шешу өте қиын. Бұл отбасылар өзінің алдамшы жақсы жағдайы және жалған белсенділігімен өзінің антипедагогикалық болмысын жасырады. Сондықтан да бұндай отбасылары қайта бағыт – бағдар беру жұмыстарын ғана емес, сонымен қатар отбасылық қарым-қатынас жағдайларын өзгертуді қажет етеді. Педагогикалық кеңестер мен ұсыныстарға қатысты теріс пікір, көбінесе оларды жоққа шығару немесе қабылдамау мектеп пен тұтас ата-аналар қоғамының күш салуын талап етеді. Бұл отбасыларындағы қарым-қатынас пен өзара әрекеттестікке әсер етудің негізгі жолын мектеп, педагогикалық ұжым жүзеге асырады, бұл іс-шарада олар ата-аналар комитетіне және мектептің қамқорлық кеңесіне арқа сүйейді, дербес және топтық жұмыс формаларын қолданады.

Қамқорлық кеңесі, сыныптардың ата-аналар комитетері жағдайы нашар әр отбасымен мақсатты түрде жұмыс жүргізуі қажет; белсенді ата-аналар педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдердің ата-аналарын мектептің қоғамдық пайдалы жұмыстарына тартуға байланысты еңбекті көп керек ететін жеке дара жұмыстар жүргізеді: балалармен бірлесіп, іс-шаралар ұйымдастырып, өткізу қажет. Бұл оларға өз балаларын іс жүзінде көруге, оларды сыныптастарымен салыстыруға, әр баланың ықтимал мүмкіндіктерін көруге, бала ең жақсы және көнгіш болуы үшін қандай шара қолдану қажеттілігін ойлануға мүмкіндік береді.

Ата-аналардың бұл санатымен тиімді жұмыс формаларының бірі балалар мен жасөспірімдерді отбасында тәрбиелеу ұйымдастыру болып табылады.

Девиантты мінез-құлықты кәмелетке толмағандардың отбасындағы қарым-қатынасты түзету нәтижесі бүкіл отбасында тура және жанама әсер етудің үндесуіне байланысты болады.