Лшеудің негізгі сипаттамалары,және олардың бірлігін қамтамасыз ететін жүйелер.

Өлшеу жұмыстарын жүргізу алдында судың тереңдігін өлшеп пландық координаталарын анықтап, және су деңгейінің биіктік белгісін анықтау қажет. Өлшеу нуктелерінің координаталары турлі тәсілдермен анықталады. Олар: а) Санақ басынан не су жиігінен бастап тұстаиада тартылган тросс бойынша; ә) Өлшеу нуктелерін жагалаудан теодолит немесе кифригельмен өлшейді (жердің биіктік белгілерін тусіретін куралдар;)б) Бұрыш өлшеуші құралдар(секстант); Бул курал кемеден жағалаудан олшеу нуктелерін бағалайды; в) Радиогеодезиялық әдістер бұл жагалаудан бекітілген карауылды есепке ала отырып, олшеу нуктелерін белгілеу. Р. Әдістер су деңгейінің биіктік белгісі су өлшеуші бекеттің көрсетулері бойынша анықталады. Керекті жұмыстың мақсаты мен дәлдігіне және жергілікті жагдайларына қарай өлшеу жолдары келесідей орналастырылады: а) колденен кима бойынша; ә) ұзына бойы қима бойынша; б) қисық галстар бойынша; в) аралас тәсіл;

23.Зырылдауықтың дәлдігін тексеру. Гидрометриялық зырылдауық ағыстың кез келген нүктесіндегі жылдамдықты жоғары дәлдікпен өлшеуге мүмкіндік береді.Зырылдауықтың түрлері және құрылымдары әр түрлі болады. Зырылдауықтар бірқатар белгі бойынша ерешеленеді: Айналу осінің бағыты, қалақтық бүранданың немесе ротордың құрылымы, түйісу және есептеу механизмдарының құрылымы және зырылдауықты суға түсіру тәсілдері бойынша.Айналу өсінің бағыты бойынша тік және көлденең ості зырылдауықтарға бөлінеді. Біріншіге - ГР-21, ГР-21М, ал екінші түрге - Прайс зырылдауықтары жатады.Қазіргі уакытта ГР-21М, ГР-55, ГР-99 және басқа да маркалы зырылдауыктар қолданылады. Кез келген зрылдауықтың негізгі бөліктеріне: 1) қалақтық бүрандасы бар жүріс бөлігі (ходовая часть) және түйісу механизмі; 2) зырылдауықтың қаңқасы, 3) ағыс бағытын қалыптандырушы; 4) сигналдық құрылғы.Жүріс бөлігі зырылдауықтың негізгі түйіні болып табылады, ол ішкі камерада орналасатын осьтен, қалақтық бүрандадан, түйісу механизмінен түрады. Механизмнің түйісуі - қалақтық бүранда белгілі санға тең айналымды жасаған соң түйіседі.Ағыстың жылдамдығын зырылдауықпен өлшеу оның калақ бүрандасының соққан судың әсерімен принципіне негізделген. Ағыс жылдамдығы (V, м/с) мен зырылдауықтың қалағының 1 секундта айналу санының (п, айн/сек) арасында келесі тәуелділік бар: у=/(п) Бүл тәуелділік әрбір зырылдауық үшін арнайы су бассейндерінде аныкталады және қисықтүрінде көрсетіледі.Ағыс жылдамдығын өлшеу кезінде зырылдауық арнайы сырықтың немесе тростың көмегімен суға түсіріледі. Зырылдауықтың қалақтары ағыстың жылдамдығы неғүрлым өскен сайын жылдам айнала бастайды. Қалақтың 20 айналымынан кейін түйықталу жабдығы іске қосылады, сөйтіп дыбыспен белгі береді. Дыбыс белгісінің аралығы секундомермен есептеледі белгінің арасындағы уақыт бойынша 1 секундтағы айналыс саны анықталса, ал айналыс санының көмегімен ағыс жылдамдығы анықталады.Су өтімін беттік қалтқылармен өлшеу гидрометриялық ырылдауықтар ақаулы немесе жоқ болған жағдайда, сондай-ақ гидрометриялық зырылдауықтарды қолдануға болмайтын жағдайларда, мысалы қарқынды сең жүру, өзеннен сал ағызу кезінде, гидрометриялық өткел жарамсыз болғанда және т.б. жағдайларда жүзеге асырылады. Қалтқылар су өтімін аәроәдіс бойынша өлшеу кезінде кеңінен қолданылады.Су өтімін беттік қалтқылармен өлшеу кезінде 3 түстама алынады: жоғарғы, ортаңғы (негізгі) және төменгі. Жоғарғы түстамадан өзен ағысы бойынша жогарыдан ағыстың жылдамдығын өлшеу кезінде қалтқылар жіберілетін жіберу түстамасы таңДалып алынады. Төменгі түстаманың төменгі жағынан қалтқыларды бағалы болған жағдайда аулау үшін тағы бір түстама таңдалады. Жоғарғы және төменгі түстамалардың ара қашықтығы мүқиат өлшенеді. Бүл қашықтық қалтқылар жүрісінің үзақтығы 20 секундтан кем болмайтындай болуы тиіс.Ағынның жылдамдығы 2 м/с артық болған жағдайда, қалтқылар жүрісінің үзақтығын қысқалау, бірақ 10 секундтан кем емес қылып қабылдауға болады. Қарастырылып отырған телімде гидрометриялық түстама бар болған жагдайда, ол негізгі түстама ретінде қызмет жасайды.

24.Ағыстың жылдамдықтарын зырылдауықпен өлшеудің қателіктері. Ағыстың жылдамдығын зырылдауықпен өлшеу оның калақ бүрандасының соққан судың әсерімен принципіне негізделген. Ағыс жылдамдығы (V, м/с) мен зырылдауықтың қалағының 1 секундта айналу санының (п, айн/сек) арасында келесі тәуелділік бар: у=/(п) Бүл тәуелділік әрбір зырылдауық үшін арнайы су бассейндерінде аныкталады және қисықтүрінде көрсетіледі.Ағыс жылдамдығын өлшеу кезінде зырылдауық арнайы сырықтың немесе тростың көмегімен суға түсіріледі. Зырылдауықтың қалақтары ағыстың жылдамдығы неғүрлым өскен сайын жылдам айнала бастайды. Қалақтың 20 айналымынан кейін түйықталу жабдығы іске қосылады, сөйтіп дыбыспен белгі береді. Дыбыс белгісінің аралығы секундомермен есептеледі белгінің арасындағы уақыт бойынша 1 секундтағы айналыс саны анықталса, ал айналыс санының көмегімен ағыс жылдамдығы анықталады.Су өтімін беттік қалтқылармен өлшеу гидрометриялық ырылдауықтар ақаулы немесе жоқ болған жағдайда, сондай-ақ гидрометриялық зырылдауықтарды қолдануға болмайтын жағдайларда, мысалы қарқынды сең жүру, өзеннен сал ағызу кезінде, гидрометриялық өткел жарамсыз болғанда және т.б. жағдайларда жүзеге асырылады. Қалтқылар су өтімін аәроәдіс бойынша өлшеу кезінде кеңінен қолданылады.Су өтімін беттік қалтқылармен өлшеу кезінде 3 түстама алынады: жоғарғы, ортаңғы (негізгі) және төменгі. Жоғарғы түстамадан өзен ағысы бойынша жогарыдан ағыстың жылдамдығын өлшеу кезінде қалтқылар жіберілетін жіберу түстамасы таңДалып алынады.

25.Ағыстың жылдамдығын өлшеуге арналған құралдар мен әдістер. Ағыстың жылдамдығын өлшеу ушин көптеген әдістер мен құралдар қолданылады, олардың ішіне гидрометрияда қолданылатын құралдарды қарастырамыз. А) Қалақтық бұранданың айналым санын тіркеуге негізделген әдіс. Бұл әдіспен жылдамдық гидрометриялық зырылдауықпен өлшенеді. Жылдамдықты өлшеген кезде қалақтың жалпы айналым саны және өлшеу ұзақтылығы тіркеледі. Ә) Суда қалқып келе жатқан дененің жылдамдығын тіркеуіне негізделген әдіс. Ағыс жылдамдығын өлшеген кезде түрлі қалытқылар қолданылады. Олар ағыстың бетіне немесе қажетті тереңдікке жіберіледі. Ағыстың жылдамдығы қалытқының суда жүру жылдамдығына теңестіріліп алынады. Б) Жылдамдық тегеуірінінің (напор) шамасын тіркеуге негізделген әдіс. Жылдамдықты өлшеу үшін түрлі гидро түтікшілер қолданылады (негізгісі Питто түтікшесі). В) Ағынның күштік әрекетінің шамасын тіркеуге негізделген әдіс. Ағыстың жылдамдығын өлшеу ушин ағынның күштік әрекетін қабылдайтын сезімтал элементі бар құрал пайдаланады. Бұл әдіс ғылыми зерттеу жұмыстарда немесе лабораторияларда қолданылады. Г) Жылу алмасу принципіне негізделген әдіс. Қыздыратын элементті суға батырып, ағыс жылдамдығына қарай осы элементтің суу жылдамдығына негізделген. Ағыс жылдамдығы қатты болғанда қолданылатын құралдар тез суыды. Бұл тәсіл лабораторияда қолданылады. Д) Көлемдік әдіс. Бақылау кезінде құрылғыға кіретін су көлемін өлшеу арқылы яғни белгілі бір өлшем уақыт аралығында ыдысқа кіретін су массасы бойынша анықталады. Жылдамдық арнайы кесте бойынша алынады. Е) Ультрадыбысты қолдануға негізделген әдіс. Ағыстың жылдамдығы әдетте екі түрлі әдіспен гидрометриялық зырылдауықтың көмегімен және сирегірек қалытқымен өлшенеді.

26.Су өтімін араластыру әдісі бойынша анықтау. Араластыру тәсілінің мәні – ағынға қандайда бір ерітінді енгізіледі,әдетте хлорлы натрий концентрациясы белгілі болу керек,әрі қарай ағыстан төмен қарай ерітінді араласқаннан кейін сынама алынады және осы заттардың шоғырлануы анықталады. Су өтімінің шамасы енгізілген индикатордың өзгеруін немесе осы индикатордың өтіміне қарай анықталады. Бұл әдіс кезінде өзендердегі ағыстың жылдамдығы мен қимыл қиманың ауданын есептеудің қажеті жоқ.Араластыру әдісі әдетте ағысы қатты, турбуленттілігі жоғары,кіші ағын суларда қолданады. Араластыру әдістің 2 нұсқасы бар: 1) индикатор ерітіндісін аса үлкен емес,өте кіші өтімменен ұзақ уақыт біртіндеп жіберу тәсілі. 2) индикатор ерітіндісін жылдам араластыру тәсілі.

27.Қалтқылармен өлшенген су өтімін есептеу. Ағыстың жылдамдығы əдетте екі түрлі əдіспен – гидрометриялық зырылдауықтың көмегімен жəне сирегірек – қалтқымен өлшенеді. Қалтқы қарапайым кұрал, ол ағаштан жасалады. Қалтқы су беткі (судың беткі қабатының ағыс жылдамдықтарын өлшеу үшін) жəне тереңдік (ағыстың орташа жылдамдығын өлшеу үшін) болып екіге бөлінеді. Қалтқылар кішігірім өзендерде жағалаудан тасталса, ал ірі өзендерде қайықтардан тасталынады. Қалтқылар ағыстын жылдамдығын, өзінің жүріп өткен жолын (l) уақытқа (t) бөлу арқылы табуға мүмкіндік береді v=l/t. Су өтiмiн қалтқылармен өлшеу кезiнде, су деңгейiн жəне жоғарғы тұстамадан төменгi тұстамаға дейiн қалтқылардың өту уақытын белгiлейдi. Ортаңғы тұстамада, тұрақты санақ басынан бастап есептегенде, қалтқылардың өту орнын белгiлейдi жəне өлшеу жұмыстарын орындайды.

28.Су өтімін анықтаудың есептік тәсілдері. Бұл әдіс кезінде қимыл қиманыңа уданы қолда бар тұстаманың көлденең қимасының кескіні бойынша анықталады,ал орташа жылдамдық Шезидің формуласы бойынша анықталады: Су өтімі жылдамдық әдіс бойынша: Q=W*V, V=C√RI, C=м^0,5/с

W -қимыл қиманың ауданы; R -гидравликалық радиус;

V -орташа жылдамыдық; I -су беті еңістігі;

Шезидің формуласы бірқалыпты қозғалысқа арналған. Бірқалыпты қозғалыс кезінде ағынның

29.Су өтімін су ағарлардың көмегімен анықтау. Су өтімін қыста өлшеу қиындық туғызады. Су өтімін өлшеу үшін таңдалған жер жайылмасыз болу керек, бар болған жағдайда анағүрлым түзу, ені тар және рельефі біртегіс, жеңсалалары, ескі арнасы жоқ жерді таңдау қажет. Ені кең жайылма су өтімін өлшеу жұмыстарын қиындатып жібереді. Таңдалған учаскеде өзен бір арнамен ағу керек, түзу болғаны дұрыс. Өзен арнасында мұз кептелу, сең буылу секілді құбылыстарды туғызатын аралдардың аралшалардың, құмқайырлардың болмауы тиіс. Өзеннің арнасы тұрақты болғаны жөн, яғни шайылмауы немесе шөгінділергі толмауы тиіс. Арнаны шөп баспауы керек. Жасанды имараттардан алыс болуы керек, өйткені олардың судың тежелуіне алып келуі мүмкін. Су өтімін өлшеудің айтарлықтай дәлдігіне жету үшін таңдалған учаскеде ағыс бірқалыпты болу керек. Өзеннің түпкі арнасы мен жайылмасында ағыстың бағыты бірдей болу керек. Су сабасына түскен кезде ағыстың жылдамдығы 0,15-0,25м/с –тен кем болмауы, су тасу кезінде 3-4 м/с-тан артық болмауы керек. Ақаулы жазбалар: а) Жазбада кейбір үзіктердің, сия тамшыларының және сия жайылып кеткен жерлердің бар болуы. Мұндай ақаулардың себебі: өзі жазушының қаламының ластануы немесе сапасының нашарлығы, болмаса сияның сапасының төмендігі. Ә) Ирек жазба. Себебі: су деңгейін өзі жазушыны өзенмен байланыстыратын құбыр тесігінің үлкендігі; б) Баспалдақты жазу. Себебі: қалтқыға, ауырлық гіріне немесе сымнан есілген арқанға бір нәрсе тиіп тұрады. г) Таспаны шешу сәтінде таспадағы су деңгейі шамасының сыртқы су өлшеу бекеті бойынша алынған су деңгейі шамасымен сәйкес келмеуі. 1см ге дейінгі сәйкессіздік кезінде тү ету енгізілмейді. Сәйкессіздік 1см ден артық болған жағдайда түзету өсу ретімен уақыттың ұзақтығына байланысты жазбаның басынан бастап енгізіледі. Д) Таспаны шешу немесе оны келесі тәуліктің жазбаларын жазу үшін өзі жазушыға орнату сәтіндегі өзі жазушының таспасы бойынша уақыттың нақты жергілікті уақытқа сәйкес келмеуі, яғни өзі жазушының сағатының озып кетуі немесе қалып қоюы. Сәйкессіздік 5 мин қа дейін болс а, онда түзету енгізілмейді, ондай сәйкессіздік жіберіледі. Егер сәйкессіздік 5 мин тен артық болса, онда түзету өсу ретімен жазбаның басынан бастап енгізіледі.Ақаулар кұрылғылардан көп болады.