убъективті өткен шақ.

Субъективті өткен шақ іс-әрекеттің орындалу кезінде сөйлеушінің басы-қасында болмағанын, өзге біреудің айтуы арқылы білгендігін не есіне түсіргендігін білдіреді.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Жіктік жалғауы	Буын
І.Мен	-ып	-п	+пын	Жуан
-іп	-п	+пін	Жіңішке
ІІ.Сен	-ып	-п	+сың	Жуан
-іп	-п	+сің	Жіңішке
ІІ.Сіз	-ып	-п	+сыз	Жуан
-іп	-п	+сіз	Жіңішке
ІІІ.Ол	-ып	-п	+ты	Жуан
-іп	-п	+ті	Жіңішке

 

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Буын
І.Мен	Бар+ып+пын	оқы+п+пын	Жуан
Кел+іп+пін	ізде+п+пін	Жіңішке
ІІ.Сен	Бар+ып+сың	оқы+п+сың	Жуан
Кел +іп+сің	ізде +п+сің	Жіңішке
ІІ.Сіз	Бар+ып+сыз	оқы+п+сыз	Жуан
Кел +іп+сіз	ізде +п+сіз	Жіңішке
ІІІ.Ол	Бар+ып+ты	оқы+п+ты	Жуан
Кел +іп+ті	ізде +п+ті	Жіңішке

 

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Жіктік жалғауы	Буын
І.Біз	-ып	-п	+пыз	Жуан
-іп	-п	+піз	Жіңішке
ІІ.Сендер	-ып	-п	+сыңдар	Жуан
-іп	-п	+сіңдер	Жіңішке
ІІ.Сіздер	-ып	-п	+сыздар	Жуан
-іп	-п	+сіздер	Жіңішке
ІІІ.Олар	-ып	-п	+ты	Жуан
-іп	-п	+ті	Жіңішке

 

 

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Буын
І.Біз	бар+ып+пыз	оқы+п+пыз	Жуан
кел +іп+піз	ізде +п+піз	Жіңішке
ІІ.Сендер	бар+ып+сыңдар	оқы+п+сыңдар	Жуан
кел+іп+сіңдер	ізде +п+сіңдер	Жіңішке
ІІ.Сіздер	бар+ып+сыздар	оқы+п+сыздар	Жуан
кел +іп+сіздер	ізде +п+сіздер	Жіңішке
ІІІ.Олар	бар+ып+ты	оқы+п+ты	Жуан
кел +іп+ті	ізде +п+ті	Жіңішке

 

ағдылы өткен шақ.

Дағдылы өткен шақ ерте кезде болып өткен, дағдыға айналған (қайталанып отырған) қимыл-әрекетті білдіреді.

 

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Жіктік жалғауы	Буын
І.Мен	-атын	-йтын	+мын	Жуан
-етін	-йтін	+мін	Жіңішке
ІІ.Сен	-атын	-йтын	+сың	Жуан
-етін	-йтін	+сің	Жіңішке
ІІ.Сіз	-атын	-йтын	+сыз	Жуан
-етін	-йтін	+сіз	Жіңішке
ІІІ.Ол	-атын	-йтын	-	Жуан
-етін	-йтін	-	Жіңішке

 

 

 

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Буын
І.Мен	бар+атын+мын	ойна+йтын+мын	Жуан
кел+етін+мін	сөйле+йтін+мін	Жіңішке
ІІ.Сен	бар+атын+сың	ойна+йтын+сың	Жуан
кел+етін+сің	сөйле+йтін+сің	Жіңішке
ІІ.Сіз	бар+атын+сыз	ойна+йтын+сыз	Жуан
кел+етін+сіз	сөйле+йтін+сіз	Жіңішке
ІІІ.Ол	бар+атын	ойна+йтын	Жуан
кел+етін	сөйле+йтін	Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Жіктік жалғауы	Буын
І.Біз	-атын	-йтын	+быз	Жуан
-етін	-йтін	+біз	Жіңішке
ІІ.Сендер	-атын	-йтын	+сыңдар	Жуан
-етін	-йтін	+сіңдер	Жіңішке
ІІ.Сіздер	-атын	-йтын	+сыздар	Жуан
-етін	-йтін	+сіздер	Жіңішке
ІІІ.Олар	-атын	-йтын	-	Жуан
-етін	-йтін	-	Жіңішке

 

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Буын
І.Біз	бар+атын+быз	ойна+йтын+быз	Жуан
кел+етін+біз	сөйле+йтін+біз	Жіңішке
ІІ.Сендер	бар+атын+сыңдар	ойна+йтын+сыңдар	Жуан
кел+етін+сіңдер	сөйле+йтін+сіңдер	Жіңішке
ІІ.Сіздер	бар+атын+сыздар	ойна+йтын+сыздар	Жуан
кел+етін+сіздер	сөйле+йтін+сіздер	Жіңішке
ІІІ.Олар	бар+атын	ойна+йтын	Жуан
кел+етін	сөйле+йтін	Жіңішке

Бұйрық рай

Бұйрық рай бұйрық, өтініші, кеңес талапты білдіреді.

 

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Буын
І.Мен	-айын	-йын	Жуан
-ейін	-йін	Жіңішке
ІІ.Сен	-	-	-
ІІ.Сіз	-ыңыз	-ңыз	Жуан
-іңіз	-ңіз	Жіңішке
ІІІ.Ол	-сын	Жуан
-сін	Жіңішке

 

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауыссыз	Дауысты	Буын
І.Біз	-айық	-йық	Жуан
-ейік	-йік	Жіңішке
ІІ.Сендер	-ыңдар	-ңдар	Жуан
-іңдер	-ңдер	Жіңішке
ІІ.Сіздер	-ыңыздар	-ңыздар	Жуан
-іңіздер	-ңіздер	Жіңішке
ІІІ.Олар	-сын	Жуан
-сін	Жіңішке

 

Қалау рай

Қалау рай сөйлеушінің ықылас-тілегін білдіреді.

 

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауысты, үнді,ұяң	Қатаң	Жіктік жалғауы	Буын	Көмекші етістік
І. Менің	-ғы	-қы	+м	Жуан	-еді -ді -ген кел -ер -етін -іпті
-гі	-кі	+м	Жіңішке
ІІ. Сенің	-ғы	-қы	+ң	Жуан
-гі	-кі	+ң	Жіңішке
ІІ. Сіздің	-ғы	-қы	+ңыз	Жуан
-гі	-кі	+ңіз	Жіңішке
ІІІ. Оның	-ғы	-қы	+сы	Жуан
-гі	-кі	+сі	Жіңішке

 

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауысты, үнді,ұяң	Қатаң	Жіктік жалғауы	Буын	Көмекші етістік
І.Біздің	-ғы	-қы	+мыз	Жуан	-еді -ді -ген кел -ер -етін -іпті
-гі	-кі	+міз	Жіңішке
ІІ.Сендердің	-ғы	-қы	+ларың	Жуан
-гі	-кі	+лерің	Жіңішке
ІІ.Сіздердің	-ғы	-қы	+ларыңыз	Жуан
-гі	-кі	+леріңіз	Жіңішке
ІІІ.Олардың	-ғы	-қы	+лары	Жуан
-гі	-кі	+лері	Жіңішке

Шартты рай

Шартты рай қимыл - әркеттің орындалу, орындалмау шартын білдіреді.

 

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауысты, дауыссыз	Жіктік жалғауы	Буын	Мысалдар
І.Мен	-са	+м	Жуан	бар+са+м
-се	+м	Жіңішке	кел+се+м
ІІ.Сен	-са	+ң	Жуан	бар+са+ң
-се	+ң	Жіңішке	кел+се+ң
ІІ.Сіз	-са	+ңыз	Жуан	бар+са+ңыз
-се	+ңіз	Жіңішке	кел+се+ңіз
ІІІ.Ол	-са	Жуан	бар+са
-се	Жіңішке	кел+се

 

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ	Дауысты, дауыссыз	Жіктік жалғауы	Буын	Мысалдар
І.Біз	-са	+қ	Жуан	бар+са+қ
-се	+қ	Жіңішке	кел+се+қ
ІІ.Сендер	-са	+ңдар	Жуан	бар+са+ңдар
-се	+ңдар	Жіңішке	кел+се+ңдер
ІІ.Сіздер	-са	+ңыздар	Жуан	бар+са+ңыздар
-се	+ңіздер	Жіңішке	кел+се+ңіздер
ІІІ.Олар	-са	Жуан	бар+са
-се	Жіңішке	кел+се

Болымсыз етістік

Болымсыз етістік етістікке болымсыздық - ма (-ме, -ба, -бе, -па, -пе) қосымшаларының тіркесуі арқылы жасалады.

 

Соңғы дыбыс Буын	Дауысты, үнді р, л, й, у	Ұяң және үнді м, н, ң	Қатаң
Жуан	-ма	-ба	-па
Жіңішке	-ме	-бе	-пе

 

 

Соңғы дыбыс Буын	Дауысты, үнді р, л, й, у	Ұяң және үнді м, н, н	Қатаң
Жуан	бар+ма	жаз+ба	айт+па
	қара+ма	нан+ба	шық+па
Жіңішке	кел+ме	ез+бе	іш+пе
	жүр+ме	сен+бе	өт+пе

Тапсырма.

Мәтінді оқыңыз, етістіктерді тауып астын сызыңыз, орыс тіліне аударыңыз.

ны білген жөн.

 

Айранды ұйытады.

Бөрі жортады.

Бұршақ ұрады.

Бұлт көшеді.

Бура шайнайды.

Жылқы тебеді.

Ит үреді.

Қаймақ түседі.

Қасқыр ұлиды.

Құртты қайнатады.

Қымызды піседі.

Майды айырады.

Өзен тасиды.

Су ағады.

Сүт іриді.

Тортаны айырады.

Түлкі түн қатады.

Ірімшікті қайнатады.

Іріткіні піседі.

 

Тапсырма. Мәтінді оқыңыз, әңгімелеңіз.

 

Көмірлі Қарағанды

 

Қарағанды қаласы 1934 жылы қала болып атанды. Биыл Қарағанды облысының 70 жылдығын тойламақпыз. Қарағандыда көмір шахтасы көп. Сондықтан оны көмірлі қала атайды. Шахталарда әр ұлттың адамдары жұмыс істейді. Олар көмір шығарады.

Ертеде бір Апақ деген қойшы бала қой бағып жүріп, от жағуға отын жинайды.

Сонда бір түйіршік тасты өтқа салғанда лапылдап, жақсы жаныпты. Содан кейін адамдар жерді қазып, көп қара тастар тауып алады. Сөйтсе, ол көмір екен. Кейін Қарағандыдан шахталар ашыла бастайды. Қазір көмір отын ретінде қолданылып келеді.

Қазақстанның қара алтыны аталған өлке – Сарыарқада туғанымызды мақтаныш етеміз.

 

Тәуелсіз Қазақстан