урстық жұмыстың міндеттері. 4 страница

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі коммерциялық емес ұйымды өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс келтіруді көздемейтін және алынған таза табысын қатысушыларына үлестірмейтін ұйым деп атайды. Бұл белгілер бойынша коммерциялық емес ұйым коммерциялық ұйымдардан ажыратуға болады. Қолданыстағы заң құжаттарына сәйкес коммерциялық емес ұйымдар қатарына мекемелер, қоғамдық бірлестіктер, заңды тұлғалардың ассоциациялары (одақтары), тұтыну кооперативтері, коммерциялық емес акционерлік қоғамдар, пәтер меншік иелерінің кооперативі, нотариалдық палаталар, адвокаттар алқасы, аудиторлар палатасы және басқа ұйымдар.

ҚР заң құжаттары коммерциялық емес ұйымдарды мемлекеттік емес және мемлекеттік коммерциялық емес үйымдарға бөледі. Мемлекеттік емес коммерциялық емес ұйымдар азаматтармен және мемлекеттік емес заңды тұлғалармен құрылған коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Олардың қатарына барлық қоғамдық және діни бірлестіктер, тұтыну кооперативтері, коммерциялық емес акционерлік қоғамдар, пәтер меншік иелерінің кооперативі, тұтыну кооперативтері, адвокаттар алқасы, аудиторлар палатасы, қоғамдық қорлар, жеке мекемелер. Коммерциялық емес ұйымдардың жеке түрлері тек ғана мемлекеттік болу тиісті – мемлекеттік қорлар және мемлекеттік мекемелер.

Кең қолданыстағы құқықтық түсініктемесі әлі белгіленбеген сонда да қосымша пайдаланатын «ұкіметтік емес ұйым» терминды айта кету керек. Көп сәттерде ұкіметтік емес ұйым деп саяси партияларды, діни бірлестіктерді, коммерциялық емес акционерлік қоғамдарды, тұтыну кооперативтерді және тағы бір қатар ұйымдарды қоспағанда, коммерциялық емес ұйымдардың бір бөлігін түсінеді. Халықаралық тәжірибеде әдетте ҰЕҰ қатарына тек зайырлы саяси мақсаттарды көздемейтін (саяси партиялар, қоғамдық-саяси қозғалыстар ж.т.б.) немесе негізінде экономикалық мақсаттарды көздемейтін (коммерциялық емес акционерлік қоғамдар, КСК, тұтыну кооперативтер ж.т.б.) коммерциялық емес ұыймдар кіреді. Қазақстан Республикасының бір қатар заңдарында «ұкіметтік емес ұйым» термины Қазақстанда қызмет атқаратын шет елдік және халықаралық мемлекеттік емес комерциялық емес ұйымдарды белгілеу үшін колданылады. Жалпы бұл термин Қазақстанда әр түрлі мағынада қолданылады соның бір айғағы мемлекеттік коммерциялық емес ұйымды арнайы мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру үшін құру және оны ресми түрде ұкіметтік емес деп аталуы.

Коммерциялық емес ұйымдардың коммерциялық ұйымдардан елеулі бір айырмашылығы табыс келтіру мақсатына жатпайтын және әдетте жарғылық деп аталатын нақты орнатылған қызмет мақсаттары болуға тиісті. Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасы заңының 4 бабында коммерциялық емес ұйымдардың атқара алатын кейбір жарғылық мақсаттары орнатылған - олар «әлеуметтік, мәдениеттік, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқармалық мақсаттар; құқықтарды азаматтардың және ұйымдардың мүдделерін қорғау; дауларды және конфликттерді шешу; азаматтардың рухани және басқа қажеттерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын қорғау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыруды және спортты дамыту; құқықтық көмек көрсету». Сөз жоқ, коммерциялық емес ұйымдардың барлық қызмет мақсаттары тек бір заңда ескерілуі мүмкін емес себебі олардың негізін қоғамда орын алған және жаңадан пайда болатын көптеген әлеуметтік сұраныстар мен коммерциялық емес мүдделер құрайды. Сондықтан «коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңда жоғарыда айтылған тізім толық емес және коммерциялық емес ұйымдар «қоғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушыларының) ігіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттармен» құрылуы мүмкін.

Қорытынды

Бүгінгі таңда заңды тұлғалар қатары күннен-күнге молайып келеді. Бірақ олардың саны бар да, сапасы жоқ. Олай дейтініміз, қаптаған заңды тұлғалар ара­сында құлашын кеңінен жазып қарымды құқықтық қарекет қы­лып жатқандары аз. Тіпті бірқатары ештеңе өндіре ал­маған соң заңды тұлға дегенді пайда­ланып, қылмыстық әре­кет­терге баратыны да айтылып жүр. Сондықтан да қазіргі кезде елдердегі секілді қылмыстық жауапкершілікті қа­рас­тыру қа­жеттігі туындап отыр. Ал бұл мәсе­ле­лерді шешу­дің жолдары қандай?

Міне, осыған орай жақында Эко­­но­микалық қылмысқа және сы­бай­лас жемқорлыққа қарсы кү­рес агенттігінің Қаржы поли­ция­сы академиясында «Заңды тұл­­ғалар­дың қылмыстық жауапкершілігі» атты ғылыми-теория­лық семинар болып өтті. Семинарда тек біздің елімізде ға­на емес, өзге де мемлекеттердің бас ауыр­тар ауырт­палығына ай­нал­­ған қағаз жүзінде бар, ал негізінде жоқ, жалған заңды тұл­ғалармен күрес барысы, оларды болдырмау­дың құқықтық жолда­ры, заңды тұлғаларға жауапкершілікті кү­шей­ту жағдай­лары, еліміз­дің кейбір заңды актілеріне заңды тұлға­лардың қыл­мыстық жауапкершілігін көздей­тін мәселеге қатысты өзгертулер мен толық­тыру­ларды ендіру ту­ралы қатысу­шылардың ой-пікір­лері талқыға салынды.

Бұл сұрақтардың астарына мән жүгірткен аталған семинарға қатысушылар көптеген жәйттің бетін ашты. Елімізде тіркелген 280 мың заңды тұлғалардың 170 мыңға жуығы яғни 60,1 пайызы мүлде жұмыс істемейтін көрінеді. Демек, бұлар, қоғамның игілігіне емес, керісінше елді тонау мақ­­сатында түрлі алаяқтықтар жа­сау үшін құрылған. Тіпті со­лар­дың бірқатары қылмыстық жол­мен түскен материалдық қара­жатты заңдастырумен айналы­сады. Сон­дықтан да семинарда бас қосқан еліміздің белгілі ға­лым­дары, қо­ғам қайраткерлері заңды тұлға­лар­дың қылмыстық жауапкершілігін арттыру қажет деген ой түйді.

Мұндай мәселе бұрын да кө­тері­ліп, енді әбден пісіп-жетілгені белгілі. Еліміз БҰҰ-ның Жем­қорлыққа қарсы конвенция­сын 2008 жылы бекітті. Осыған орай, халықаралық құқықтың норма­лары­на сәйкес ұлттық құ­қық Кон­венцияда көрсетілген нормалармен сәйкестендірілуі қа­жет. Яғ­ни, БҰҰ Конвенция­сының 26-бабында қатысушы-мемлекет «заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін анық­­­­­тайтын» ша­­ра­ларды қарас­тыруы керек екен­дігі тайға таңба басыл­ған­дай жазылған. Сонымен қатар, Қазақ­стан Прези­денті­нің 2010-2020 жылдарға ар­налған құқық­тық саясат тұжы­рым­дамасы негізінде қойылған басты міндет­тердің бірі – эколо­гиялық және басқа да қыл­мыс­тар үшін заңды тұлға­лар­дың қыл­мыстық жауапкершілігі болып табылады.

Осы мәсе­лелердің бәрін жан жақты тал­қылаған семинарға қаты­сушы­лар заңды тұлғалардың қылмыс­тық жауапкершілігін арт­тыру кез келген кәсіптің игі мақ­сатты ғана көздеп, заң талап­та­ры­на сай өркендеуін алға тартты.

Сонымен қатар, кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37-бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін жүзеге асыруындағы рөлін белгілейді.

Осы тұрғыда лауазымды тұлғалар заңды тұлға органын қалып-тастыратындығы жайлы бірер сөз. Қазақстандық акционерлік заңнамаға сәйкес лауазымды тұлғалар болып акционерлік қоғамның директорлар кеңесінің, оның атқарушы органының мүшесі немесе акционерлік қоғамның атқарушы органның функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлға танылады. Әлбетте, акционерлердің жалпы жиналысы акционерлік қоғамның жоғары органы бола тұра, ол лауазымды тұлғалардан емес, акционерлерден қалыптастырылады. Келесі бір жайт, заңды тұлға органдарының басқарушылық қызметті жүзеге асыратындығында болып тұр.

Заңды тұлғаны оған екінші бір заңды тұлғаны біріктіру жолымен қайта құрған кезде, заңды тұлғалардың мемлекеттік регистрінде біріктірілген заңды тұлға қызметінің тоқтатылғандығы туралы жазба жасалған кезден бастап олардың біріншісі қайта құрылған деп есептеледі.

Заңды тұлғаларды қосқан кезде олардың әрқайсысының құқықтары мен міндеттері өткізу құжатына сәйкес жаңадан пайда болған заңды тұлғаға ауысады.

Заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғаға біріктірген кезде біріктірілген заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері өткізу құжатына сәйкес соңғысына ауысады.

Заңды тұлғаны бөлген кезде оның құқықтары мен міндеттері бөлу балансына сәйкес жаңадан пайда болған заңды тұлғаларға ауысады.

Заңды тұлғаның құрамынан бір немесе бірнеше заңды тұлғаларды бөліп шығарғанда, бөлу балансына сәйкес олардың әрқайсысына қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері ауысады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. ҚР Азаматтық кодексі. – Алматы, 1997

2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасы туралы 1993 ж. 13 қаңтардағы № 1872-XII Қазақстан Республикасының Заңы

3. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі Азаматтық кодекстен басқа, Қазастан Республикасы Президентінің 1995 жылы 17-сәуірде шығарған «заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» заң күші бар Жарлығы