АнҚҰйлы ҚырҒын кімге керек.

Александр ТАСБОЛАТОВ

Қазіргі уақытта оң мен солын айыра алмайтын адам болуы мүмкін бе? Жоқ, дерсіз. Ал жаман мен жақсыны айыра алмайтын адамдар кездесе ме? Бұл сұраққа ойланарыңыз сөзсіз, енді. Себебі, жақсыны да, жаманды да өзінше ұғатындар көбейіп кетті. Сондықтан, әңгіменің тоқ етерін айтқанда, бейбіт жолдан тайып, қасірет пен қатерді төндіретін адамдар амалын қай қатарға қосар едіңіз? Әрине, біз үшін ол жамандық жолы екендігі белгілі. Бірақ біреулер мұны өздеріне дұрыс жол деп тандайды. Әйткенмен, біреуге зорлық-зомбылық жасау, оған күштеп өз мүддесін таныту өркениетті елдерде дұрыстыққа баланбайды. Алайда, осы жолдың дұрыс емес екенін, оның бейбіт елге қатер тудырып, жамандық туғызу екенін қайтіп, қалай дәлелдеп түсіндіруге болады? Міне, біздің бүгінгі айтар ой мақсатымыз осы еді. Иә, «Ауру қалса да, әдет қалмайды» дегендей, теріс ағымға арбалған адамдар амалы асқынып бара жатқанын қазір жасыра алмайсыз. Бұл өте қауіпті қатер болып тұр. Өйткені, бүгінде теріс ағымға түскен жандардың салған зардабы төрткіл дүниені алаңдатып отырғаны айдай анық. Қазіргі таңда адамзат үшін ең қауіпті қатер террористік ұйымдардың бейкүнә жандардың басына төндіріп тұрған өлшеусіз қасіреті болып тұр. Әріні айтпағанда, былтырғы жылдың өзінде бейбіт елдерде әлемді дүр сілкіндірген бірнеше жарылыстар болды. Лаңкестердің қанқұйлы әрекеттері адамды адамдар өз қолымен қыратын қатерлі қырғын бой көтергенін нақты көрсетті. Мұндай сорақылықтар неліктен болып жатыр? Неге адамдар мұндай әрекетке барады? Имандылық жағынан алғанда олардың осы жолы дұрыс бағыт па? Бұл адамзатты қайда апарады? Олардың қолынан бейбіт адамдардың қырылуы кімге керек? Әрине, сұрақ көп. Және бұл сұрақтарға жауап табылмайтын да сияқты. Алайда, мұндай қанқұйлы әрекеттер туралы ойланбай жатқандар жоқ емес. Ендеше, бұған және жоғарыда айтылған жаман мен жақсыға жауапты жақын арада «Қазақстан» телеарнасынан көрсетілген «Арылу» атты деректі фильмді көргенде таба аламыз. Оның басты бағыты – теріс жолда жүрген азаматтарға ақ пен қараны түсіндіру және Қазақстандағы мұсылман қауымының Мемлекет басшысы төңірегінде топтасуы керектігін жеткізу. Фильмде Сирияда діни фанатизмнің жетегінде жүрген содырлардың іс-әрекеттері ешқандай да жиһад емес екендігі айтылып, Ислам дінінің тек қана мейірімділікке шақыратыны, тәкфир идеологиясының бұрыстығы туралы хадистерден қуатты дәлелдер келтірілген. Сонымен қатар, бұл фильмде бейбіт елдерде жарылыстарды ұйымдастырып жатқан террористік топтар екені ашық айтылады. Яғни діни теріс ағымға бой алдырған жандар аяқтарын шалыс басуда. Бұл имандылық көріністері емес. Имандылық – адамның адамгершілігін айқындайтын ең асыл қасиеттер жиынтығы. Өйткені, оған адам баласының бойынан табылатын барлық ізгілік, кісілік белгісі кіреді.

Ал террористердің Францияда жасаған қанқұйлы қырғыны мен Түркия астанасы Анкарадағы теміржол вокзалы алдында бейбітшілік митингі өтіп жатқанда жасалған жарылысты немен түсіндіруге болады? Аталған фильм террористердің осындай қанқұйлы әрекеттерін көрсетуден басталады. Бейбітшілік шеруіне барған бейбіт тұрғындарға қатарынан жасалған қос жарылыс қайғы жұттырды. Екі жанкешті өздерін ғана құрбан етіп қоймай, жазықсыз жүзден астам адамды ажал құштырып, екі жүзден астамын жаралады. Бұған фильмде профессор Махир Нақып: «Бұл – Түркия тарихындағы ең үлкен террор оқиғасы. Бұған дейін сан жарылыс болған, бірақ дәл осылай 104 адам өлмеген еді. ДАИШ бізге қаншалықты қауіпті лаңкестік ұйым екенін көрсетті»,-дейді.

Біле-білгенге өзін-өзі өлтіруші адам Жаратушы алдында ешуақытта дәріптелген емес. «Кім қандай да бір нәрсемен өзін өлтірсе, Қиямет күні сол нәрсесімен азапталады». (әл-Бухари 6047, Муслим 176). Демек, ДАИШ лаңкестік ұйымы қазір Таяу Шығысты ғана емес, төрткіл дүниені алаңдатып отыр. Әлемде бұрын-соңды мұндай «мұздай қаруланған» мықты ұйымдасқан лаңкестік топ болмаған көрінеді. Енді өздеріне «Ислам мемлекеті» деп айдар таққан атышулы ұйым бейбіт тұрғындарға қырғидай тиюде екендігін фильм мазмұны аша түседі. Қазіргі күні Сирия мен Ирактың біраз жерін жаулап алған лаңкестік ұйым аумағын біртіндеп кеңейтуде. Олардың ұстанымдарын жақтайтын ірілі-ұсақты радикал топтар да қатарларын толықтыруда. Осыған орай, теология ғылымдарының докторы, профессор Мұстафа Үнал: «ДАИШ соңғы кезде атышулы террористік ұйымға айналды. Олар, өкінішке қарай, өздерін Ислам діні негізінде көрсетіп, ұстанымдарын жақтамағандарды әйел, бала, кәрі-жас деп қарамастан баудай жусатуда. Әртүрлі қаруларды қолдана алады»,–десе, «Хасеки» діни біліктілікті жетілдіру академиясының докторанты Тамерлан Ибраев: «Жалпы, ол топтар жайлы Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да айтып кеткен. Қиямет жақындағанда сондай адамдар пайда болады: «тілдері балдай тәтті болады, бірақ жүректері қасқыр жүрек болады» деген. Енді олар бізге өте көп зиян тигізеді», – дейді. Бұл пікірді одан әрі жалғастырған профессор Махир Нақып: «Сирия мен Ирактағы маңызды мұнай қорларын қолдарына алды. Ондағы шикізаттарды заңсыз жолмен сатып ақша табуда. Сонымен қатар, түрлі фильмдер түсіреді. Арнайы сайттары бар, әлеуметтік желілерді жақсы қолданады», – дейді.

Жалпы, ДАИШ адамдарға әсер етудің жан-жақты амалын тапқан екен. Тіпті, олардың өз идеологиясы бар көрінеді. Осыған орай, ақпараттық насихатты да шебер пайдаланады. Сан түрлі фильмдерді голливудтық деңгейде түсіріп, өздерінің әлеуметтік желілері арқылы лезде таратады. Фильмде радикалды топтардың ісі туралы бұдан әрі теология ғылымдарының докторы, профессор Халил Ибраһим Бұлұт: «Бүгінгі радикалды фундаменталдық әрекеттер уахабизм ағымының жалғасы – неосалафизм. ДАИШ пен Боко Харам секілді топтар ғибадат қылмаған адамды имансыз деп санап, тәкбір жасайды. Жалпы, фанатизм Исламға кейін келді», – дейді. ДАИШ-тың одан әрі сырын аша түскен профессор Махир Нақып бұл ұйымның амалы сәләфиттік әрекет екендігін, оның қитұрқылығын Ислам әлемі біліп отырғандығын, дінімізде адамның басын кесу жоқ екендігін, күшпен ақша жинау, әйелдерге тұмшалап қара киім кигізу де Ислам әлеміне жат дүниелер екендігін әңгімелейді. Иә, олар бәрін бүлдіріп жатыр дейміз. Бірақ олар неліктен осы жолға баруда? Ислам халифатымыз деп жар салған топтың қаныпезерлігі шектен шықты. Бұл орайда, дін атын жамылған олардың басты сүйенері – бұрмаланған аят пен теріс түсіндірілген хадис дейді білетіндер. Мұны теология ғылымдарының докторы, «Хасеки» діни біліктілікті жетілдіру академиясының директоры Әділ Бор: «ДАИШ лаңкестік ұйымы бірнеше аят пен хадистерді негізге ала отырып, Исламға өте тар тұрғыдан қарайды. Басты ұстанымдары «таухид» түсінігі мен «ширк» ұғымы. Оны қабылдамағандарды «мұсылман емес» деп шеттетіп, тәкбір етеді. Ондай адамдарды өлтіріп, балаларын құл, әйелдерін күң ету керек деген шешімдері бар», – деп түсіндіреді. Ал ҚМДБ төрағасы Ержан қажы Маямеров: «Нені қаласа өздерінің қалауымен ғана харамға шығарады, өздерінің қалауымен бір нәрсені халалға шығарады. Сол жерде өмір сүріп жатқан мұсылман қыздарды ұстап күң қылып отыр, ол шариғатқа томпақ келеді. Өздері харамды халалға шығарып алды. Өз қалауын өз нәпсісімен харам қылу Ислам дінінде шектен шығу»,–дейді. Теология ғылымдарының докторы, профессор, Ислам зерттеулер орталығының төрағасы Рашид Күчүк болса: «Хадистерді, аяттарды қате түсіну мен Құранды жаңылыс ұғынудың соңы қасіретке апарады. Мәселен, Құран Кәрімнің бір аятын түсіндіретін басқа аят, оны толықтыратын тағы бір аят табылуы мүмкін. Сүннеттер мен хадистер де дәл солай. Радикал топтар осындай керітартпа түсінігімен жастарды адастыруда», – деп өз ойын жеткізеді.

Лаңкестік ұйымның жалаулатып жүрген ұраны – «жиһад». Бұл бүгінде ең көп бұрмаланып әрі қате түсіндіріліп жүрген сөз дейміз. «Жиһадты» қолына қару алып, соғысу деп ұққан сандаған жас алданып, ажал машинасының құрбанына айналуда деген ақпарат та көп. Ендеше, ДАИШ жиһад сөзін қалай бұрмалауда? Бұған фильмде Түрік Республикасы Дін істері бойынша басқармасының ресми өкілі, Дін істері жоғарғы кеңесінің мүшесі Мехмет Капукая: «Құран Кәрімдегі ең алғашқы соғысқа рұқсат берген аятты қарайтын болсақ: «Өздеріне соғыс ашқан адамдармен соғысуға рұқсат бердік. Олар зұлымдыққа қалып, оларға шабуыл жасалды. Отаны мен өздерін қорғау үшін рұқсат беріледі. «Жиһад» дегеніміз – өз-өзіңді қорғау, қауіп төнсе, Отаныңды қорғау», – деп түсіндірме береді. Сол сияқты теология ғылымдарының докторы, «Хасеки» академиясының оқытушысы Али Рыза Темел да: «Пышағын жалаңдатып бір адам шығады да, мұсылманды қой секілді бауыздай салады. Бұлар Ислам дінін әлсірету үшін жасап отырған сыртқы күштердің жобасы», – деп қосылады. «Соғыста жүрген жастар мәселені әлі түсінбей жүр. Біреулер оларды жинап алып, мұсылмандар арасындағы қақтығысты ушықтырып, ойын жасауда. Бірін екіншісіне айдап салып өлтірткізеді. Кейін уақыты келгенде сол «жиһадшылардың» бірін қалдырмай өздері-ақ көзін жоя салады», – деп одан әрі теология ғылымдарының докторы, «Хасеки» діни біліктілікті жетілдіру академиясының директоры Әділ Бор ойды ұштай түседі.

Сирияға алданып келгендерді арбап, қолына қару беріп, қылмысқа айдап салудың ақыры ұшпаққа шығармайтынын бәрі біледі. Алайда, өз еріктерімен қолына қару алатындар саны артпаса кемір емес. Бұл орайда дінтанушы Исатай Бердалиев: «Жекелеген адамдардың айтуымен жиһадқа шығу біздің түсінігімізге де қайшы. Осы уақытқа дейін, яғни 14 ғасыр бойы ғалымдардың ешқайсысы бұл туралы сөз қозғамаған», – десе, профессор Махир Нақып: «Өздерін жарып жіберетін адамдарға осындай дәрі беріледі. Яғни, жанкешті есін білмей өзінің не істеп, не қойғанын аңғармастан арғы дүниеге кете барады. Тек өзі ғана емес, жазықсыз қаншама жандардың өмірін қияды. Бағдадта, Сирияда болған оқиғаларда жанкештілерге дәрі берілгені айтылды», – дейді. Мұндай түсініксіз әрекеттерден Таяу Шығыстағы қырғынның бітетін түрі көрінбейді. Төрт жылда ішкі қақтығыстар пен радикалшылардың зұлымдығынан Сирияда ажал құшқандар саны 250 мыңнан асқан. «Таяу Шығыста ДАИШ лаңкестік ұйымының аяғы тиген жердегі тұрғындар Отандарын тәрк етті. Сирияның Ракк қаласындағылардың басым көбі басы ауған жаққа қашты. Ирактың Телафер қаласындағы 350 мың түрікмен сүргінге түсіп, біразы Түркияға келді. Қалғандары қапаста. Теледидар көре алмайды, әйелдерге жұмыс істеу былай тұрсын, көшеге шығуға тыйым салынған, қыздар оқу оқи алмайды», – дейді профессор Махир Нақып.

Иә, фильмде сөйлеген сарапшы, ғалымдардың сөзінен Ислам мемлекеттеріндегі басты қауіп – үнемі бір аят немесе хадиске сүйеніп көтеріліске шығатындығы болып тұр. Бүгінде көріп отырғанымыздай, Ливия неге мұндай халге келді, Мысыр неге бұл күйге түсті? Сирия елі қалайша осы жағдайға душар болды? «Әркімнің менікі дұрыс», «менікі жөн» деуімен билікке ұмтылуының ақыры осыған әкелді ме? Ғалымдар ДАИШ қылмыстық тобы Ислам дінінің де беделіне зор нұқсан келтіруде екендігін айтады. Осы арқылы әлем халқының мұсылмандарға деген сеніміне селкеу түсіп тұр.
Біле-білсек, діннің барлығы адамзаттың бақыты мен игілігіне жол бастайды. Қасиетті Құран Кәрімде адамзаттың тыныштығы мен ұлттардың бейбітшілігіне ерекше назар аударылады. Осы орайда Ислам сөзіне мән берейікші. «Хасеки» діни біліктілікті жетілдіру академиясының докторанты Нұрлан Мұрат: «Ислам» сөзі «сәлама» деген арабтың етістігінен шығады. Яғни «сәлама» деген амандықта, бейбітшілікте өмір сүру дегенді білдіреді. Енді бұл етістіктің «амандықта», «бейбітшілікте» деген мағынасына қарайтын болсақ, Ислам бейбітшілікке және амандыққа шақыратын дін» екендігін ашады. Сондықтан да, Құран Кәрімде: «Әй, иман келтіргендер, бейбітшілікте болыңдар. Қақтығыс, жанжал шығарып, өлім-жітім жасамаңдар!»,–деп жазылған.

Дегенмен, осы жастардың Сириядағы ұйымдасқан содырлар тобына қосылу үшін кетіп жатқандығы неліктен? Бұл сұраққа да фильмнен толық жауап табуға болады. Қазіргі таңда оған себеп интернет жүйесі, яғни әлеуметтік желілер болып табылады дейді. Одан кейін сараптамадан өтпеген кітаптар, содан кейін түрлі түсініксіз брошюралық кітаптар бар, ондайларды оқып келген жігіттердің өздері жазып, шығарып жатқан. Олардың бәрін сараптамадан өткізбейінше дұрыс жолды айқындау қиын. Профессор Махир Нақып айтқандай, ДАИШ ұйымында жүргендердің 90 пайызы жоғары оқу орындарында оқымағандар. Атап айтқанда, толық білім алмаған, өмірде жолы болмаған, отбасылық өмірі сәтсіздікке ұшыраған, сонымен қатар, бақытсыздыққа душар болғандар. Ал күйзелістегі жандарды әлеуметтік желі арқылы алдап-арбап қатарға тарту да оңай. Әйтпесе, есі дұрыс адам қалайша өз-өзін жарады деп сұрайды әлеумет?! Міне, сондықтан да жымысқы саясаттың жетегінде кетпеу үшін әрбір азамат шын жиһадтың не екенін білуі тиіс. Бұл орайда теология ғылымдарының докторы, профессор, Ислам зерттеулер орталығының төрағасы Рашид Күчүк: «Жиһадтан келе жатқанда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Нағыз жиһад – адамның өз нәпсісімен күресі» деп айтқан екен», – дейді.
Дінімізде асыра сілтеп, шектен шығу жоқ. Аталардан қалған жолымыз – Ханафи мәзһабында бұған ерекше көңіл бөлінеді. ҚМДБ төрағасы, Бас мүфти Ержан қажы Маямеров айтқандай, дінде шектен шығып кетуден өте сақ болу қажет. «Қазір фанатизм деп жатырмыз ғой. Бұл дінді түсінбей, дінде шектен шығу деген осы. Дінде шектен шығуға болмайды, егер біз оның шекарасынан шығып кеткен болсақ, адаса бастаймыз. Біз өзіміздің туған анамызды кәпір деп есептей бастаймыз. Туған бауырымызды кәпір, өлтірсек қаны халал деп есептей бастаймыз. Бізде адами құндылықтың ізі қалмайды. Дінде шектен шығатын болсақ, біз адами нәрседен хайуани нәрсеге өте бастаймыз. ДАИШ – дінде шектен шығу». Рас сөз. Дінде шектен шығу сонау келмеске кеткен Кеңестік кезеңде басталған. Кеңес Одағы кезеңінде бірқатар ел алтын тамырдан біраз уақыт ажырап қалды. Сол себепті, шын дін қайсы, жын дін қайсы екеніне көпшіліктің діни сауаты әлі жете бермейді. Кейбір радикал діндердің идеологиялық соқпағы ДАИШ сынды қауіпті ұйымдардың ұстанымымен үйлесіп жатуы мүмкін. Аталған лаңкестік ұйымның «ширк» деп әлемдік өркениет пен мәдениет жәдігерлерін қиратуы әлем мұсылмандарын да ойландырып тастады. Жергілікті халықтың салт-дәстүріне тиісіп, бейіттерді қиратудың арты адасушылыққа апарады. Ал енді біздің бабаларымыз осы Әбу Ханифа мәзһабын неге ұстанды? Бұл жастар үшін орынды сұрақ. Бір жағынан бір мәзһабта болу өзгелермен ынтымақты бол деген сөз. Өзбекпен де ынтымақтамыз, тәжікпен де ынтымақтамыз, түрікменмен де ынтымақтасамыз. Негізінен бүгінде Ислам діні сүнниттер мен шииттер деген екі үлкен ағымнан тұрады. Бабаларымыз мыңдаған жыл сүнниттікті ұстанды. Ал сүнниттер болса өз ішінен үлкен төрт мәзһабқа, яғни, мектепке бөлінеді. Олар: Ханафи мәзһабы, Мәлики мәзһабы, Шафиғи және Ханбали мәзһабы. Ал мәзһаб болса, адамдарға дінді жеткізудің ең жеңіл жолы. Аталған фильмде бұл көрініс түрлі айшықты графикалармен анық көрсетіледі. Мәселен, мәзһаб – жол, мектеп, бағыт, көзқарас деген мағынаны білдіреді. Шариғат тұрғысынан алғанда, арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран мен сүннеттен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығын мәзһаб дейміз. Мұсылмандар өміріндегі намаз, ораза, зекет, қажылық сынды діни іс-амалдардың барлығы мәзһаб ғұламалары анықтаған үкімдерге сай атқарылады. Демек, мәтінде айтылғандай, Әбу Ханифа мәзһабы – ғасырлар бойы аталарымызды адастырмай келе жатқан ақ жолы, асыл діні. Дала демократиясымен астасып, қадым заманғы қадірлі салт-дәстүрімізбен біте-қайнасты.
Осы қазақ халқының әлімсақтан бағдар етіп келе жатқан діндегі айнымас жолы – Ханафи мәзһабы кеңпейілділікке негізделген. Әділдік пен теңдікті, ар мен адалдықты жақтап, әлімжеттіктен алыс тұратын дала заңына үйлескен дін бабаларымыздың дара болмысын тіптен күшейтті. Әбу Ханифа мәзһабына мойынсұнған халқымыз шариғаттың шарттарын да қатаң сақтаған. Обал мен сауапты өмірдің басты қағидасы еткен. Үлкенге құрмет, кішіге ізет те тал бесіктен жер бесікке дейін тәрбиеміздің тағылымына айналды. Бұл мәтін сөзіне дәлел ретінде, Түрік Республикасы Дін істері бойынша басқармасының ресми өкілі, Дін істері жоғарғы кеңесінің мүшесі Мехмет Капукая: «Бүгінде қоғамның қажеттіліктеріне жауап бере алатын, халықтың Исламмен біте-қайнасуына жағдай жасаған қай мәзһаб десеңіз, адамдар сөзсіз Ханафи мәзһабын көрсетеді. Өйткені, ол кісі тікелей халықпен араласып, тұрмыс-тіршілігін жетік білген. Сондықтан да, біздің аталарымыз мәзһаб ретінде Ханафиді ұстанған», – дейді. Расында, фильмде сөйлеген көптеген түрлі елдің дін өкілдері, ғалымдар Әбу Ханифа мәзһабы өте демократиялы екендігін алға тартады. Өйткені, бұл жерде әр халықтың салт-дәстүрі қаралған. Яғни, кейбір фиқхи мәселеде, кейбір шариғи мәселелерде Құранда, сүннетте, тағы басқа ижмағта дәлел жоқ болса, сол әдет-ғұрыпты дәлелге алып отырған.
Ал, Алаштың Алланы танып, кәлимаға тілін келтіргелі мыңдаған жылдар өткенін тарих дәлелдеп берді. Ендігі мақсат – өткеніміздегі бай рухани мұраны қайта зерделеу. Жастарымыздың жаңылыс басып, көлденең көк аттылардың тұзағына түспеуін күйттеу дейді олар. Жыл санап жастардың діни сауаттылығын арттырып, білім алуға деген құлшынысы артып келеді. Пайғамбарымыз да «тал бесіктен жер бесікке дейін білім іздеңдер» деген. Бұл орайда, шығыстанушы-ғалым, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлінің: «Біз дін кадрларын өзіміз дайындауымыз керек. Неге басқа елдерге жібереміз? Әлі ой-пікірі, білімі қалыптаспаған жанның басына не құйып жіберетінін қайдан білеміз?!», – деген сөзіне де құлақ аспаса тағы болмайды. Әрине, фильмде қазіргі күні Қазақстан барлық ұлттар мен ұлыстар үшін қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған жұмақ мекен екені нанымды көрсетіледі. Тәуелсіздік алғалы бері діни наным-сенім бостандығына ерекше көңіл бөлініп келеді. Сандаған ұлт өкілдері мен сенімі түрлі жандар бір шаңырақ астында сыйластық пен келісімнің берекелі бесігінде тербелуде екендігі жасырын емес. Бейбітшілік пен тұрақтылықтың символына айналған Қазақстанның тарихы да тұғырлы. Татулық пен тұрақтылықты қадір тұту арғы асыл тегімізде бар. Қазақ елі мәдениет қақтығыстарына жол бермеуге мүдделі. Астана болса, діндердің түсіністігіне ден қойып, Батыс пен Шығыстың рухани сұхбаттасу алаңына айналды. Қазақстанда тұрақты түрде өткізіліп келе жатқан Әлемдік және дәстүрлі дін көшбасшыларының құрылтайы аласапыран ғалам үшін ғаламат жоба болып тұр дейді. Осы бағытта шығыстанушы-ғалым, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлі: «Жалпы, байқап қарасақ, дінбасылардың басқосуы көп елдерге нәсіп болмаған. Израильдің бас раввині өз орнынан тұрып Египеттің бүкіл әлем сүнниттерінің бас имамы Мұхаммед Саид Тантауиге барып өзі сәлем берді, ол сасып қалды. Съезд біткен соң журналистердің бәрі «сенсация, сенсация» деп әлемге жар салды. «Тарихта тұңғыш рет Қазақстанда еврейлердің бас раввині мен әлем сүнниттерінің имамы қол алысып, амандасты, бір үстелдің басында отырды, соны ұйымдастырған Қазақстан» деп жарыса жазды. Міне, содан бері қарай бес съезд өтті. Барлығы солардың өтінішімен Астанада өтіп жатыр. Демек, Астана бүкіл әлем діндерінің рухани орталығына айналды деген сөз», – дейді.