Тағы да көркем әдебиет тілі туралы

Мазмұнына қарай саяси, ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді.Әдебиет атауы көбінесе, көркем әдебиет мағнасында қолданылады. А.Байтұрсынұлы оған “бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері”, “Сөз өнері” деп баға берген. Әдебиет — жалпы өнердің бір саласы. Бірақ ол қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логик.ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттеп көрсетеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның “өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” (Бальзак), “Өнердің ең жоғарғы түрі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та “Өнер алды — қызыл тіл” деп тегін айтпаған.

"Социалистік Қазақстан" газетінің 273-санында тілші М. Балақаевтың "Көркем әдебиеттің тілі жайында" деген мақаласы басылды. Бұнда көп жауапты мәселелердің басын шалған сөздер бар. Санап өтіп, еске алсақ, халық тілінің заңын атамақшы, қалай жазу жайын саралап бермекші болады. Стиль жөнін атап өтеді. Ұзақ сөйлем мәнін сөз қылады. Тарихтық шығарманың тілін сөз етеді. Социалистік реализмді, әдебиеттегі реалистікті ауызға алады. Соның бәрін жия келе, мәдениетті, әсіресе жазушылықтағы мәдениетті баса сөйлеп, басалқы айтады.Дау жоқ, атаған әр жайы да жеңіл емес. Соның бәрі ақталса, жауапты жайды сөз қылған деуге сыяды. Бірақ жылтырдың бәрі асыл емес, жазғанның бәрі ақыл емес, жауапты жайларды қопсытқанмен, М. Балақаев сол өз міндетіне алғанын жауапты шеше алмаған. Бірнеше мысалын ғана атап өтейін: ол әуелі мәдениетті айтады, бірақ өзі сол мәдениеттілікке ерсі, шалғай мінездер көрсетеді. Ең әуелі сол мақаласында "Абай" романы мен "Жұмбақ жалау" романынан келтірген цитата сөздерінің бірде-бір кез кітаптағы беттерін атамайды. Бір беттегі сөздерге басқа бір беттерден, өз керегіне қолайлы деп алған сөйлемдерін тырнақшаға да алмастан тізбектей береді. Және кей баспада, әсіресе біздің қазақша баспада "типографиялық қателер болар-ау" деп, күдік дегенді еске алмайды. Көрінеу, сондайлық бадырайып тұрған қатені әдейілеп кеп жазушының ғана айыбына таңады.Өзің талдап отырған еңбектің ішінен сынға алып отырған жерлерің болса, оны нақтылап атап, көзеп беру әрбір айтыстың әділ шарты еді. Жұртқа мәдениетті үгіттеп отырған Балақаевқа өз мәдениеттілігі соны неге сездірмеген? Екінші, тіл ғылымы атынан ғалым атағына ие болған адам, жазушылар мен әдебиет тілінің күрделі әңгімесін сөз қыла отырып, лайықсыз мінез қолданады. Ол әр жерде "даналық" деген боп "далиып" деп, "мәдениетсіздік", "түйірдей нәр жоқ" деген боп дау ғана айтпай, кекесін сөз қолданады. Бұндай мінездің екі ұдай екенін ескермейді. Мінезге мінез, сөзге сөз орай бола келе, өзін де тыжыртатын сөздер естуге, қатерге ұшыратады. Үшінші, тілші, тегіңде, өзі тіл жасаушы емес, әсіресе әдебиет тілін ешбір жағынан дамытушы, көркейтуші, өсіруші емес. Ол — көркем әдебиетші, оған: "Қазақтың халық тілінің өлшеуіші сіз болып, өлшенушісі біз болу жол ма екен?" — десе, оған М. Балақаевтың жауап табуы қиын болар."Халық тілі олай емес, бұлай" деуге де өзінің қаншалық правосы бар екенін Балақаев андамаса керек. "Неге олай?" деушіге, "неге біз айтқандай емес, сіз айтқандай болуы керек" дегенге Балақаевтың қолында тұрған даусыз дерегі жоқ болса керек. "Тез, таразы сіз білген тіл" — деуге әлі сіздің өз білгеніңіздің шама-шарқы шағын жатса, не дейміз? Сәл қанағаттандыру былай тұрсын, "қазақтың халық тілінің бар қасиеті сіз айтқан, сіз нұсқаған дәрежеде ғана болса, ол қарын ашыратын кедейлік пен жүдеулік" десе, не дейсіз? Әрине, әдебиет тіліне сіз көмек етуге міндеттісіз. Атағыңыз ақталу үшін де көмекшілікке қарыздарсыз. Бірақ сол көмегін өзі көмескі түсінетін жайлар болады. Кейде сондай күй амалсыз сөйлетсе қайтесіз!Тегінде, қазақ жазушылары "қазақ тілінің бар заңын өзіміз кесіп-пішеміз", "қайдан құлақ шығарсақ, соған ерік алған қазаншымыз" дей алмайды. Бірақ жазушы өз дәуіріндегі қазақ әдебиет тілін өсіру, саралау, көріктеу, шеберлендіру жөнінде міндеткер. Шама жеткенше сол жолда талпынады.Бұл ретте, олар ізденуші еңбекші. Шағын болар, сәл болар, бірақ момын еңбекпен ізденушілік талабымызды танымай тұрып тарпығанды үнсіз, сынсыз қабыл ала алмаймыз. Олай етсек, ездікке кетер ек. Шын адал, әділ талаппен ізденгеніміз бекер болар еді. Ендеше, аз да болса елеулі шығарма жазып, өз жұртының ой, сана мәдениетіне атсалысқан, үлес қосқан жазушы болса, оның еңбегіне үкім айтушы ғана боп, айыптаушы ғана боп сөйлейтін тілшіні өз міндетін жауапты түрде түсінген сыншы деп тани алмаймыз.Жазушы мен тіл маманының еңбегі қосыла қабысып, дұрыс іздену үстінде жараса табысып отырса, бәрімізге ортақ міндет өнімді түрде ада болмақ. Бұл ретте жазушы мен тілшінің арасында үлеспей жүрген еншісі жоқ. "Шолохов былай жазады, олай жазбау керек", "Халық олай айтпайды, менің білуімше айтады", "Былай айту керек", — деп айтысып жатқан орыс тілінің неше маманын көрдік? Ал сол Шолоховтың тілінде бұрын орыстың көркем әдебиеті мен жазу үлгісіне кірмеген, көркем әдебиет бетіне түспеген Дон казактарының жергілікті тіл ерекшеліктері аз ба еді? "Шолоховтың тілінде осындай өзгешеліктер бар" дегеннен басқа, қай Виноградов: "Шолохов бекер жазған, халық әдебиет тілі оны қабылдамайды" деп, өзіне берілмеген правоны алып, өзінің біліміне, ғылымына артылмаған міндетті алып ереуілдеп шығып еді? Біз, әрине, Шолохов дәрежесінен темен болайық, әсіресе біз, соның ішінде мен — бүгінгі қазақ жазушысы Мұхтар Әуезов — Пушкин емеспін, ондай асқақ ой менде жоқ. Жоғарыда айтқанымдай, мен момын ізденуші, оз саламда тырбанушы еңбекші қайраткермін. Бірақ М. Балақаевтың мың екі жүз бетке жеткен романдардың тіліне, я болмаса "Жұмбақ жалаудай" үлкен романдардың тіліне үстірт, өрескел, шалағай шабуыл жасағанын оқи отыра, қиналмасам да, қынжыламын. Қайта екеуі қосыла ойласпаса, талай күрделі мәселе көмескі, кемшін, тіпті сыңаржақ шешілуі мүмкін.Сол кітаптардың тілі туралы, тіл ғылымы атынан сөйлейтін санаулы тілшіміздің біреуінің "бар барлағаны, бар таныған-тапқаны сол-ақ па?" — деген сұрақты өзіне берсең, амалсыз азсынасың! Жазушының еңбегі тілді өсіруге себепші болатынын, үлес қосатынын тіл маманына біз ұғындыруымыз керек пе? Өзге болмаса да, сол Балақаев И.В. Сталиннің атақты еңбегінде Пушкинді еске алғанын ойласа қайтеді. Өзге емес, екі ғасырдың тілін Пушкиннің тілі деп атады ғой. Талай тілші мен әр түрлі "заңшының", Пушкиннің өз заманында, оның тіліне байланысып, балағаттап, ылаттап та сөйлегендердің ешбірін әділ тарихтың елемегенін көрсеткен жоқ па? Кейінгі ұрпақ нәсілге, тарихқа, ғасырларға Пушкиннің шығармалары мен оның сол шығармаларында қалыптап берген көркем шебер тілі қалды. Соны біздің заманымыздағы тарихтың бағы байлаулы есебінде И.В. Сталин айтпады ма?

Тағы да айтам, біз Пушкин емеспіз. Бірақ, бүгінгі қазақ әдебиет тілінің өсу жолында азды-көпті болса да біздің ізденулеріміздің қосып келе жатқан жаңалығы болса, соны айтпай, әдейі іркіп, бүркеп қойса, оң бола ма? Тек айыптаушы ғана болып сөйлейтін ғылым иесі, бұл сипатында сол ғылымның татымды өкілі бола ала ма?

Рас, алдын ала айта кетейік, Балақаев та жаңағы біз атаған мың екі жүз беттік романдардан ("Абай", "Абай жолы" романдарынан) бірен-саран тәуірліктер көре кеткен. Соның бірі, оның айтуынша, "Қолыңды тарт!" деген сөздердің орнына Әуезовтің "Тарт қолынды!" — деп жазған сөйлемі көрінеді. М. Балақаев профессорлық көрегендікпен жаңағы романдар жөнінде үлкен мырзалық етіпті. "Бұл да өте дұрыс жасалған инверсия" — депті.

Өзі тіл ғылымының маманы бола тұра, осыны да айтуға татитын сөзім депті. Таныған, тапқан алтынын, асылын көрмейсіз бе! Қаратпа сөздің бәрі қазақтың ауызша, салттағы тілінде жеке геройлар аузымен айтылғанда, көптен-көп ретте осылай жазылатынын кім білмейді екен! Бар пьесаның диалогтерінде, романдардың ішіндегі диалогтерде сөйлем осылайша келеді. Оның несіне танданады, несіне тамашалайды. "Өте дұрыс" — дейді, таныған екен асылды. Ой, пәлі-ай, не деген білгір десеңші!

"Жақсылық" болмыстан, мың екі жүз беттің ішінен Балақаевтың ауызға алуына жарап, тамсануына татығаны осы болғанда, Әуезов жетіскен екен! Жақсылықтан, дұрыстықтан атағаның бұл болғанда, көре білгенің осы шамада болғанда, кемшілікті, терістікті, жамандықты айтудағы білгірлігіңе кім сенеді? "Көрегендігіңе, таңдағыш, талғағыш таразылығыңа қайтіп иланады?" — деп дау айтушы болса, Балақаев не дейді?

Енді біраз нақтылы сөздерге келейік. Жаңағы аталған үш кітап романдарға жанай сөйлеп М. Балақаев үш алуан кінә тағады. Мен сол үш тарау кінә болмысының үшеуіне де дау айтамын. Үшеуі туралы да: жаңылады, адасады деп айтамын. Сол жаңылу, адасуының және үш түрлі себебі бар.

Ең әуелі, қазақ тілін өзі білмей, танымай тұрып бұрыс-теріс жаңылады. Екінші, әдебиет заңын білмегеннен адасады. Мысалы, әдебиеттік көркем тілді тексеру үшін тек тіл маманы ғана болып болжал айту жетпейді. Поэзиялық лексика — жай лексика емес. Оны аңғару үшін әрі тілші, әрі әдебиетші болу шарт. Бұл жайды төменде толығырақ айтамыз. Міне, осы ретте, өзі ұғынбаған, ойланбаған нәзік жайларды андамай адасады. Үшінші, әдейі бір қырыс-қияс мінез ұстанып кеп, шығарма мен жазушыға соқтыға сөйлегісі келеді. Бұнысы ғылым атынан сөйлеушіге, әсіресе тіл ғылымы атынан әдебиетшімен сөйлесушіге мүлде өрескел. Әрі өзіне берілмеген правоға ұмтылып, әрі дімкәс-қияс мінез қолдану кемшілік қана емес, айып та болса керек. Онысы әсіресе өрескел.

Мен жазған романдардың тілі туралы жаңағы атаған үш алуан айыбын санайық. Ең әуелі — "халық тілінен қашықтады", екінші — "ұзақ сөйлемге құмар", үшінші — "Абайды қазақтың қарапайым тілімен ғана сөйлетпей, кітапшылата, араб, парсылата сөйлетеді" дейді. Енді мақала бойынша осы жайлардың әрқайсысына жекеше тоқтайық.Ең әуелі "Халық тілінен М. Әуезовтің тілі қашықтап барады" деген айыбының дәлеліне келсек, мұнда небәрі он екі сөйлемді мысалға алыпты. Қай кітаптан, қай беттен қалай алғанын атамай-ақ қояйық және үш-төрт "жалбарыну", "сұрқай", "санаусыз" деген сияқты жеке, азғантай сөздерді атапты. Осылардың ішінде үш сөздің баспа қатесі екенін бала да андарлықтай. Мысалы, "Абай өзіне қажап болды" — деген сөйлемдегі "қажап" деген сөздің баспа қатесі екенін андаудан оңай нәрсе жоқ.Сондайлық "ол санаусыз көп" — деген сөйлем де "санаусыз" емес, олай болу мүмкін емес, о да баспаның қатесі екенін тілші емес кісі де аңғарса керек еді. "Жалбару" деген сөзді де жалақорлықпен ғана жазушының өз тілі деп кар қалауға болады. Осы айтылған үш сөзден басқа жерде Балақаев келтірген он екі сөйлемде жеке сөздердің бәрі де орынды қолданған, даусыз, солай қолдануға болады деп берік бекініп айта аламын.Ен алдымен сол он екі сөйлемдер ішінде, Балақаевты "Әуезов халық тілінен қашықтап барады" дегізуге дерек беретін, қандайлық халық білмейтін, тек Әуезов шығарған сөз бар екен? Бар сөйлемдегі Балақаевтың батпита сызған сөздеріне үңіле отырып қарап шығайық. Бір жерде қазақ халқы білмейтін, тек Әуезов қана жанынан шығарған бірде-бір сөз бар ма? Ендеше, халық сөздігіне Әуезов еткен жапсырма қиянат жоқ, зорлық жоқ. Ал "халық сөздігін пайдалана отырып, сөздер келісімін, құрамын қалай үйлестіруге болады?" — дегенге келсек, оның бәрі ойласуды, бірге толғасып байласуды қажет етеді, бұл - бөлек мәселе. "Халық тілінен қашықтады" деген өлшеу жаланы бұл тұста ала жүгіру асығыс болады. Себебі тіл бар да, стиль бар. М. Балақаев өз мақаласында сол тілді айтам деп стильді сөз қып кетеді. Екеуін бір араға заңсыз қосақтайды. Бұл тіл маманына келіспейтін, методологиялық олқылық. Ал көркем әдебиет стиліне келгенде, оның шешендік, шеберлік, көркемдік жолындағы ізденулерін қараламай тұрып, қадала қарап, танып алу керек.Бұнда ерекшелік те көп, ерекше ұғыну да керек. Бар жазушының стилін бір қалыпқа соғуға болмағандай, бар көркем шығармаға ортақ бір-ақ рецепт ұсынатын тілші де болмайды. Сондықтан да бар совет жазушылары бір методпен, "социалистік реализм" методымен, бірақ әр алуан стильмен жазады дейміз.

Ендеше, әр стильді сөз қылғанда, "Менің таразым осылай көрсетеді" — деп, шап-шағын өлшеуіш ала жүгірмей, сол стиль заңының көлемінде сөйлесу, ойласу шарт.Кейде шешендік үшін, поэзиялық синтаксистің, поэзиялық лексиканың соны сөзден құралуы ерекше қызық та болады. Нәзік келген көңіл жайын, ой толқынын, сезім ырғағын, психологиялық тартыс пен тайталасты тың тілмен, өзінше бір ораммен орайлап айтқысы келетін талаптар бар. Бұндайы болмаған жазушылықта жан жоқ, қасиет жоқ, ыстық, қызық, жарастық та жоқ. Сол себепті күндегі, құлаққа сіңіп жүрген тозыңқы сөзден жазушының қаша сөйлейтіні болады. Әдейі өзінің тілін тақ-тақ қана тіл етпей, шеберлік, көрік іздегісі келеді. Кенеулі ойды да көрікті, әсерлі етіп айтпаққа талпынады.Көркем әдебиет тілінде, поэзиялық лексикада қасиет болса, сол беттен табылады. Жалпылама сөзбен атап жүрген "шешендік, шеберлік" дегендеріміз сол өрістен ғана кезігеді. Андасақ, бұл қалыпта шешендік қана емес, поэзиялық қасиет те болады. Осы жөнінде нақтылы мысалға мегзей сөйлеу үшін жолдас Балақаевтың "Абай", "Абай жолы" романдарының кейбір тіл кемшілігі деп атаған жайларына сәл тоқтап өтейік. Бұл тұстағы пікірлердің, мысалдардың өзі де, жоғарыда айтылған екі жақты мамандық қажеттігін ескертеді. Мысалы, жазушы кейбір сөз орамдарын көркемдік іздеу, іздену ретінде қолданса, тіл маманы соны жатырқап, тіпті "халық тілінен қашықтау" деп те бағалағысы келеді. Сол дұрыс па? Андап көрейік. Айтайық, сондай іздену түрінде Балақаевша "ажарын көрді" демей, "ажарын сезді" деу әлдеқайда орайлы. Себебі "ажар" деген бет-пішін ғана емес, ол, адамның кейде іші де, кейде тысы да боп ауыса отырады. Ал адамның ішін атаған кез болса, ол ішті көруге болмайды, сезуге ғана болады. Сондықтан Әуезов қана емес, бар қазақ халқы, әрине, қазақтың тілін білген, әр сөздің кенеулі қасиетін білген қазақтың бәрі "ажарын байқадым", "ажарын байқатты" деген сөздерді мейлінше қолданады. Сөйтіп, ажарды байқауға болса (ол да көру емес), сол ажарды сезуге де болады."Ажарың ақ түлкінің ажарындай" — деген өлеңде түлкінің серейген құлағын, сүйір тұмсығын, жылтың қаққан көзін айта ма? Сол көрініп тұрған сипаттарына теңей ме? Жоқ, жүйрік, жылпың тағының қайнар қуат-қылығына теңейді."Оқыс" деген сөзді де айып еткісі келеді. Бұнда "оқысты" Балақаев бір-ақ қана мағынада ұққысы келеді. Мен "оқысты" ойда жоқ, шұғыл өзгеріс, орысша "неожиданно" деген мағынада ұғына қолданамын.Сол сияқты "жұрт тегіс жым-жырттыққа ауысқанда ғана" — деген сөз орамын Балақаев "қазақшылап" аудармақ болады да, күнделікті, татымал болған тұзсыз, отсыз орамға айналдырғысы келеді. Ал мен кейде орыс сөзін алмай отырып, орыс әдебиет тілінің өсу жолында поэзиялық тіл табыстары қосқан кей жаңалықтардан да үлгі алуға тырысамын. Жалғыз мен емес, бүгін орыс мектебінен тәрбие алып, орыс әдебиетінен үлгі алып, өсіп келе жатқан қазақтың жазушы, ақындарының бәрінің сөз кестесіне орыс әдебиет тілінің өрнегі мен кестесі кіре бастағанын ескермеуге болмайды.

Біздің сондай алатын кейбір кестелеріміз заңды болудың үстіне, енді молая түсуге де керек. Олай болса, М. Әуезовтің романдарынан "еру", "шеру", "нөпір", "нор" деген сияқты ескі сөздерді ғана оның табысы деп білу — азды аңғару.

Аталған үш романның ішінде ондай ескі сөздерді қолдану қасиетінен көрі де басқарақ жаңалық жоқ па екен! Социалистік мәдениет дәуірінің жазушысы баяғы заманды жазып отырса да, сол жазған жайларын бүгін өзі меңгерген рухани мәдениеттің тұрғысынан қарап жазбай ма екен? Бұрынғы туралы, өзінен сөйлегенде жаңаша сезініп, жаңаша сөз орамымен кестелеп беруді талап етпей ме екен? Сол жағы тілшінің әсіресе қадала қарайтын, тың табыстар күтетін жағы емес пе екен?!

Сол себепті де кейде көпшілік қолданбайтын, бірақ халық тіліне әбден қонымды келетін, тың орамдар табуға болады. Сонымен бірге жаңа, соны орам-кестені орыс әдебиет тілінің үлгісімен алуға да болады. Ендеше, "тыныш жым-жырттыққа ауысқанда ғана Абай сөз қатты" деуді ешуақытта жазушыға айып етіп таңуға болмайды. Әсіресе "халық тілінен қашықтап барады" деуге жөн жоқ.

"Бұйығы көрбала ағайын таба алатын емес. Шешілген кісі шыға алмады" — деген сөздерді, сөз орамдарын да Балақаев мінемек болады. Бұнда, әрине, "шешілген" емес, "шешінген". Бір қаріптің өрескел тұрған қатесін, баспадан кеткен қатесін, айыру керек. Ал "шешінген кісі шыға алмады" деу — қазақ тілінің өз қалпында мол кездесетін шешендік кестесі.

Көркем әдебиет тілі дейтін сол тіл, сол стиль. Оның поэзиялық лексикасы, стиль шарты осындай өзінше тың табыстарды тандайды, талғайды. Сол арқылы "халықтың тілінен қашықтамай" отырып, халық тілінің өзіне мәлім сөздігінен жеке сөздер алып отырып, соны құрағанда барынша ізденеді, тың туыс табуды талап етеді.Сол аталған мақалада Балақаев "кемшілік" деп, "мін" деп аталған түгел сөйлем, жарым сөйлем, жеке сөздердің бәрі туралы да осы жаңағы тұрғыдан қарап, дау айтамыз. Сол сияқты "Жұмбақ жалаудан" теріп алған Асқар деген атқа аралас ұзақ сөйлемдерден келтірген мысалдарының бәрі де жазушыға мін тағып, сын айтқызарлық кемшіліктер емес. Қайта, орынды, келісті құрылған сөйлемдер.

Поэзиялық лексика, поэзиялық синтаксис, көркем әдебиет тілінің грамматикалық тіл заңындай, қадір тұтып, алдымен еске алатын ерекшелігі дедік. Көркем әдебиет тілінің болмысы мен қасиеті де сол өз шартына жетуінде. Ол үшін жазушының көркем әдебиеттегі тілі тек жабайы, жұпыны ұғым тілі ғана болып қоя алмайды. Ұғым-түсінікпен қатар ой, сезімге де бірдей эсер етерлік айшықты тілмен, әсем сөйлеу шарт. Ылғал жоқ, дәм жоқ, тек грамматикашылдың сәл ғана білген, күнделік қалыпта тұтынып жүрген, шама-шарқына өлшенген әдебиет тілі көркем тіл болып жарытпайды. Поэзиялық тіл тудыратын әдебиет тілі бола алмайды. Кейде бастауыш, баяндауыш, пысықтауыштар бәрі бірдей-ақ грамматикашылдық үйреншікті өлшеуі бойынша тізіле тұрып-ақ, жазушы сөзі су татып, сорға батып тұратыны болады ғой! Мейлінше болады.

Мен "Абай", "Абай жолы" романдары үшін, әсіресе оның Балақаев сөз қылған тіл дүниелігі үшін күйінбеймін. Ол кітаптардың тегі мен тілі үшін мен қысылатын ешнәрсе жоқ. Себебі тілші, сыншылар ондай бұйымдарды әлі талай рет сөз етіп келіп те, кетіп те жүрер. Бірі кей жайын үлгі етіп, бірі тағы бір жайын тарпып өтіп жүрсе де, ол шығармалар өзі үшін өзі жауап бере жатар. Өйткені азды-көпті қазақ романына тілші, сыншының (зерттеу материалы есебінде болса да) сан рет орала жүретініне күмәнім жоқ.

Сондықтан роман айналасындағы ойлар, айтылатын жайлар көше берсін, өсе берсін. Ол үшін емес, Балақаев мақаласын оқығанда басқа нәрселер үшін еріксіз назаланасың. Көркем әдебиет тіліндегі жаңалықты, азды-көпті жақсылықты танудың орнына, соны ең алдымен таныта отырып, кемшілікті айтудың орнына тілші біресе Горькийді, Абайды үлгі етіп сөйлейді.

"Мақсұтым - тіл ұстартып, өнер шашпақ" — деп отырған Абай қазақ тіліне, сөйлеміне, поэзиялық лексикасына, поэзиялық синтаксисіне көп жаңалықты әлдеқалай емес, әдейілеп іздене отырып қосқан болар.

Тағы да айтамыз, сондай Абай жаңалықтарының мысалдары өте мол. Бұны Абайдың сөздігінен, сөйлем құрауынан, көрші елдер тілін пайдалануынан, өзіне жеткен әдебиеттер тілдерінен үйренуінен талай да талай рет көреміз. Абайдың бұл жөніндегі жаңалықтарын тек өлең сөздері емес, "Қара сөздерінен" де қадағалап қарап, терең ұғыну қажет. Сол жөнінде, төменде сөз болатын, Абай тудырған сөйлемдердің де өзгеше қасиет, қабілеті барын әзір еске сала кетеміз. Міне, Абайдың әлі қазақ тілшілері қолына алмаған, осындай көркем әдебиет тіліндік сан өзгешеліктерін тану шарт. Сол жайдың өзі-ақ нелер қымбат ізденудің, зерттеудің тақырыбы болуға жарар еді.

Бірақ сондай жапа-жалғыз классигіміздің поэтикалық лексикасындағы табыстарды, қасиеттерді тану үшін, жоғарыда айтқанымыздай, тіл маманы ғана болу жетпейді. Әдебиетші-тілші болу шарт. Сол түрдегі зерттеуші ғалым ғана тілде, әсіресе көркем әдебиет тілінде, грамматикалық шарттарға қосымша, поэзиялық өзгеше үстем шарт талаптар барын таныр еді. Оның ұғымынша, көркем шығарманың бір сөйлемінде тұрған сөз бір-ақ қана ұғым, түсінік бермейді. Соны берудің үстіне, ол әр алуан қосымша ассоциация тудырып, оқушыға қосымша елес-емеурін танытып тұрады. Бұндай қатарда, жеке сөз өзінің орны мен сәтін тапқан шақта жаңаша жанданып кетеді. Сондай шағына жетіп жанданған сөздің демі, лебі білініп, тың тірлік етіп, бал-бұл жанып тұрады.

Көп қолданудан өлі сөз боп кеткен сөз емес, қызықты, ыстық лепті қайнар сөз болады. Міне, осындай боп табыса түйіскен, қатар тұрған сөздер ақындық айғағы болады. Шеберлік кестесіне жүреді. Оның көркемдігімен қатар сөйлем ішінде өзінен-өзі ұшқын атып тұрған сипаты болады. Асылды шақпақ тасқа шаққандай боп, кей сөздердің әсем сөйлем ішінде ұшқындап, от төгіп тұратын шағы бар. Міне, ойлай, аңдай білсек: Пушкин, Горький, Маяковскийлер, Абайлар өздері білген өз тұсының, өз елінің тілінен осындай сырлар ашып, сымбат сипаттар тудыра білген.

Ал көркем әдебиеттің осы қасиет сырын әдебиетші емес жалаң тілші тани бермейді. Таныса, бағаласа да, танытып бере алмайды. Қазақ тілі көлемінде біз жаңағыдай сыр-сипаттарды әрі ғылым дәрежесін қадірлі етіп, кенеулі етіп, әрі шешендік поэзиялық шеберлігін келістіріп танытып берген еңбектерді күтіп жүрсек те, көріп жүргеміз жоқ. Егер осы тұрғыдан қарасаңыз, бір Абайдың өз тілінен-ақ неше алуан қыр мен сыр аңғарар едіңіз. Абай әсіресе Пушкин, Лермонтов өлеңдеріне келгенде қандай шешендікпен шебер, орамдылық табады! Қандай ғажайып нәзік сезімталдық және құрыш өткірлік іздейді де табады.

Сол сияқты ол дүмше молда, діндар фанатиктермен сөйлескенде де өзінше тіл өрнектер іздейді. Олармен Абай ете көп дауласады. Бұл оның заманының болмысы, тарихи шындығы болатын. Кейде дін өсиетшілеріне олардың түңлігін ұшыра, дауылдай соқтығады. Сонда ол сан жерде мұсылманшылық кітаптары мен ұстаздары қолданған сөзді де, сөйлемдерді де мейлінше молынан қолданады. Кейде оларды өз тілімен мұқатпақшы болып, солардың өзі жазып жүрген тіл сөйлем, нақыс-машықтарын қолданады.

Балақаев айтқандай, Абайда тек "аят", "хадис", "күпір" деген сияқты сөздер ғана бар ма екен? Абайдың осы күні кәрі, жас, бар қазақ халқы жаттап айтып, жырлап жүрген әдемі өлеңдерінде шығыстың классикалық поэзиясынан кірген араб, парсы сөзі аз ба екен? ("Қор болды жаным", "Көзімнің қарасы" және Абайдың ақындық декларациясы есебіндегі: "Өлең — сөздің патшасы"). Ол жайлар өзі бір сәрі.

Жоғарыдағы діншілдермен сөйлескен дін мораль жөніндегі өсиет өлеңдері мен қара сөздеріндегі Абай қолданған шығыс сөздіктері мейлінше мол екенін кім жасырады және неменеге жасырады? Айтып көрсек, бұндай жөніндегі мысалдарда сан жоқ. Үстірт жортып, саяз жүзіп, шындықты жасырып, жағалап өтіп алдамайық. Сол шынның өзіне келейікші. Абай мұсылманның ең зор дінбасыларын сынағанда не деп еді? Әрі соларша сөз саптап, әрі олардың ("лұғаты") сөздігімен сөйлемеп пе еді! Міне, "Ғақлиат тастиқаттан" бір мысал: "Моллалар тұра тұрсын, хұсусән бұл заманның ишандарынан бек сақ болыңдар, олар фитнәи ғалам. Бұлардан залалдан басқа ешнәрсе шықпайды. Өздері хүкім шариғатты таза білмейді, көбі надан болады. Онан асып өзін-өзі әһли-тариқат біліп және біреуді жеткізбек дағуасын қылады. Бұл іс олардың сыбағасы емес, бұлардың жеткізбегі мұхал. Бұлар адам аздырушылар, хатта дінге де залалды. Бұлардың сүйенгені — надандар, сөйлегені — жалған, дәлелдері — тасбығы мен сәлделері. Онан басқа ешнәрсе жоқ" (Абай Құнанбаев. Толық жинағы. 381-б.).

Ал осы Абай жайынан жазылған романның тілін, жаңағы Пушкинге бой ұрған немесе халық тілін өсіре сөйлеген ізденгіш қалпынан өзгертіп алсақ, төмен етіп алсақ, не қылған боламыз? Өз тұсындағы дінбасыларға, жаңағыдай схоластик фанатиктерге және, әсіресе, өз өмірінің кейінгі шағында ақын еріксіз кездесетін панисламистерге арнап сөйлеген Абай сөздерінің бәрін тек бір ғана сарапқа салып, немесе бүгінгі өлшеу мөлшерге тартып сөйлетсек, не қасиет табар едік? Тарихтық роман (әсіресе Абайдай геройы болған роман) барлық материалын, соның ішінде сөздігін, сөйлемін ең әуелі тарихтық материалдан алады.

Сол үшін де Ломоносовты көркем әдебиетте көрсетуші орыс жазушысы болса, оған заманындағы церковно-славян тілінің сан атауларын айтқызады. Пушкинге антик әдебиетінің, классицизмнен және церковно-славян сөздігінен кірген, оның өзі мен айналасындағы қауым қолданатын сөздіктерді айтқызады. Сөйлем орамды да, сол заманына лайық күйді құрады. Олай болмаса, көркем шығарма шындық, көркемдік қасиет таппай, қасірет табады. Сондықтан да Абайдың сезімін, ойын, тілін, өзі қолданатын тілін — Абайдың өзіне айтқызудан, не оның маңындағы адамдарға айтқызудан қашатын болса, онда жазушы реалист жазушы болмай шығады.

Жаргон болса, ол — заманының шындығы. Ол шындықты былай алып тастап, грамматикашылдың дәрменсіз рецептін қолдансақ, біз не қасиет табамыз? Әдебиет немен жетіспек? Онда тарихи шындықты заманынан өзгертіп алайық па? Өткен заманның тіл бояуын жоқ етіп, бүгінгі тілшінің (орта мектепке арналған) оқу құралындағы көркі күйкі, шындығы шақ, шағын өлшеуішіне саламыз да қоямыз ба?

Ащы да болса ашып айту керек, Балақаев тәрізді тілші, бүгінгі көркем әдебиет тілінің, Абай айтқандай, "таразысы, қазысы өз қолында" болатын дәрежеге жеткен жоқ. Нақтылап айтсақ, көркем әдебиет тілін зерттеудің ғылымдық дәрежесін әлі жеткізе алған жоқ. Сондықтан да әлі оның мөлшері даулы, өлшеуі шағын, болжауы шалағай. Сондықтан да оның ұсынысын қолдансақ, Абайды сол өз заманындағы тіл мәдениетінің дәрежесінен де көп төмен түсіріп, "шешендік", "шеберлігі" былай тұрсын, жұтаң, жүдеу тілмен сөйлетер ек. Балақайдың шалақай іс (ия, "шалағай" емес, тап осы жерде "шалақай" деуге де тап келеді), шалақай тіл шәлдірігімен сөйлетуге болмайды. Себебі, жоғарыда айтқандай, Балақаев әдебиетші болмағандықтан, көркем әдебиет тілінің қасиетін түсінбеудің үстіне, міндетін де ұғынбайды.

Романның тілі, сөйлем жағынан қалай құрылатынын да Балақаев ойланбай, ұғынбай жүрген тәрізді. Бұл ретте дау жоқ, талассыз бір шындық бар. Роман тілі, қай елдің қандай классигін алсаң да, шала сауаттының бәріне, халықтың тілін білмейтін, "жүрдім-бардымнан" басқаны біліп көрмеген адамның бәріне бірдей ұғымды тіл бола бермейді. Горькийдің Самгині қалай сөйлейтінін, Сатин, Булычевтары қалай ойлап сөйлейтінін еске алайық. Гогольдің ұзақ сөйлем иериодтары қалай еді! Сол жайда Белинский Гогольдің тіл, сөйлем қасиетін де еске ала отырып не деп еді? Натуралдық мектеп Гоголь арқылы орыс әдебиетіне мол орнады. Енді орыс әдебиеті сол жеткен дәрежесінен, сол тапқан табысынан айрылмайды, ілгері қарай өсіріп, асыра береді деген болатын.

Байқаңызшы, ойлаңызшы, сол Гогольден кейінгі орыстың көркем прозасының сөйлем үлгісі қандай дамыды!

Аса шебер тілді, стиль мастері дейтін Тургеневтің өзіндегі ұзақ сөйлем үлгілері қандай екен! Лев Толстойдың ұзақ сөйлемдері қандай? Сіз қайта-қайта ауызға алған Горькийдің сөйлемдері қандай үлгілі, орам, ұзақ сөйлем қалпын береді екен! Олар ғана емес, бүгінгі совет жазушылары Шолоховтың, Фадеевтың қазақ тіліне аударылған көркем шығармаларының көп сөйлемдерін андап, барлап көріңізші. Қандай ұзақ сөйлемдер үлгі өрнек болып, мыңдаған беттерден аңдаған күйде келіп жатыр екен!

Ол ғана емес, Ленин томдарының қазақ тіліне аударылған беттерін ашып қараңыз. Сол сияқты "Партия тарихының" қазақ тіліне аударылған баспаларын көріңіз.

Партия мен үкіметіміздің еңбекші қазақ халқының мыңдарына, сан мыңдарына оқытып, ұғындырып, танытып отырған қадірлі еңбектердің бәрінде ұзақ сөйлемдер үлгілері қандай екен! Ендеше, Балақаевтай тіл маманы көркем әдебиет өкілдерімен сөйлескенде, олардың: "Қазақтың ендігі көркем әдебиет тілі ұзақ сөйлемдермен де көркейетін кезі жетті" деген сөзіне дау айтарлық, айып тағарлық, тіпті "халық тілінен қашықтайды" деп кінә тағарлық орайы жоқ.

Рас, роман сөйлемдері туралы жоғарыда айтылған пікірден: "роман тілі ұғымсыз болуға болады" деген, немесе "роман тілі тек ұзақ сөйлемдерден ғана құралсын" деген ой тумайды. Романда, әрине, әр алуан сөйлемдер болады. Соның ішінде ұзақ сөйлем келісті боп құралса, кенеулі ойдың да, сырлы суреттің де белгісі бола алады. Бұл да даусыз шындық, оған да таласарлық жөн жоқ. Осымен жалғас тағы бір жай бар. Тегінде, роман тілі тіл білген оқушыға, әрине, ұтымды болу шарт. Соның үстіне, роман тілі бір халықтың тіліндегі бар байлық, мүмкіншіліктерді молынан, кеңінен пайдаланады. Ендеше, қазақтай жазба әдебиеті жас болғандықтан барлық тіл байлығы хатқа түсіп болмаған елде, әлі сол тілі тәуір романдар арқылы айтылып, қосылып, табылып жататын талай байлықтар болады.

Осындай тың табыс, сонылық іздеуді де романдардан күту керек. Бұнымен ол романдар тіл байлығын, көркін, мүмкіндігін көрсете түседі. Және, әсіресе, романдар оқушыға тіл де үйретеді. Өз тілінде кенеулі ой таратып, көрікті, шешен, шебер сөйлеуге баулиды. Бұл жайды да тіл маманы мықты ойлану шарт. Ойлап қана қоймай, әр романдағы осындайлық тың табыс, сонылықты әрі өзі танып, әрі танытуға міндетті. Ендеше, жазушы сөйлем, стиль жөнінде тың жаңалық ізденсе, оны ұрсудан бұрын ұғыну шарт. Себебі бұл беттегі іздену орынды. Солай іздену қажет.

Біздің әдебиет тіліміздің бүгінгі өсу дәрежесі, даму шарты осыларды шын талап етеді. Соны тіл маманы ұғына сөйлесе несі кетуші еді! Ұғыса сөйлесе, бірге іздесе, қосыла ойласа — міндет сол емес пе? Оның орнына "отыз екі жолдан құралған сөйлемде түйірдей нәрі жоқ" деп қағытады. "Далия" сөйлеген соз деп, өзі үйренген өлшеуден, өзі ұғынған мөлшерден тың түрде туған сөйлем болса, оның ішіндегі қосымша сезіміне, ойына, сырына, жоғарыда айтқандай, әр алуан мүмкін болған қабілет, қасиетіне қарамастан, тұрпайы мінез көрсетеді.

Осымен Балақаев қателіктерінің бәрі де көркем әдебиет тілінің жауапты мәселелерін атағанмен, жауапты түрде шеше алмаған дәрменсіздікті танытады. Соны біз Балақаев мақаласында мін етіп, сын ғып айттым деген үш жайдың үшеуінен де көріп өттік. Бар теріс пікірлердің біртүтас түбірі барын да байқадық. Ол — біздің тілшіміз, Одақтағы өзге кең көлемді филологтердей емес, анықтап айтқанда әрі тілші, әрі әдебиетші емес болғандықтан туып отырған сыңар жақтық. Бірақ өзі солай бола тұра, қатар іздесуші, бірігіп ойласушы болмай, өкімші "таразы қазы" тағы өзі болмақ таласына таңғаласың. Бұндай мінездің түбірі неге соғатынын біз болжаудан тартынамыз.

Мақаланың аяғында М. Балақаевтың менің еңбек тәжірибелерім, ойларым жайында, тағы да өзі атаған мәдениеттен тысқары істеген бір жөніне соға кетейін.

М. Балақаев аты-жөнін атамай, менің "әлдебір" мақаламдағы "сондай бір" пікіріммен дауласа сөйлейді. И.В. Сталиннің тіл жөніндегі даналық еңбегіне байланысты мен де қазақ әдебиет тілінің жайын сөз еткемін. Сол мақаланы оқушылардың есіне енді мен өзім салайын.

Өзім жазушы, әдебиетші бола тұрып, өмірде бір ғана рет тіл мәселесіне атсалысқаным бар еді. И.В. Сталиннің тіл жөніндегі даналық еңбегіне байланысты мен де қазақ әдебиет тілінің жайын сөз еткемін. Сол мақала қазақша да, орысша да бірнеше рет басылды. Орысшасы 1951 жылы "Литературная газетада" қысқартылып, "Дружба народов" альманағында толық күйде басылған. Кейін біздің Одақтағы тіл жөніндегі ең беделді журнал "Вопросы языкознания" сол мақалаға үш рет тоқтап өтті. Бірінші рет 1952 жылдың бірінші санындағы бас мақалада дұрыс атады. Және сол 1952 жылы Севортянның "Қазақ тілшілерінің қателері туралы" деген мақаласында сөз болды. Онан бері де 1953 жылдың бірінші санында және бас мақалада, академик В.В. Виноградов жазған бас мақалада, тағы да менің сол мақалам дұрыс мысал есебінде бағаланып еді.

Рас, сол ұзақ мақаланың бір түйір бөлімшесінде мен орыс тілінен алынған, әбден сіңісті болған кей сөздердің (бар сөз емес) орфографиясы орысша жазылуынан басқаша болса қайтер еді деген пікір айтқам. Біздің тілшілер оны теріс ұсыныс деді, мен бұған дауласпаймын.

Бірақ осыдан өзге жайында ол мақала Балақаевтай тілшінің үрке қарайтын, асқақ айтатын еңбегі болмаса керек еді. Әсіресе сол мақалада мен: "Орыс тілі — біздің екінші ана тіліміз" дегем. Соны дәлелдеу ретінде осы мақалада аталып отырған ұзақ сөйлем жайын айтқам. Даусыз дұрыс болғандықтан сондағы пікірімді тағы айтамын; біздің көркем әдебиет тіліміз енді ұзақ сөйлемдер мәдениетін тудыру дәуіріне жетті. Бұдан былай солай да өсу шарт. Ол ойлы, кенеулі, көрікті сезім, сананың айғағы боп қалыптана беруге тиіс. Осы жолда біз орыс әдебиет тілінің ұзақ сөйлем құру мәдениетінен үйренеміз, соны үлгі етеміз.

Міне, Балақаевтың мақаласындағы ұзақ сөйлем жайындағы дауларға қарсы жоғарыда айтылған дәлелдерден басқа осы соңғы деректі де атай өтеміз.

Қорыта келе айтарым, Балақаев мақаласы мойнына алған міндетін ада қыла алмаса да, бір елеулі керекке жарап отыр. Ол мақала өзі шешпесе де, ойлану үшін, іздену үшін, деректі қорытындылар жасау үшін, дұрыс қозғау салып отыр. Бұл мәселелерге жазушы жұртшылығы атсалысу аса қажет. Себебі сөз боп отырған — солардың еңбегінің тілі, солардың іздену тәжірибесінің жайы. Әсіресе жазушылар еңбегімен өзгеше өсіп, көркейіп, дамып келе жатқан қазақ совет халқының көркем тілінің жайы. Жазушылар бұл ретте көп елеулі ойлар айтатын еңбекшінің өзі болғандықтан, көп шешуші пікірлерді де айта алады. Сондықтан да тілші мамандармен қатар қазақ жазушы, ақындарымыздың осы жауапты жайға атсалысуын тосамыз!

Мұхтар Әуезов