І-тарау. Екінші дҮниежҮзілік соҒыстыҢ басталуы.

ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ.

1.1 1939 жылғы Герман - польша соғысы.......

1.2 1939 – 1945 жылғы Поляк халқының фашизмге қарсы күресі.

1.3 Батыс Украина мен Белоруссияны Кеңес әскерлерінің азат етуі....

1.4 Кеңес - польша қарым-қатынастары...................................................

 

КСРО ЖЕРІНДЕ АНДЕРС ӘСКЕРІНІҢ ЖАСАҚТАЛУЫ

2.1 1940 – 1945 жылғы Қазақстанда поляк әскери елшілігінің қызметі.........

2.2 Қазақстанда Андерс армиясының құрылуы...................................

2.3 Андерс армиясының Иранға кетуі........................................................

 

ОРЫТЫНДЫ

ДЕБИЕТТЕР

ОСЫМША

 

 

 

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Польша тарихнамасындағы бұрын соңды ғылыми талдау жасалмай, кеңес тарихнамасында ақтаңдақ болып келген мәселе Екінші дүниежүзлік соғыс жылдарындағы КСРО жерінде генерал Андерс бастаған поляк армиясының құрылуы. Бұл өзекті мәселеге тоқталмастан бұрын, фашистік германияның 1939 жылғы 1–қыркүйекте Польшаға соғыс ашуы және басып алу тарихына және 1939 жылға 17– қыркүйекте КСРО үкіметі Польшаға соғыс ашып Бастыс Украина мен Батыс Беларуссияны КСРО–ға қосып алуы бұрын соңды шындықтан алыс болды [1.168 б].

Кеңестік кезеңде Қазақстанға Украинаның Польшамен шекаралас аудандарынан және Польшаның шығыс аймақтарынан зорлықпен көшірілген поляктар қоныстанды. Қазақстан жері тұтқынға түсіп, Катыньда қаза тапқан поляк офицерінің жанұяларының да қайғы – қасіретіне куә болды. Тұтқын поляктардан құрылған генерал Владыслав Андерс басқарған әскердің тарихы да – Қазақстанға қатысты тарихи оқиғалардың бірі. Бұл екінші дүниежүзілік соғыс және кеңес – поляк қатынастары тарихнамасында аз көңіл бөлінген мәселелер қатарына жатады. Кеңестік кезеңде Кеңес Одағының түрмелері мен лагерьлеріндегі поляк соғысы тұтқындарының тағдырына қатысты зерттеулер мүлде болған жоқ. Осыған байланысты КСРО жерінде жасақталған генерал андерс әскерін обьективті бағалау тоталитарлық жүйе кезінде, әрине, мүмкін емес еді. Қайта құру жылдарына дейін осы Кеңес Одағында құрылған поляк әскері жайлы сыңар жақ, кереғар пікірлер орын алады. Себебі бұл мәселені зерттеу 1939 жылдың 17–қыркүйегінде кеңес әскерлерінің Польша жеріне енгізілуі және кеңес жерінде қырғынға ұшыраған поляк офицерлері жөніндегі ащы шындықтың бет пердесін ашумен бірдей еді. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары тақырыбына қатысты жазылған еңбектердің Кеңес Одағын асыра дәріптеп, насихаттау жағына көп ауытқып кеткендігі мәлім.

Диплом жұмысында Андерс әскерінің құрылу тарихы жете зерттелген. Сонымен қатар, Ресейде тек Катынь құпиясы ашылғаннан кейін ғана басталып, мұрағат құжаттары ғылыми айналымға енгізілді. Көшірілген, жер аударылған, жазаға ұшыраған поляк азаматтарының басым бөлігі Қазақстанға жіберілгені белгілі. Сондықтан Андерс әскерінің жасақтала бастауы мен Иранға кетуіне дейінгі кезеңдегі бүкіл тарихы Қазақстанмен байланысты, соған орай біздің еліміздің мұрағат қорларында бірталай құжаттар мен материалдар сақталып қалған. Қазақстан егеменділікке ие болғанға дейінгі кезеңде мұрағат қорларындағы құжаттар «өте құпия» белгісімен сақталғандықтан, бұл тақырыпты зерттеуге ешқандай мүмкіндік те болған жоқ. Осы жағдайларды ескере отырып, біз Польша мен Қазақстанның тағдырластығы Польша тарихының ең күрделі кезеңіндегі екінші дүниежүзлік соғыс, поляктарды көшіру, соғыс тұтқындарының ауыр тағдыры, Андерс әскерінің құрылуы сияқты оқиғалар арқылы көрсетуді мақсат тұттық. Аталған мәселелер тақырыптың өзектілігін ашып отыр.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты Қазақстандағы поляк армиясының құрылуы тарихын жан-жақты зерттеп талдау. Аталған мақсаттың негізінде жұмыс жазу барысында келесідей міндеттер алға қойылды:

- Екінші дүниежүзілік жылдарындағы кеңес-польша қатынастарын саралау;

- Соғыс жылдарында Қазақстанда поляк елшіділігінің қызметін көрсету;

- Қазақстандағы Андерс армиясының құрылу тарихына жан-жақты талдау жасау;

- Мәселеге қатысты зерттеушілердің пікірлерін талдау;

- Зерттеулерді талдай отырып, тақырыпқа байланысты тұжырым жасау.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біз таңдаған зерттеу тақырыбының негізгі аспектілері – кеңес – поляк қатынастары, поляк соғыс тұтқындарының жағдайы, Андерс әскерінің құрылу тарихы Қазақстанда мүлде зерттелмеген. Қазақстан зерттеушілерінің назары негізінен поляктардың көшірілуі, жер аударылуы, арнайы қоныстарға орналастырылуы сияқты мәселелерге аударылады. Бұл еңбектер негізінен Кеңес Одағының батыс аудандарынан, Қиыр Шығыстан және Кавказдан көшірілген халықтар туралы, алайда Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерінен көшірілген поляктардың тағдырына байланысты материалдар да берілген [2. 6 – 7 бб]. Демек біздің зерттеп отырған тақырыбымыз бүгінгі таңда Ресей зерттеушілерінің «үлесіне тиген» тәрізді. Сондықтан ресейлік тарихнамаға толық талдау жасамай – ақ, басты еңбектерге қысқаша шолу береміз. Кеңестік кезеңде шыққан еңбектердің ішіндегі деректік негізде байсалды жазылған зерттеу ретінде В. С. Парсаданованың «Советско – польские отношение в годы Великой Отечественной войны 1941 – 1945 гг.» атты монографиясы атау қажет [3. ]. Мұнда поляк – кеңес дипломатиялық қатынастарының қалпына келтірілуі, Мәскеуде Польша елшілігінің ашылуы және оның қызметі, Кеңес Одағы жерінде поляк әскерін жасақтау, поляк азаматтарын әскер қатарына шақыру жұмыстарының қалай жүргізілгендігі жан – жақты қарастырылған. Дегенмен кеңестік ғылымның үнемі қатаң партиялық бақылауда болуының салдарынан бұл еңбекте поляк әскерін жасақтауға байланысты кеңес өкіметінің жіберген қателіктері көп жағдайда ескеріліп еленбеген. Сондықтан қатар автор генерал Андерс әскерінің жасақталуы мен Орта Азия арқылы Иранға ауыстырылу тарихының зерттеушілер назарынан тыс қалып келгендігін, сондықтанда бұл мәселенің әлі де жан – жақты әрі терең зерттелуге тиіс екендігін ескерткен.

80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Кеңес Одағы тарихының бұрын белгісіз болып келген «ақ таңдақтары» ашыла бастаған кезде В. С. Парсаданованың эмиграциядағы поляк үкіметінің сыртқы саясатына, поляк соғыс тұтқындарының Андерс әскерінің тарихына қатысты бірқатар мақалалары шықты [4]. 1939 жылы Польшаға шабуыл бастамас бұрын Германияның басшылары Кеңес Одағымен қарым – қатынасын реттеп алуды ойлады. Өйткені Кеңес Одағы бұрынғы Ресейдің Еуропадағы гео – саясаттық мүдделерін жалғастыратынын неміс үкіметі жақсы түсінген болатын. Сондықтан Кеңес үкіметінің Польшаға қатысты ниеттерін қанағаттандыру қажет еді. 1939 жылдың 20 тамызында А. Гитлердің И. Сталинге жіберген жедел хатында: " Германия мен Польша арасындағы қатынас қатты шиеленісіп кетті. Польшаның ұлы мемлекетке қатысты тұғырнамасы кез келген сәтте дағдарыстың бұрқ ете түсуіне әкелетіні сөзсіз. Германия қандай жағдай болса да Империяның мүдделеріне қатысты талаптарды іске асыруға бел байлап отыр ", - деп көрсетілді [5. 6 – 7 бб]. 1939 жылы 23-тамызда кеңес үкіметінің басшылары Германияның Сыртқы істер министрі И. Риббентропты қабылдады. Келіссөздер шабуыл жасаспау туралы келісімге және оның құпия хаттамасына қол қоюмен аяқталды. Құпия хаттамада Германия мен Кеңес Одағының Шығыс Еуропаны ықпал аймағына бөлісуі туралы мәселе қаралды. Финляндия, Эстония, Латвия, Бессарабия және Польшаның Нарев, Висла, Сан өзендерінен шығысқа қарай жатқан жерлері Кеңес Одағының ықпал аймағына берілді. Германия Данциг дәлізін алған соң, Польшаның КСРО алған бөлігінен басқа жерінде тәуелсіз Польша мемлекетін сақтауды жобалаған еді. Алайда бұл жоба Кеңес Одағына ұнамады. Сондықтан құпия хаттаманың 2 – бабында: " Тәуелсіз Польша мемлекетін сақтау екі жақты мүдделерге қажетті ме және бұл мемлекеттің шекаралары қандай болады деген мәселе алдағы уақыттағы саяси даму барысында түпкілікті анықталатын болады ", ˗ деп көрсетілді [5. 6 – 7 бб]. Кеңес әскерлері Польшаға шабуыл бастаған соң екі күнен кейін Л. Берия " Соғыс тұтқындарына арналған лагерьлер құру туралы " бұйрыққа қол қойды. Ал 23 – қыркүйекте соғыс тұтқындарының лагерьлері туралы ереже жасалынды [6. 70 – 73, 89 – 90 бб]. Кеңес әскерлерінің қолына тұтқынға түскен поляк жауынгерлерінің саны әртүрлі көрсетіледі. 1939 жылы 19 – қарашадағы КСРО Ішкі істер халық комиссариатының соғыс тұтқындары жөніндегі Басқармасының бастығы қол қойған құжатта мынадай мәліметтер берілген: барлық поляк соғыс тұтқындары – 125 000, соның Батыс Украина мен Батыс Белоруссияға жіберілгені – 42 400, Германияға берілгені – 43 000, лагерьлерге – 39 600, соның – 15 000 – ы Старобельск, Осташков және Козельск лагерьлеріне орналастырылған [6. 208 – 210 бб]. Осы үш лагерьдегі тұтқындардың 97 пайызы сот шешімінсіз Катынь орманында өлтірілді, оның 9000 – ы офицерлер болатын. Поляк тұтқындарының қайғылы тағдырын кеңес үкіметі ұзақ уақыт бойы жасырып келді [5. 6 – 7 бб]. 1942 жылы жазда Катынь орманында жұмысқа салынған поляктар жергілікті тұрғындарға поляк офицерлерінің мүрделері табылғаны туралы хабарлады. Осы хабар кең жайылып кеткен соң немістер 1943 жылы ақпан – наурыз айларында Катыньдағы сол моланы қазу жұмысын ұйымдастырды, оған профессор Г. Бутц қатысты. 13 – сәуірде немістер Катыньда кеңестік қауіпсіздік мекемелері өлтірген поляк тұтқындарының моласы табылғаны туралы хабарлады. Келесі күні бұл жерге поляк Кызыл Крест қоғамының өкілдері келді, тексеру жұмыстарына бейтарап елдердің тілшілері қатысты. Тексеру – зерттеу жұмыстарының нәтижесі тұтқындардың шамамен 1940 жылдың көктемінде өлтірілгенін көрсетті. Мәскеу радиосы Катыньдағы поляк офицерлерін немістер өлтірді деген хабар берді. Польшаның және Германияның өтінішімен Катыньға Халықаралық Қызыл Крест қоғамының өкілдері келді. Вольденберг лагеріндегі поляк офицерлеріне неміс өкіметі тексеру жұмысына қатысуға рұқсат берді. 21 – сәуірде кеңестік баспасөзде Польшаны Гитлермен ынтымақтасты деп айыптаған мақалалар басылды. 23 – сәуірде Халықаралық Қызыл Крест қоғамы бейтарап комиссия құрылатыны туралы және оған Кеңес Одағы өкілдерінің де шақырылатыны туралы коммюнике жариялады. Кеңес үкіметі бұл шақыруды жауапсыз қалдырды. 1943 жылы 28 – 30 сәуірде Катынь моласында Еуропа елдерінің соттық медицина және криминалистика мамандарынан құралған Халықаралық комиссия зерттеу жұмыстарын жүргізді. Комиссияның жұмысының қорытындысы туралы хаттамада Катынь молаларынан табылған мүрделердің киімі, заттары, әскери белгілері олардың поляк офицерлері екенін дәлелдейтін, олардың барлығы жақын жерден пистолетпен, атып өлтірілгені, олармен бірге көмілген күнделіктер, хаттар, газеттер 1939 жылдың күзі мен 1940 жылдың наурыз – көкегі аралығын көрсететіні, 1940 жылдың 22 – көкегінде шыққан орыс газеті табылғаны туралы мәліметтер беріледі. Комиссия мүшесі Будапешт университетінің профессоры Орсостың бас сүйектерді зерттеуі тұтқындардың шамамен 1940 жылы өлтірілгенін көрсетті [5. 6 – 7 бб].

Кеңес Одағындағы поляк офицерлерінің қайғылы тағдыры кеңестік тарих ғылымында зерттелмек түгіл, мүлде аталмай келген мәселе. Шетелдердегі поляк зерттеушілерінің бұл мәселеге қатысты еңбектерінің соғыстан кейінгі алғашқы жылдарда – ақ шыға бастағанына қарамастан кеңестік ресми тарихнама бұл мәселені елемеуге тырысты. Ал 90 – жылдарда Ресей зерттеушілері Катынь оқиғасына ерекше назар аударды, соның ішінде, әрине, Н. С. Лебедеваның еңбектері ерекше орын алады [4]. Сол кезден бастап зерттеулер мен құжаттар жинақтарының жарияланымдары әжептәуір көбейді [7].

Кеңес жерінде Поляк әскерінің құрылуы поляк азаматтарының зорлықпен көшірілу, жер аударылу, арнаулы қоныстарда еріксіз еңбек етуге мәжбүр болу тарихымен тығыз байланысты. Бұл мәселелер туралы еңбектер Польша тарихына қатысты ресейлік зерттеулердің басым бөлігін құрайды. Кеңес Одағының тарихындағы ашылмай келген құпияларды зерттеуге мүмкіндік беретін барлық тарихи құжаттардың, сондай-ақ Қазақстанға және басқа кеңестік республикаларға қатысты деректердің де Ресей мұрағаттарында сақталып қалғанын ескерсек, бұл еңбектердің бүкіл бүгінгі посткеңесік кеңістіктегі тарих ғылымы үшін қаншалықты құнды екенін түснуге болады[8].

1941 жылы кеңес-поляк келісімдері, Кеңес Одағы үкіметінің және Коммунистік партиясының орталық басшылық мекемелерінің құжаттары, соғыс тұтқындарына қатысты нұсқаулар мен бұйрықтар Ресейде және Польшада басылған жинақтардан алынды [9].

Кеңес-поляк қатынастарының кілтипан тұстары, 1941 жылғы 30-шілдедегі келісімнің жасалу жағдайлары, Андерс әскерінің жасақталуындағы қиындықтар, В. Сикорски басқарған Польша үкіметінің Кеңес Одағына көшірілген поляк азаматтарының жағдайын жақсарту жолындағы әрекеттер осы оқиғаларға тікелей қатысқан тұлғалардың, соның ішінде Лондондағы кеңес елшісі И. М. Майскийдің, Мәскеудегі поляк елшісі С. Коттың, генерал В. Андерстің, Е. Климковскидің естеліктерінде жан–жақты көрініс болады [10].

Польша, Кеңес Одағы, Қазақстан туралы тарихтың ақтаңдақ беттері ашылып келе жатыр. Кеңес Одағының саясаты жеке басқа табыну геноцид саясаттарын ұстанған болатын. Бұндай айуандықты Кеңес Одағының Польша азаматтарын қырғынға ұшыратқанынан анық көруге болады. Бұл мәселелерді Кеңес Одағы кезінде толық зерттеуге мүмкіндік бермеген. Өйткені бұл Сталиннің жүргізіп отырған саясаты еді. Көбінесе Гитлер мен Сталинді бір-біріне ұқсастырып жатады. Қазақстан тарихында Польша мәселесінің өзекті мәселелерін зерттеуде профессор Мәшімбаев С. М. жетекшілігімен Польша тарихының мектебі қалыптастырылды. Онымен қоса профессор Мәшімбаев Серік Мектепұлының жоғарғы оқу орнына арнап жазған Польша Республикасының Тарихы (1918 – 2010 жж.), Еуропа және Америка Елдерінің Қазіргі Заман Тарихы (1918 – 1945 жж.), Еуропа және Америка Елдерінің Қазіргі Заман Тарихы (1945 – 2000 жж.) және басқада көптеген еңбектері бар. Бұл еңбектер Польша мемлекетінің тарихы туралы баяндайды онымен қоса Еуропа және Америка елдері туралы құнды мәліметтер береді.

Алдында аталып кеткен еңбектерге қоса профессор Көкебаева Г. К. Полшьша тарихында екінші дүниежүзлік соғыс жылдарындағы Катынь құпиясын зерттеп өз үлесін қосқан. Польша тарихы, Қазақстан мен Польша тақырыптармен айналысқан Тоқтағұлұлы Айдос, Сыманова Айгүл сияқты ғалымдар өздерінің еңбектері мен мақалалары жарыққа шыққан болатын.Бұл зерттеулер Польша тарихының өзекті мәселелері зерттеліп ақтаңдақ болып келген мәселелер шындыққа айналды.

Жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысының методологиялық барысы сыни және тарихилық қағида негізінде қарастырылды. Зерттеу барысында ғылыми ізденістің жалпы даму-танымдық әдістермен бірге тарих ғылымындағы объективтілік, жүйелілік, салыстырмалы талдау, тарихи талдау, тарихи оқиғалардың дамуын хронологиямен қабыстыру және т.б. тәсілдер басшылыққа алынды. Бұл тақырыпты жан-жақты ашуға мол септігін тигізді. Зерттеу әдістерінің негізін мәтінді салыстырмалы және тарихи-салыстырмалы тәсілдер мен сыни талдау құрайды. Соның негізінде диплом жұмысында тарихи шындықтың дерекке енуі және бейнеленуі, тарихи деректің әлеуметтік табиғаты, ондағы субъективтік деңгейі, тарихи деректерді сараптау, деректердің ғылыми құндылығын анықтау принциптері және тәсілдері негізге алынды.

Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазу барысындаПольша тарихнамасындағы бұрын соңды ғылыми талдау жасалмаған, кеңес тарихнамасында ақтаңдақ болып келген мәселе Екінші дүниежүзлік соғыс жылдарындағы КСРО жерінде генерал Андерс бастаған поляк армиясының құрылу тарихы жан-жақты талданып, тақырып алғаш рет жүйелі түрде ғылыми негізде зерттеліп отыр.

Диплом жұмысының құрылымы. Берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, тараулар жеті тараушадан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

 

 

І-ТАРАУ. ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ.

1.11939 жылғы Герман - Польша соғысы

1- сурет Польша жеріне батыстан Германия әскерлерінің ал шығыстан КСРО әскерлерінің баса көктеп енуі.

1939 жылы қыркүйек айының 1 күні таңда фашистік Германия ешқандай ескертусіз Польшаға соғыс ашты. Бұл екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы еді. Соғыстың алғашқы сағатынан бастап поляк халқы агрессорға қарсы жан аямай күрес жүргізді. Польшаның Гдынь, Гданьск, Хель аралында айтарлықтай соғыс қимылдары жүрді. Вестерплат маңында күштің тең болмауына қарамастан поляк солдаттары жеті күн бойына қорғанып, отан алдындағы міндеттерін ерлікпен қорғады.Фашистік Германия Польшаны жаулап алу үшін 1,6 млн. әскер, 62 двизия, оның 7 – і танк двизиясымен соғыс ашты.Оның ішінде 2800 танк, 6 мың миномет пен артиллерия және 2 мың самолет болды. Польша жағы 1 млн. адам, 24 двизия, 4300 артиллерия, 220 танк және 800 самолет қарсы тұрды [11. 45 – б].

Күштің тең болмауынан неміс – фашист әскерлерінің жеті күннен кейін Варшава қаласының маңында соғыс қимылдарын жүргізіп, Польшаны толық жаулап алу қаупі төнді.

Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы келісімдер негізінде Франция мен Ұлыбритания қыркүйек айының 3 күні Германияға соғыс жариялады. Бірақта ешқандай Германияға қарсы соғыс қимылдары басталмады. Бұл жөнінде Франциядағы Польша әскери өкілі былай деп жазды: қыркүйек айының жетісі күні бір мың тоғыз жүз отыз тоғызыншы жылы Германияның батысында ешқандай соғыс қимылдары жоқ. Майданда тыныштық. Француздар Герман – Польша майданында соғыс қимылдарының немен аяқталатынын күтуде. Ұлыбританиядан көмек сұраған Польша уәкіліне ағылшын генералы Айронсамд: "... өздерінің жан ашығандығын айтып, бейтарап елдерден көмек сұраңдар" деп жауап берген [11. 45 – б].

Екінші дүниежүзілік соғыс тарихында Франция мен Ұлыбритания үкіметтерінің бұл саясаты " Ғажайып соғыс " деп аталды. " Ғажайып соғыс " саясатының сол кездегі негізгі мәні Франция мен Ұлыбритания Германияға экономикалық қысым жасаумен шектеліп, Германияны шығысқа КСРО – ға қарсы соғысқа итермеледі. Олардың ойы Германия Польшаны жеңгеннен кейін КСРО – ға соғыс ашады деп ойлады. Бірақ бұл ойларынан ештеңе шықпады. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап Польша мемлекеті жалғыз соғыс қимылдарын жүргізуге мәжбүр болды.

Польша астанасы Варшава қаласының халқы екі жеті күрес жүргізіп, қару – жарақтың жеткіліксіз болуы, күштің тең болмауы, қаланың құлауын мәжбүр етті. Варшава қаласын қорғаушыларды басқарған генерал Валерсон Чума және елдің президенті Стефан Статинский болды. Соғыс қимылдары Польшаның Лодзь, Краков, Познань қалаларының маңында жүріп жатты.

Польша халқының басына түскен ауыр күндері, қыркүйектің 17 – күні КСРО – ның Қызыл Армиясы, 1939 жылғы 23 тамызда қол қойылған Совет – Герман келісімінің жасырын құжатына сәйкес КСРО Польшаға соғыс жариялап, Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жеріне кіреді. Риббентроп – Молотов келісіміндегі ықпал жасау саясаты жүзеге асырылды. Бұдан туатын ой, Польшаға қарсы соғысты герман – кеңес әскерлері жүргізгендігі. Екінші дүниежүзілік соғысты екі ел фашистік Германия мен Коммунистік КСРО бастады. Сол кезде КСРО – дағы Польша елшісінің айтуынша, " Польшаның басына түскен ауыр күндері, КСРО тосыннан, желкеден қанжармен ұрғанмен бірдей болды " – деп жазды.

Герман – кеңес арасындағы жасырын қол қойылған Риббентроп – Молотов пактісі, ықпал келісімі бойынша Қызыл Армия Батыс Украинаны басып кірген кезде неміс әскерлері Львов қаласын тастап Қызыл Армия әскерлеріне жол ашты.

1939 жылы қазан айының 2 – күні Люблин қаласында Қызыл Армия мен неміс әскерлерінің бір – бірімен кездесіп әңгіме соғып, темекі шегіп, қуанышты күлкілерін көруге болады, – деп жазды қала тұрғындары. Бұл күні Польша тарихында Германия Польшаны, Қызыл Армия Батыс Украина мен Батыс Белоруссияны толық жаулап алуымен соғыс қимылдары аяқталды.

Польшаны толық жаулап алғаннан кейін Гродно, Брест, Бинск қалаларында бірлескен әскери шеру ұйымдастырылған. Немістер бұл шеруді " Жеңіс парады " деп мақтанған. Мысалы: Гродно қаласындағы Әскери шеруді кеңес генералы В. И. Чуйков және Германия генералы басқарса, Брест қаласында генерал Г. Гудериан және кеңес Әскерінің бригада командирі С. М. Кривошейн қабылдаған. Қызыл Армия 1939 жылы қазан айында Польшаның Остроленка, Вышкув, Иодов, Мрозы, Сточек, Радзин, Парчев, Лютерский, Фраиполь, Сеняв, Пшемысль одан әрі Венгрия шекарасына дейінгі жерді басып алған [12. 101 – б].

1939 жылы қыркүйек айындағы соғыс қимылдарының барысында 200 мың польяктар өлді, 300 мың поляктарды тұтқындап Германияға жұмысқа айдады. КСРО өз жағынан 200 мың поляктарды тұтқынға алды [13. 271 – б].

Польшаның мемлекетінің жеңілу себебі, біріншіден Риббентроп – Молотов пактісіндегі жасырын ықпал жасау келісімі, екіншіден Франция мен Ұлыбритания басшылары Долодьс Чемберленнің фашистік Германияны қолдау саясаты, үшіншіден Польша мемлекеті соғысқа дайын болмады,

қару – жарақтың жетіспеуі болды. Соғыс қимылдары аяқталғаннан кейін 1939 жылы қыркүйек айының 28 күні Мәскеу қаласында КСРО мен Германия арасында келісім жүргізіліп, КСРО – ның батыс шекарасындағы өзгерістерді Германия жағы толық мойындады [14. 49 – 50 бб].

Риббентроп – Молотов пактісінің бірінші кезеңі аяқталып, оның батыс шекарасы Польша жерінде Германияның жаулап алған жерлерімен көрші көрші болды. Ежелгі Речь Постолитой жері тарихта үшінші рет бөліске түсіп, поляк халқы тәуелсіздігінен айырылды.

 

 

2-сурет Риббентроп – Молотов пактісіне қол қойып жатыр.

Риббентроп – Молотов пактісінің негізінде Германия мен КСРО өзара келісіп отырып, Орталық және Оңтүстік – Шығыс Еуропа елдерін өз ықпалына бөліске салды.

Бұл келісімнің екінші кезеңінде КСРО Эстония, Латвия және Литваны оккупациялап, 1940 жылы маусым айында еріксіз КСРО – ға қосып, бұл елдерде советтік тәртіп орнады. Сол кездегі коммунистік диктат саясаты "азат етуші" Қызыл Армияның көмегімен КСРО – ға үш социалистік Республика қосылды деп үгіт – насихатты күшейтті. АҚШ, Ұлбритания үкіметтері бұл шараларды мойындамады. Сол кездегі АҚШ – та шығатын "Вашингтон пост" газеті 1939 – 40 жылдардағы КСРО – ның "азат ету" миссиясын жаулап алу деп бағалады [15. 67б].

1940 жылдары КСРО – ның Қызыл Армиясы Финляндияның көптеген жерлерін өзіне қосып алды. Гитлер мен Сталиннің келісімімен Румыния үкіметі солтүстік Буковиня мен Бессарабияны КСРО – ға беруге мәжбүр болды. Сөйтіп, 1939 – 1941 жылдарда КСРО өзінің батыс шекарасын кеңейтіп, Германияның одақтас елдерімен көрші – тату тұрып жатты. КСРО бұл жылдары кеңес – герман келісімінің негізінде соғыс өнеркәсібіне өте қажетті шикізат арқылы көмектесіп, фашистік Германия соғыс өндірісін жедел дамуға мүмкіндік жасалды. Бұл жөнінде кеңес – герман экономикалық сауда комиссиясының төрағасы Шнурре, Риббентропқа былай деп жедел хат жіберді: " кеңес үкіметінің бізге жіберіп отырған шикізаттары Германияның соғыс өнеркәсібін дамытуға және соғысқа дайындықты тездетуге зор маңызы бар " – дейді [16. 37б].

1939 жылдың 23 – тамыз айынан, 1940 жылдың 11 – ақпан айына дейін КСРО келісімі бойынша Германияға 1 млн. т. бидай, 900 мың т. мұнай, 500 мың т. фосфат, 100 мың т. мақта, 500 мың т. темір рудасы, 100 мың т. хром, 2400 кг платина, каучук, ағаш материалдарын берген [16. 36б].

1939 – 1940 жылдары фашистік Германия Дания мен Норвегияны жаулап алады. Норвегияда Норвик маңындағы шайқаста неміс әскерлеріне қарсы Польшаның Подгалян бригадасы қатысты. Бұл бригаданы поляк генералы Зыгмунт Шишко – Богуш басқарған. Бұдан кейін Голландия, Бельгия және Францияны жаулап алды. Ұлыбританияны неміс солдаттары бомбалады.

Ұлыбританияның королдік әскери – әуе күштерінің ұшқыштарымен бірге Польшаның 302 және әскери эскадрильясының ұшқыштары ерлікпен күресті. У. Черчилль " поляк ұшқыштарының ерліктері ағылшын ұлтының есінде мәңгі қалады " – деп баға берген.

Владислав Сикорский поляк ұшқыштарын " Англия үшін шайқастағы " ерлігі үшін " Крест Орден Виртути Милитари " орденімен марапаттайды [13. 273б].

Германия мен Кеңес тоталитарлық жүйесі Польша жерінде толық орнады. Германия Речь Посполитойдың батыс ауданын қосып, орталық ауданында дербес генерал – губернаторлық құрып, оны генерал – губернатор Ганс Франк басқарды. Жаулап алған аудандарда толық неміс тәртібі орнап, поляктарды немістендіру саясаты жүргізілді. Котолик шіркеуін қудалап, көбін жауып тастады. Поляк халқының ғасырлар бойына қалыптасқан мәдениетінен, рухани байлығынан айырды. Мысалы: Ягеллон университетінің 180 профессорларын Германияға концлагерлерге айдады. Пальмир, Вавер селоларын толық жойып жіберді.

Польша жеріндегі еврей халқының жағдайы өте ауыр болды. Еврейлерді жаппай қырып – жойып, арнаулы гетто аудандарында ұстады. 1940 жылдары немістер Польша жерінде арнаулы концлагерлер құрды. Польшаның жаулап алған жерінде 200 концлагерь жұмыс істеді. Оның ішінде ең алыптары Освенцим, Треблинке және Майданск, бұл концлагерде еврейлер ғана емес жаулап алған елдердің адамдары, арнаулы газ пештерінде өлтірілді. 1941 жылдың 21 – маусымынан бастап кеңес елінің адамдары да әкелінді. Бір ғана Освенцим концлагерінде соғыс жылдарында 3 млн. адам өлтірілді [14. 167б].

 

1.2 Поляк халқының фашизмге қарсы күресі.

Армияның жеңілісі поляк халқының тәуелсіздік үшін басқыншылармен күресін жалғастыру жігерін жасыта алмады. Бірінші кезектегі міндет мемлекеттік биліктің сабақтастығын қамтамасыз ету болды. Румыниядағы бейтараптанған президент И. Мосьцицкий билікті бұрынғы басқарушы топтың қолында сақтауға тырысты. Өзінің конституциялық өкілеттіктерін пайдалана отырып, ол өзінің орнын басушы етіп пилсудчик В. Рачкевичті тағайындады. Алайда Францияның қолдауымен оппозиция бұл жоспарларға қарсы тұрды. Премьер-министр және бас қолбасшы либералдық күштер өкілі генерал В. Сикорский (1881-1943) болды. 1939 ж. 30 қыркүйекте Парижде эмиграциядағы поляк үкіметі құрылды. Онда төрт басты антисанкциялық партияның өкілдері (шаруа, кеңестік, ұлттық – демократиялық және еңбек партиялары) өкілдері жетекші орындарды иеленді. Оппозиция премьердің пайдасына президенттің өкілдігін елеулі шектей алды. 1940 ж. Франция күйрегеннен кейін, үкімет Ұлыбританияға қоныстанды. Франция мен Таяу Шығыста 1940 ж. 84 мыңнан аса әскери қызметшісі бар поляк армиясы құрылды. Сонымен бірге басып алған елде Қарсыласу қозғалысы қалыптастып жатты. 1939 ж. қыркүйекте бірқатар жасырын әскери ұйымдар пайда болды, олардың ішіндегі ең ірісі Қарулы күрес одағы (1942 ж. бастап Крайова армиясы) болды. Жеке қарулы құрылымдарды барлық саяси партиялар құрды. Биліктің өілдік органдары құрылды. Батыста – Саяси кеңес, басып алынған Польшада – Саяси келісу комитеті. Осында жасырын үкімет – делегатура құрылды.

Басқыншылар қанша күш-жігерін жұмсап, тырысқанымен, поляк халқы өмірінің барлық жақтарына жаппай бақылау орната алмады. Ол үшін аса маңызды қоғамдық-саяси белсенділік астыртын сипатқа көшті. Цензураға ұшырамаған баспагерлік қызмет кең өріс алды, мәдени-ағарту және тәрбие жұмысын жүргізу үшін жасырын орта және жоғары білім жүйесі, ұйымдар құрылды. Сатқындар мен коллаборационшыларға қарсы бағытталған астыртын әділ сот жүйесі әрекет етті. Поляктардың ұлттық өмірінің маңызды элементі католиктік және басқа церковьтер болды.

Крайова армиясының әскери және саяси басшылық директиваларына сәйкес Батыстағы поляк армиясы мен одақтастар Польшаны азат еткен сәтте жалпы қарулы көтеріліс үшін күштер жинаумен және дайындаумен айналысуы тиіс болды. Ағымдағы күресті жүргізу үшін (диверсиялар, есесін

алу акциялары және т.б.) ағымдағы құрылым құрылды. Оккупацияның соңына қарай Крайова армиясында 200 мыңдай жауынгер болды, оның қатарында соғысқа дейінгі поляк армиясының әскери қызметшілері ғана емес, көптеген партиялық әскери құрылымдардың мүшелері болды. Крайова армиясы өз қызметімен қыркүйекке дейінгі Польшаның барлық аумағын қамтыды. 1942–1943 жж. дейін оның қызметінде диверсия басымдықта болды. Бірақ 1942 жылдық соңында гитлершілер поляк әскерін Замостья ауданынан шығарып тастауға кіріскен кезде, Крайова армиясы мұнда белсенді партизандық іс – қимылдарға көшуге мәжбүр болды. Партизан қозғалысы Сталинград түбінде неміс әскерлерін талқандағаннан кейін анағұрлым кең құлаш ала бастады.

Коммунистер басқарған Қарсылық қозғалысындағы ағым эмиграция мен делегатурада үкіметтерден дербес, тәуелсіз болып табылды. Польша компартиясын тарату және Коминтерн санкциясынсыз оны қалпына келтіруге тыйым салу соғыстың басында коммунистерде жеке партия болмауына әкеп соқтырды. Әрі 1941 жылдың соңына дейін басып алынған Польшада КСРО достарының одағы, Азаттық күресі одағы, Біздің және сіздің азаттығыңыз үшін күрес майданы және басқа да бірнеше жергілікті коммунистік ұйым құрылды.

1941 ж. желтоқсанының соңында Варшава төңірегіне парашюттермен Комитерннің атқарушы комитетінен партия құруға өкілеттігі бар поляк коммунистерінің тобы (бастамашыл топ деп аталатын) құрылды. 1942 ж. 5 қаңтарда Поляк жұмыс партиясы (ПЖП) құрылды. Ол бірден фашизмге қарсы кең демократиялық майдан шеңберінде басқыншылармен қарқынды қарулы күресу үшін барлық патриоттық күштердің күш-жігерлерін бірігуге шақырды. ПЖП эмиграциядағы үкіметті мойындауға және делегатурамен, Крайова армиясымен тең құқықтағы шарттарда ынтымақтастық жасауға дайын болды. 1943 ж. күзіне дейін коммунистер отанды азат етуді тездету үшін барлық патриоттық күш-жігер гитлершілерге қарсы қарушы күреске шоғырланған болуы тиіс деп есептей отырып, соғыстан кейінгі Польшада революциялық қайта құру бағдарламасын ұсынбады. Бірақ делегатурамен 1943 ж. басталған келіссөздер табысты болған жоқ.

ПЖП алғашқы практикалық қадамдарының арасында 1944 ж. Людова армиясына қайта құрылған Людова гвардиясы жеке әскери ұйымын құру болды. Оның қатарында тек поляк азаматтары ғана емес, тұтқыннан қашқан кеңестік әскери тұтқындар да шайқасты. Ең басынан-ақ партизандық соғысты жүргізуге баса көңіл бөлінді. Людова гвардиясының алғашқы партизан отряды 1942 ж. мамырда құрылды. Саны бойынша Людова Армиясы Крайова армиясына жете алмайтын еді, басқыншылықтың соңында армия құрамында не бары 60 мың адам болды. 1944 жылы Людова армиясы ерекше белсенділік көрсетті, өйткені армия Кеңес Одағында құрылған поляк партизан штабынан қару – жарақ ала бастаған болатын [17.115 – 117бб]. 1944 ж. шілдеде Белруссияның азат ету жөніндегі «Багратион» операциясы барысында Қызыл армия мен онымен өзара іс-қимылдағы Поляк армиясы 1941 ж. мемлекеттік шекараға шықты.

1944 ж. мамырдан шілде аралығында Мәскеуде басып алынған Польшадан келген КРН делегациясы, Поляк патриоттары одағы және кеңес басшылығы арасында келіссөз жүрді. 21 шілдеде Қызыл Армия мен Поляк армиясының бөлігі Бугке бет алды және Польшаның аумағына кірді. Сол күні Мәскеуде шын мәнінде сол күштердің үкіметі болып табылатын Поляк ұлт азаттық комитеті (ПҰАК) құрылды. КРН «басқыншыларға қарсы күресте өсіп шыққан поляк халқының жалғыз өкілі» мәртебесін алды, яғни парламент сияқты болды. 21 шілдеде КРН Поляк армиясы мен Людова армиясының бірыңғай Поляк әскеріне бірігетіні туралы декрет шығарды. Осылайша, елді азат ету сәтінде сол күштердің жеке мемлекеттік билік органы, қарулы күштері және дереу ПҰАК-ны де-факто деп таныған КСРО сияқты қуатты одақтасы болды.

1944 жылы 22 шілдесінде ПҰАК мәскеу радиосынан поляк халқына арналған манефест үндейді, бұл манифестте жаңа үкіметтің бағдарламасын көрсетеді. Эмиграциядағы үкімет басшыларын заңды билікке қатысы жоқ деп айыпталды. 1935 жылы халық мойындаған конституция. Демократиялық лагерь ел тағдыры үшін жауапкершілік пен маңызды әлеуметтік-саяси қайта құруларды өз мойнына алды. 1921 ж. конституция орнына келді. Украиндар мен белорустардың мемлекеттік тиістілік туралы мәселесін өздігінен шешу құқығы мойындалды. Алдындағы ғасырларда немістер жаулап алған батыс пен солтүстіктегі байырғы жерлерін Польшаға қайтару талап етілді. Манифесте Польшада демократиялық бостандықты қалпына келтіру, немістер мен сатқындардың меншіктерін мемлекеттік басқаруға өту туралы, гитлерлік Германияны толық күйрету үшін барлық күштерді жұмылдыру қажеттілігі туралы айтылды.

Бастамалардың Польшада сол күштерге өтуі лондон лагерін алаңдатты. Оның КСРО-ны «Буря» жоспарының көмегімен Польшаның бұрынғы шығыс жерлеріне дәмеленудің заңдылығын мойындағы мәжбүрлеу әрекеті сәтсіз аяқталды. Осы жоспар бойынша Крайова армиясының бөлімшесі Қызыл армияның шабуыл жасайтын бөлімдерімен өзара іс-қимылда болды, бірқатар қалаларды, оның ішінде Вильнюс және Львов сияқты ірі қалаларды азат етуге көмектесті. Делегатура әкімшілігінің органдары астыртын әрекет етуден шығып, мұнда аумақтың қожайындары ретінде әрекет етуге тырысты. Кеңес жағы бұл әрекеттерді заңсыз деп елемеді. КА әскери қызметшілері Поляк армиясы қатарына кіруді ұсынды, бас тартқан жағдайда бейтараптандырды. Бұрын берген антты бұзу қажеттілігі КА жауынгерлері алдына қиын таңдау қойды. Олардың көбі астыртын қала беруді артық көрді.

Польшаға шілдедегі шабуылы барысында Қызыл армия Варшаваның оңтүстігіне Висла желісіне шығып, оның сол жағалауында бірнеше плацдармдарды басып алып үлгерді. Варшавадан неміс мекемелерін эвакуациялау басталды. Қала арқылы шығыста күйреген әскери бөлімдердің колонналары өтті, немістердің арасында үрейленушілік байқалды. Бірақ шілденің соңында жағдай тұрақтана бастады. Герман бронетанк бөлімдері шаубылдап жатқан кеңес әскерлерін тоқтатып, оларды Варшавадан шығарып тастады. Кеңестік әскери басшылық өз күштерін жақын айларда варшава бағытына жұмылдыруды мақсат еткен жоқ. Тамыз айына Балканда стратегиялық шабуыл жоспарланды, онда әскери күштер мен техника орналастырылды.

Осы жағдайда КА басшылығы лондон үкіметі мен делегатураның рұқсатымен, бірақ одақтастарымен және КСРО – мен келісімсіз Варшавада көтеріліс бастауға шешім қабылдады. Оны ұйымдастырушылар таза саяси мақсатты көздеді. Көтеріліс Мәскеуде сапармен жүрген эмиграциядағы үкімет премьері С. Миколайчик (1901-1966) (ол 1943 ж. шілдеде В. Сикорский авакатастрофада қайғылы қаза тапқаннан кейін болды) И.В. Сталинмен келіссөздерде Варшаваны поляктар өздері азат етті және онда поляк үкіметі бар деген фактіні пайдалана алуы үшін керек болды. Миколайчиктің ойынша, бұл КСРО-ның ПҰАК-ға қолдау көрсетуден бас тартуға мәжбүрлеуі тиіс.

Көтеріліс 1944 ж. 1 тамызда басталды. Ол әскери тұрғыдан нашар дайындалған болды. Немістер оны Варшаваның бірнеше аданында тез арада оқшаулап, авиация, бронотехника мен артиллерияны пайдалана отырып, басып-жаныштауға кірісті. Олар жай халықты жаппай атып, кепіл ретінде тұтқындыққа алды, қаланы қиратты. Көтерілісшілердің шығыны шамамен 16-18 мың адамды құрады, негізінен жас адамдар, 150 мыңнан аса жай адамдар қаза тапты. Көтеріліске Италия мен Англиядағы авиабазадан батыс одақтастар, одан кейін кеңестік «кукурузник» - ұшақтары көмек көрсетті. 10 қыркүйекте варшава бағытында кеңес және поляк бөлімдерінің екінші рет шабуылы басталды,астананың оң жағалаудағы бөлігі азат етілді. Поляк бөлімдері Висла арқылы бағыт алып, қаладағы кішігірім плацдармды жаулап алды, бірақ сегіз күндік табанды шайқастан кейін оны қалдыруға мәжбүр болды. Висланы алу қадамы жүзеге аспады.

1944 ж. 2 қазанда КА басшылығы көтеріліске қатысушыларды тұрақты армияның солдаттары деп санауға немістерден алдын ала келісімге қол жеткізіп, берілу туралы актіге қол қойды. Көтеріліске қатысушылар бейтараптандырылды, ал жай халық қаладан эвакуацияланды. Көтерілістің жеңіліс табуы заңды поляк үкіметі ретінде әлем қауымдастығы кімді – ПҰАК немесе эмиграциядағы үкіметті мойындайтыны ашық мәселе болып қалды. Польшадағы Қызыл Армияның жаңа шабуылы 1945 жылы қаңтарда басталды. Оның барысында елдің бүкіл аумағы азат етілді. Польшадағы Кеңес шығыны 600 мыңнан аса адамды құрады. Кеңес солдаттарымен Поляк әскерінің жауынгерлері иық тіресе шайқасты,олар Берлинді алуға қатысты. [17. 119 – 121 бб].

 

1.3 Батыс Украина мен Белоруссияны Кеңес әскерлерінің азат етуі.

Қызыл Армия Батыс Украина мен Батыс Белоруссияны басып алғаннан кейін, Польшаның шығыс аудандарында кеңес тәртібі орнатылды. Батыс Украина мен Батыс Белоруссияда жаңа сайлау заңы енгізіліп, халық жиналысына / парламент / сайлауы өткізілді. Батыс Украинада сайлауға 4483 мың / 98,2 % / қолдап дауыс берді. 400 мың сайлаушылар қарсы дауыс берді. Батыс Белоруссиядағы сайлауға 2672 мың / 96,7% / сайлаушылар қолдап дауыс берді [16. 102б].

1939 жылы Батыс Украина мен Батыс Белоруссия халқы жиналысы депутаттарының сұрауымен, арнаулы декларация қабылдап, 1940 жылы қараша айында КСРО – ның Жоғарғы Кеңесінің қолдауымен Батыс Украина мен Батыс Белоруссия, Украина КС Республикасы мен Белоруссия КС Республикасының құрамына қосылды.

Сайлау барысындағы халықтардың белсенді қолдауы, кеңес өкіметін жақсы көргендігінен емес, Батыс Украина мен Батыс Белоруссия халықтарының алдында тұрған таңдаудың жоқтығы, егер сайлауда халық кеңес тәртібін қолдамаған күнде фашистік Германияға бағыну еді. Екінші жағынан кеңес тәртібі орнағаннан кейін іле – шала қорқыту, қудалау кең трек алды. Сондықтан халықтың алдында бір ғана таңдау тұрды. Кеңес үкіметінің үгіт – насихат тұрмысы сол кезде басқаша түсіндіріліп, кеңес халқын алдауға барды. Батыс Украина мен Батыс Белоруссия халықтары өз туыстарын қолдап, сағынып, " армандары " орындалды, саяси белсенділік көрсетіп, кеңес қоғамының артықшылығын көрсетті – деп жазды. Бірақ та тарих өз шындығын қазіргі таңда басқаша болғандығын көрсетті.

Кеңес өкіметі Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерінде бірнеше күннен бастап, НКВД / Народный комиссариат внутренных дел / ұйымдарының адамадары Кеңес еліндегідей тыңшылар арқылы жазықсыз адамдарға сенімсіздік білдіріп қуғын сүргін жүргізілді. 1940 жылдың маусым айында Батыс Украина жерінде помещиктерді, котолик шіркеу адамдарын, әскери адамдарды ешқандай сотсыз тұтқындап, атып отырған. Қызыл Армия кеткеннен кейін Львов, Станислав, Дрогобич қалаларының түрмелерінен бірнеше жүздеген адамдарыдың өлігі табылған. Кеңес өкіметі жергілікті халықтардың рухани мәдениет ескерткіштерін талқандап, мектептер мен жоғарғы оқу орындарын да коммунистік идеологияға бағындырды. Орыстандыру саясатын кең түрде жүргізе бастады.

Әсіресе Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерінде бұрыннан тұрып келе жатқан поляктардың жағдайы кеңес билігі орнағаннан кейін өте ауыр болды. Поляк солдаттары мен офицерлерін жаппай тұтқындап, Львов қаласындағы " Бригидки " түрмесіне жапқан. Одан кейін Козельск, Старобельск және Остамков концлагеріне айдаған. Батыс Украина мен Батыс Белорус халықтарының 10% НКВД ұйымдарының шешімімен КСРО – ға жер аударған. Халықтың 1/3 поляктар қуғын – сүргінге ұшырады. 1939 жылдың желтоқсан айының 29 күні шыққан СНК СССР " Арнаулы жер аударылған адамдарды еңбекке тарту туралы " және 1940 жылғы 2 – наурыз айындағы шыққан жарлық бойынша жер аударылған адамдардың семьялары да жер аударуға жатқан [8. 28 – 30бб].

1941 жылы мамыр айында қол қойған жарлығы бойынша Батыс Украина мен Батыс Белоруссиядан жер аударылған 95 мың адам болған. Олар Қазақстанға, Алтай өлкесіне және Краснояр, Омбы облыстарына жіберілген. Жаппай жер аударылған адамдардың 16 % баратын жеріне жете алмаған. Бұл барып тұрған халықтарға жасалған геноцид саясаты болды. Бұл жайында поляк тарихшысы Вл. Бартошевский былай жазды: " Ресейде алты және жеті ұрпақтан тұрған поляктарды жер аудару бұрын соңды бірде – бір елде болып көрмеген, Кеңес өкіметінің геноцид саясаты, Польшаның шығыс ауданынан 1,5 млн. адам жер аударылған, олардың арасында поляктар, поляк еврейлері, украин және белорустар да болды [16.104б].

 

1.4 Кеңес – польша қарым – қатынастары

3-сурет Владислав Сикорскийдің партреті.

Владислав Сикорский 1881 жылы 20 мамырда Австро – Венгрия территориясындағы Галицияның Подкарпат воеводствасындағы Тушов – Народовы ауылында дүниеге келген. Жешувте білім алып, Львовта гиназияны тамамдайды. 1902 жылы Львовтың саяситехникалық институтының «жол және көпір» факультетіне оқуга түседі. Ал 1908 жылы В. Сикорский Львовтық Белсенді Күрес Одағын құрушылардың бірі болады, сосын 1910 жылы – жергілікті «Стрелец» поляк азаматтарының әскериленген одағының төрағасы болады. 1914 жылдан бастап галициялық Халық комитетінің мүшесі, 1916 жылдан бастап оның әскери бөлімінің бастығы болды. Осы кезеңде В. Сикорский мен Ю. Пилсудский арасында күшті шиеленіс басталады: Пилсудскийден айырмашылығы, Сикорский поляк мемлекетін Австро – Венгрияның қамқорлығында қайта құру үшін күресті. 1916 – 1918 жж. Сикорский австриялық армиядағы поляктарды жинаумен айналысты.

1918 жылы қарашадан бастап Владислав Сикорский Поляк Әскерінің құрамына кіреді: Галициядағы «Восток» әскери тобының штаб бастығы, «Бартатув» және «полковник Сикорскийдің тобы» әскери топтардың бас қолбасшысы болды.

1919 – 1921 жж. кеңес – поляк соғыс кезінде В.Сикорский 9 – шы жаяу әскери дивизияны және Киев науқаны кезінде Полесск әскери тобын, Варшава науқаны кезінде 5 – ші армияны, Замостье үшін болған шайқаста 3 – ші армияны басқарды. Варшава үшін болған шайқаста Сикорскийдің қолбасшылығындағы әскери бөлімше поляк астанасының солтүстігінде үлкен тойтарыс беріп, бұл Пилсудскийге үлкен жеңіс соққысын беруге мүмкіндік берді. Осы Варшава үшін болған шайқаста Сикорский Польшаның ең жоғарғы әскери орденімен марапатталады - «Virtuti Militari». 1921 жылы сәуірде В.Сикорский Поляк армиясының Бас қолбасшысы және Бас Штабты басқарып, Ю.Пилсудскийдің орнын алмастырады.

1922 ж. 16 желтоқсанда елдің президенті Габриэл Нарутович өлтірілгеннен кейін Сеймнің төрағасы Мацей Ратай Поляк армиясының Басқолбасшысы В.Сикорскийге Министрлер Кеңесінің Төрағасы орнын ұсынады, бір уақытта Сыртқы істер министрлігін де басқарды. В. Сикорскийдің үкіметі ішкі тұрақтылықты қалпына келтіріп, Батыс елдерінің Польшаның шығыс шекараларын мойындауына қол жеткізеді.

1923 – 1924 жылдары В. Сикорский жаяу әскердің бас инспекторы, 1924 – 1925 жж. – В. Грабскийдің үкіметінде әскери министр, 1925 ж. Львовтағы польяк Әскерінің 6 – шы бөлімшесін басқарды.

1926 ж. Мамыр төңкерісі кезінде Сикорский Львовтағы әскери бөлімшені басқарды, бірақ үкіметке ешқандай көмек көрсеткен жоқ, дегенмен Ю.Пилсудскийдің басшылығындағы бүлікшілердің міндетін айтарлықтай жеңілдете түсті.

1939 ж. 1 қыркүйекте Германия польшаға соғыс ашқан кезде В. Сикорский елдің маршалы Эдварда Рыдз – Смиглыдан майданға жіберуді өтінеді, бірақ жауап алған жоқ. Қайтадан Францияға барып, ол жерде 28 қыркүйектен бастап эмиграциядағы поляк армиясын жасақтайды. 1939 жылы 30 қыркүйекте В.Сикорский эмиграциядағы поляк үкіметінің премьер – министрі болады (бұл орынды 1943 жылы өзі қаза болғанға дейін басқарды). 1939 жылы 7 қарашада Поляк Республикасының Президентінің Жарлығы бойынша В.Сикорский Қорғаныс күштерінің Бас инспекторы (Басқолбасшы) болып тағайындалады. Оның Францияда құрған армиясы 84 мың адамды құрап, немістер Францияға соғыс ашқан кезде француз, ағылшын әскелерімен бірге белсенді соғыс қимылын жүргізеді. Дегенмен Франция тізе бүккеннен кейін поляк бөлімшелері Англияға қарай бет алып, 1940 ж. 5 қыркүйекте Ұлыбританияның Қорғаныс күштерінің құрамына кіреді.

Немістер КСРО – ға соғыс ашқаннан кейін, 1941 ж. 30 шілдеде В.Сикорский Англиядағы кеңестік елші И.М.Майскимен Кеңес үкіметімен дипломатиялық байланысты қайта орнату және елдің Шығысында поляк армиясын құру туралы келіссөз жүргізеді. 1941 – 1942 жж. Ол Ресейдің Бузулык ауданында жасақталған генерал Андерстің поляк армиясын жасақтау операцияларына қатысады.

Генерал В.Сикорский қызы Софьямен бірге 1943 ж. 4 шілдеде Гибралтарға жақын маңда әуе апатынан қайтыс болады.

1941 жылы 22 маусымда фашистік германия Кеңес Одағына шабуыл жасады. Германия Кеңес Одағына шабуылын бастаған күні – ақ У. Черчилль радиодан сөйлеген сөзінде: " Нацистік тәртіпте ашкөздік пен нәсілдік үстемдікке ұмтылудан басқа ешқандай да салттары мен қағидалары жоқ. Өзінің қаталдығы мен ызалы басқыншылығы жөнінен ол адамзат бұзықтығының барлық түрлерінен асып түсті. Соңғы 25 жылда ешкім коммунизімнің менен асқан қарсыласы болған жоқ. Мен өзімнің ол туралы айтқан бірде – бір сөзімнен бас тартпаймын.

Біз Ресейге және орыс халқына қолымыздан келген барлық көмегімізді береміз... Ресейге төнген қауіп – бізге және Құрама Штаттарға төнген қауіп, сол сияқты, өзінің ошағы мен үйін қорғап жатқан әрбір орыстың ісі... Өткен шақтағы қайшылықтар мен алауыздықтарға қарамастан Англия осы соғыста Кеңес Одағына қолдайтынын мәлімдеді [18.110-111бб].

1941 жылы 23 маусымда Польшаның Эмиграциядағы үкіметінің басшысы Владислав Сикорский радиодан сөйлеген сөзінде гитлерлік Германияға қарсы Кеңес Одағымен бірігіп күресу мүмкіндігін мәлімдеді. 24 маусымда АҚШ президенті Ф. Рузвельтте Кеңес Одағына қолдау білдірген мәлімдеме жасады. Кеңес Одағы да өздеріне одақтастар іздей бастады. 1941 жылы 12 шілде де бір – біріне көмектесу туралы кеңес – ағылшын келісіміне қол қойылды.

Поляк – Кеңес қатынастары айрықша күрделі болатын, өйткені Польша – Кеңес Одағынан аса ауыр 1939 жылдың оқиғалары тұр еді. Соған қарамастан Поляк үкіметі Кеңес Одағы басшыларымен келіссөздер жүргізуге келісті [2.84б].

1941 жылы 3 – желтоқсанда В. Сикорски мен И. В. Сталиннің кездесуі болды. Кездесуге поляк жағынан генерал В. Андерс пен елші С. Кот, кеңес жағынан КСРО Сыртқы істер халық комиссары В. М. Молотов қатысты. Сикорски кешірім жарияланғанына қарамастан әскерге аса қажетті бірталай поляк азаматтары қамаудан әлі босатылмай жатқанын айтты. Сталин ондай жағдайдың болуы мүмкін еместігін, өйткені кешірім барлық поляктарды қамтығанын ескертті. Поляк үкіметінің басшысы қамаудан әлі шыкпаған 4000 офицердің тізімі бар екенін, поляк мәлім