Баланың мектепте оқуға функционалдық дайындығы, оның негізгі көрсеткіштері мен диагностикалық әдістері.

Мектеп оқуына функционалдық даярлық - бұл жоғары нерв жүйесі жағдайына, соның ішінде, екінші сигнал жүйесі, шартты байланыстардың қарқындылығы және беріктілігі, баланың тежеу қабілеті, қозғалыс моторлық функцияларының жағдайы, тіл кемістіктері немесе олардың болмауы т.б. болып табылады.

Нерв жүйесіне зер салсақ, бала миының сыңарларындағы ми қыртыстары мен сайлары, ми қыртысындағы аймақтар мен сезім мүшелері толық түзіліп жетілмеген. 6-7 жаста тері сезімі өте жоғары дамиды, сондықтан жас бала терідегі жарақатты ауыр сезінеді.

Ми сыңарларындағы есту аймағы есту мүшесі құрылысы жағынан ересек адамға ұқсас болғанымен де жас баланың естігіштік қасиеті төмен, оның естігіштігі жас өспірім шағында артады. Педагог оқыту барысында 6-7 жасар баланың сөзден гөрі дыбысты, яғни жоғары тонды естігіштігі басым болатынын ескеру керек.

3-7 жас шамасында бала миының салмағы 200 грамм артып, ересек адам миының 4/5 бөлігіне жетеді. Ми бөліктерінің даму мерзімі де әр түрлі болады. Бала 6 жасқа дейін белгілі тәртіпке машықтанып, әр түрлі әдеттерді үйрене алады. Сондықтан осы кезде бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген жөн. Егер күнделікті жас бала ас алдында қолын жуып, тамақ ішуді әдетке айналдырса, бұл қасиет қалыптасып, өзінен-өзі орындалатын болады да, шартты рефлекске айналады.

Ми қызметінің ең күрделі функциясы ылғи жаттығуды талап етеді. Шартты рефлекстердің ішкі тежелуі ми қыртысында болатын өте күрделі процестерге байланысты. Егер шартты тітіркендіргіш қатарынан бірнеше рет шартсыз тітіркендіргішпен ұштастырылмаса, онда ми қыртысындағы шартты рефлекстің орталығында ішкі тежелу дамиды. Оқушыларда сабақ барысында берік болып қалыптасқан шартты рефлекстер (оқуға машықтану) қайталанбайды да, оқушы терең, тұрақты білім ала алмайды. Шартты рефлекстер түзілгенде ми қыртысында уақытша байланыстар пайда болады. Осы уақытша байланыстардың өсуінен кейбір шартты рефлекстер жойылып жаңа рефлекстер пайда болады.

Сабақ барысында ішкі тежелістің ажырату түрін ескерудің маңызы зор. Өйткені оның оқушыларды жазуға, оқуға, музыкалық дыбыстарды айыруға, көрген-білгенін сипаттап айтып беруге жаттықтыруға тікелей ықпалы бар.

Ал сыртқы тежелу үлкен ми сыңарлары қыртысында белгілі шартты рефлекстер туғызатын қозу ошағы пайда болғанда ғана байқалады. Сабақта мұғалімнің дауысы қатты шықса, күн күркіресе, бөлме қапырық болса, бала жазу жаза алмайды. Мұғалімнің сабақ материалын дауысын қатты шығарып түсіндіруі де баланың шартты рефлексін тежеп, сабақты нашар ұғуға апарып соғады. Нерв процестері: қозу мен тежелу ми қыртысында белгілі қарым-қатынаста болады. Осы процестердің ми сыңарларының белгілі бөлігінде өтуі адамның жеке басындағы психологиялық ерекшелігін тудырады.

Тежелу процестері де қозу сияқты ми қыртысының бір бөлігінде түзіліп қана қоймай, басқа бөлімдерге таралады. Нерв процестерінің бұл қасиеті иррадиация деп аталады. Мысалы, 6-7 жасар бала көрген фильмдегі эпизодтарды айтып, сондағы кейіпкерлердің ролін ойнайды. Сонда оның дауыс ырғағы, көңіл-күйі, іс-әрекеті өзгеріп отырады. Тек қана қозу процесі ғана емес, тежелу процесі де иррадиацияланады. Мұны баланың сабақта «екі» деген баға алғанда көңіл-күйінің төмендеп, жабырқауынан байқауға болады. Педагогтың біркелкі дауыс ырғағы да баланың ұйқысын келтіреді, яғни тежелу ми қыртысының барлық бөлігіне таралады.

Нерв процестері бір бөлікте пайда болып, мидың басқа бөліктеріне таралуымен қатар, бастапқы пайда болған жерге шоғырланады, яғни концентрация қасиеті болады. Тежелу процесінің шоғырлануы оқу материалдарын жақсы меңгеруге септігін тигізеді. Оқушының қозу және тежелу процестері күшті щоғырланатын болса, ол өз қуанышы мен ренішін сыртқа білдірмейді.

Бала мұғалімнің түсіндірген сабағын қызыға отырып тыңдаса, ми сыңарларының қыртысында қозу пайда болады. Басқа тітіркендіргіштердің әсерінен қозудың айналасында тежелу дамиды да, бала басқа затқа зейінін аудармайды. Бұл-жарамсыз индукция. Сабақ қызықсыз түсіндірілсе, ми қыртысының қабылдау орталығында тежелу дамиды да, айналасында қозу туады, сондықтан бала кез келген дыбықа көңіл бөліп, сабақты нашар тыңдайды. Бұл- жарамды индукция. (Латынның қозу деген мағынасындағы сөзіне негізделген жекеден жалпыға, жеке фактілерден қорытындылауға негізделген логикалық метод). Оқыту процесінде тежелу қасиетін тәрбиелеудің мәні зор.

Тежелу процестері нашар дамыған баланың тәртіпке, эстетикалық нормаларға машықтану өте қиын, ол саналы ойлай алмайды да, әр түрлі факторлардың әсерінен зейінін шоғырландыру қабілетінен айрылады. Тежелуді әсіресе балалық шақта жаттықтырған жөн.Тежелеуге жаттыққан балада нерв процестері тез жинақталып, ақыл-ой қасиеті артып, іс-әрекеті тәртіпке келеді. Ми қыртысындағы қозу мен тежелу процестерінің ауысуы тұрақты қарым-қатынаста болады, сөйтіп организм кез-келген жағдайға бейімделе алады.

Ми қызметінде екі түрлі сигналдық жүйе болады. Айналадағыны тері, көз, құлақ т.б. мүшелер арқылы түйсіну, қабылдау, елестету 1 сигналдық жүйе болып табылады. Бірінші сигналдық жүйе еңбек процесінде, оқу барысында спортпен айналысқанда маңызды орын алады. Оқыту процесінде бірінші сигналдық жүйе арқылы оқушыларға айналадағы шындықты, заттар мен құбылыстар туралы көрнекі түрде түсіндіруге болады. Сөз, сөйлеу және солардың негізінде туатын уақытша байланыстар екніші сигналдық жүйеге жатады. И.П.Павловтың пікірінше, сөз-бірініші сигналдың хабаршысы. Адам сөз арқылы заттар мен құбылыстарды ғана емес, оның қасиеттерін ажыратып, абстракциялауға да, дерексіздендіруге де күші жетеді. Екінші сгналдық жүйені бірінші сигналдық жүйеден бөліп алуға болмайды, екеуі бірімен-бірі тығыз байланысты.

Баланың тілін дамытып, ойын тереңдетуге екінші сигналдық жүйе мүмкіншілік туғызады. Оның дамуы семьяда, балабақшада, мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының сапасына байланысты. Бала қоғамдық тәжірибе мен мінез-құлық нормаларын еліктеу арқылы меңгереді. Алты жаста баланың сөз қоры 2,5-3 мыңға жетіп, сөйлеу қабілеті дамиды. Оның сөзінде лексикалық, фонетикалық, синтаксистік оралымдар айқын көрінеді. Сөз мазмұнын түсіну мектепте қалыптасады. 6-7 жасар бала өзінің ана тілімен қатар, екінші тілді де қиналмай меңгере алады.

Баланың зейіні, есі, ойлауы, қиялы рольдік ойын барысында қалыптасады. Қимыл-қозғалыс ойындары баланың ерік- жігерін, қол-аяқ, дене қозғалыстарын жетілдіріп, жүрісін қатайтып, жаттықтырады. Күн режимі дұрыс құрылса, гигиеналық факторлар жағдайлы болса, ми қызметі жеңілдеп, баланың еңбек етуге қабілеті арта түседі.

Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша баланың мектепке даярлығын морфологиялық және физиологиялық даму деңгейімен анықтауға болады.

Мектепке даярлық Керн-Ийрасек тесті және морфологиялық-функционалдық көрсеткіштер бойынша анықталады. Аталған тест бойынша бала үш тапсырма орындауы тиіс. Олар: адам суретін салу, үш сөзден тұратын сөз тіркесін және бесбұрыш пішіні берілген нүктені көшіру. Орындалған тапсырмалар 5 баллмен бағаланады. Мұндағы ең жоғары балл-1, ең төменгісі –5. бала психологиясы дұрыс дамыса, берілген үш тапсырманы толық орындайды. 3-6 балл аралығында баланың дамуы орташадан жоғары, 7-11 балл-орташа, 12-15- нормадан төмен. (Қосымшаны қара)

1. Психологиялық дайындық және оның диагностикасы.

2. Баланың мектепке бейімделуі, бірінші сынып оқушысының бейімделу кезеңіне сипаттама.

3. Баланың мектепке келуінен бастап оның өмірінің мүлдем жаңа кезеңі басталады. Бұл кезеңге ол тиісті дәрежеде даяр болуы тиіс. Алдымен бала оған жаңа праволар ғана беріп қоймай, сонымен қоса едәір қиындығы бар міндеттер артатын маңызды іс-әрекет жасауға даяр болуы тиіс. Кішкентай мектеп оқушысы айналасындағылардан өзінің оқу сабақтарына деген құрмет күте отырып, өзі де мұғалімнің барлық тапсырмасын жүйелі орындауға, сол сәтте қаласа да, қаламаса да, өзін мектеп ережелеріне сәйкес ұстауға міндетті болып саналады.

Жасы 6-7 жеткен балалардың көпшілігі мектеп оқушысының жағдайына көшуге ұмтылады, алайда ол жағдайдың не екенін олар барлық кезде бірдей айқын түсіне бермейді. Кейде оларды портфельге ие болғысы келу, өзін үлкен санау, бағалар алу және т.б. тәрізді істің таза сыртқы жақтары қызықтырады. Оқушы жағдайына шын мәнінде даяр деп оны мектептің сыртқы жиѕаздары ғана емес, жаңа білімдер алу мүмкіндіктері қызықтыратын, яғни біршама дамыған танымдық ынталары бар баланы айтамыз. Тек осы негізде ғана балалар өздерінің мектептегі міндеттеріне тиісті дәрежеде жауапкершілікпен қарауға қабілетті болады. Алайда мектеп оқушысы болғысы келу тілегі мен оқуға байыпты көзқарас жеткіліксіз: мұнымен қоса осы тілек, осы қатынасқа ситуациялық себептерді бағындыра білу, сабақ үстінде өзін зейінді болуға көндіру, кейде жалықтыратын ережелерді жаттау, қиын есептің шешімін табанды түрде ойластыру қажет. Басқаша сөзбен айтқанда, болашақ оқушыға өз мінез-құлқын, оның ішінде өзінің танымдық іс-әрекетін ерікті басқару, оны оқу міндеттерін шешуге бағыттап отыру қажет болады.

Мектептегі оқуға дайындық деген ұғым- мұнда бала дамуының мектептегі оқу процесіне қатынаса алу қабілетін білдіреді. Мектепке дайындық түсінігіне ақыл-ойының даму дәрежесі, эмоционалдық және әлеуметтік пісіп-жетілу жатады.

Баланың мектепте оқуға психологиялық дайындығын анықтауда қолданылатын әдістер: бақылау, тест, әңгіме, ата-аналармен анкета, және т.б.

3. Бейімделу (адаптация) - тіршілік ету жағдайына адамның өз тұлғасын қолайлау әрекеті. Тәрбиелену және оқу барысына байланысты қоғамда белгіленген ережелерге оқушылардың өз тәртібін сәйкестендіру болып табылады.

Мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл кезеңнен қиналмай өтуі- оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің белгісі. Бірақ 6-7 жасар баланың барлығы бірдей емес. Олардың көпшілігі бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп өміріне етене араласып кете алмайды.

Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады:

1. Жаңа мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті дағдылар болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу, режимдік сәттерді жіберіп қою пайда болады. 6-7 жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын әрдайым тексеріп балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.

Біріші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым-қатынастардың сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болса да тоқтатып отырады.

Бірінші сынып оқушысы көбіне жаңа ортаға үйренісе, балалармен бірден таныса алмайды, өзін жалғыз сезінеді.

Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті, мұғалімнің берген бағасына мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ бірінші сыныпта оқу процесі әдетте балалар белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті жағдайларда қолданылатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген қажеттілік арнайы қарастырылмаған. Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл-ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады. Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықылас нашар қалыптасады, балада оқуға деген алғашқы құштарлық өте бастайды да, осының нәтижесінде селқостық пен немқұрайдылыққа салынады.