Жастағы балалардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.

6-7 жастағы балалардың танымдық процестерінің маңызды ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға болады:

Тіл. Мектепке барар алдында баланың сөздік қоры үлкен кісілермен кәдімгі өмірдің өзіне қатысты кез-келген мәселесі бойынша түсінісе алатындай дәрежеге жетеді. Бұл жаста бала қандай сөзді қолдануға болады, ал қандай сөздер соншалықты жағымсыз, тіпті оларды айту ұят екендігін түсінеді. Бала сөзге дыбыстық талдау жасай алады. Сөзді дыбыстарға бөліп, сөздегі дыбыстардың ретін анықтай алады (егер бала балабақшаға барып жүрсе). 6 жасар бала түсінікті тілмен-контексті тілмен қатынас жасай алады, яғни не туралы айтылу керектігін жеткілікті түрде толық сипаттап бере алатын тіл деңгейінде, сондықтан да талқыланатын жағдай тікелей қабылдаусыз да толық түсінікті болады.

Сенсорлық даму. Бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оған ұсынылған заттардың да түрін, пішінін дұрыс атай алады, заттарды мөлшеріне қарай сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады. Және ол қарапайым пішіндерді бейнелеп, оларды берілген түске бояй алады. Бұл жастағы балалар заттардың белгілі бір эталондарға сәйкестігін көрсете алады. (эталондар- бұл адамзаттың ойлап шығарған заттарының негізгі қасиеттері мен сапаларының үлгісі).

Әсерленушілік пен білуге құмарлық қаншалықты басым болғанмен, бұл жаста қабылдау әлі ұйымдаспаған. Әлі де мақсатты түрде қарау және көру, тыңдау және есту, т.б. қажетті біліктіліктері қалыптаспаған.

Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты, өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Ерік күшін талап ететін ырықты зейін әлі де болса нашар дамыған.

Айналаны зерттеуге бағытталған баланың танымдық белсенділігі оның зейінін зерттеу объектілеріне қызығушылығы жоғалғанша аударады. Егер 6 жасар бала өзіне маңызды ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2 тіпті 3 сағат ойнай береді. Осылайша ол ұзақ бар ықыласын аударып өнімді іс-әрекетпен айналыса алады. Алайда бұлай зейінді шоғырландыру - баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылықтың салдары. Егер оған ұнамайтын іс-әрекетте ықыласты болу керек болса, ол қажып, алаңдап, тіпті өзін өте бақытсыз сезінеді.

Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра алады. Дегенмен де, бұл жастағы балалар өз тәртіптерін еркін реттей алса да, ырықсыз зейін басым болады.

Балаларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшілігі сабақтарда ойын элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға негізгі себеп болып табылады.

Ес. Мектепке дейінгі жас - естің қарқынды даму кезеңі. Ес- жетекші танымдық процесс болып саналады. Ес процестерінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын, қалағанынша меңгере де, жан-жақты жетіле де алмас еді. Шын мәнінде мектепке дейінгі жаста баланың тілді меңгеруі соншалықты, ол нағыз ана тілін йеленуші (таратушы-носитель) болады. Ес бала үшін маңызды оқиғалар мен мәліметтерді жадында қалдырады және сақтайды. Мектепке дейінгі балалық шақ адамның барлық қалған өміріне көп естелік қалдырады.

6 жасар бала енді еркін есте сақтай алады, еске сақтау тәсілдерін саналы қолдана алады. Бірақта ырықсыз еске сақтау жемісті бола бермек.

Ойлау. Тіл дамуы және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының ерекшелігі – танымдық белсенділігі.

Ойлау- сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс- қатынастарының адам миында жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.

Баланың білуге құмарлығы үнемі айналадағы әлемді танып білуге бағытталған. Бала ойын барысында эксперимент жүргізеді, себеп – салдарлық байланысты және тәуелділікті анықтауға тырысады. Онда айналадағы өмір құбылыстары бойынша көптеген сұрақтар туындайды. Ақыл- ой жағынан бала қаншалықты пәрменді болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан түрлі болады.

Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл- қозғалыстары туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау - 6 жасар бала ойлауының негізгі түрі. Әрине ол жекелеген жағдайларды логикалық ойлауды да орындай алады, бірақ та бұл жаста көрнектілікке сүйенген оқыту басымдырақ болады.

Қиял. 6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайдар құра алады және баланың өзі әртүрлі жағынан көрінеді.

Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрлеріне өте алады. Тілі және қиялы жасқы дамыған бала қызықты сюжет ойлап шығарып, айтып бере алады. Тез арада жанынан ойлап шығарады (импровизация), өз шығармасына рахаттанып, оған басқа адамдарды да қатыстыра алады. Қиял бала өмірінде үлкен роль атқарады.

Қиялдың үздіксіз жұмысы - баланың айналадағы әлемді танып білуінің және игеруінің маңызды жолы.

Әр баланың қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Қиял баланың барлық психикалық процестерімен ұштасып жататын процесс. Қиялда творчестволық элементтер пайда болады. Бұл элементтердің жүйелі оқуға көшуде үлкен маңызы бар.

Кейінгі жылдардағы зерттеулер нәтижесі бойынша жас бала өте икемді және жеңіл оқытылады, ол бұрынғы есептегеннен гөрі көбірек меңгере алады. Ал бұл мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының танымдық мазмұнын мағыналы байытуға жаңа бағыттар береді. Дегенмен, баланың мүмкіндіктері шексіз емес, оның жасының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты олар шектеулі.

Мектеп жасына дейінгі балалардың үлкен мүмкіндіктерін жүзеге асыруда қолданылатын тәрбиелеу әдістері мен түрлері мектепке дейінгі жастың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып құрылған жағдайда ғана ең жоғары нәтиже береді. Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуды тек дидактикалық ойындар, тікелей бақылаулар және пәндік сабақтар, әртүрлі практикалық және бейнелеу іс-әрекеттері түрінде жүргізуге болады, бірақ ешқашанда дәстүрлі мектеп сабағы түрінде жүргізуге болмайды.

Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылатын және жүргізілетін ойын-сабақтарының негізі ойын- осы жастағы іс-әрекеттің жетекші-негізгі түрі болып табылады.

. Баланың мектепке психологиялық дайындығы

Жоспары:

1. «Мектепте оқуға психологиялық дайындық» ұғымы

2. Баланың мектепте оқуға дайындығын анықтайтын

шамалар.

 

1. «Мектепке психологиялық дайындық» деп балалардың құрдастары ұжымында мектептік оқу бағдарламаларын меңгеру үшін психикалық дамудың қажетті және жеткілікті деңгейі түсініледі.

Дамудың қажетті және жеткілікті деңгейі, оқыту бағдарламасы баланың «таяудағы даму аймағына» жететіндей болуы керек. Ал «дамудың таяудағы аймағы» баланың ересектермен біріге отырып қол жеткізетін жетістігімен айқындалады. Егер баланың психикалық дамуының өзекті деңгейі мектептегі оқу бағдарламасын меңгеру үшін қойылатын талаптан төмен болса, онда бала мектепте оқуға психикалық дайын емес деп есептеледі.

Кеңес және ресей психологиясында мектепке психологиялық дайындық мәселесін теориялық жетілдіру Л.С.Выготскийдің еңбектеріне негізделеді (Божович Л.И., 1968, Эльконин Д.Б., 1989; Салмина Н.Г., 1988, Кравцова Е.Е., 1991 т.б.).

Мектепте табысты оқуға неғұрлым мәнді әсер ететін баланың психикалық дамуының бірнеше өлшемдері бар, олар: баланың мотивациялық дамуының белгілі деңгейі (оқудың танымдық және әлеуметтік мотивтері), ерікті әрекеті мен зияттылық (интеллектуалдық) сферасының жеткілікті дамуы.

Мектепке дайын бала адамдар қоғамында белгілі бір бағытты (ересектер әлеміне жетуге жол ашатын) ұстауға қажеттіліктен (оқудағы әлеуметтік мотив) және өзі үйде қанағаттандыра алмайтын танымдық қажеттіліктерден де оқығысы келуі мүмкін. Осы екі қажеттіліктің бірігіп араласуынан баланың қоршаған ортаға жаңа қатынасы пайда болады. Ол «оқушының ішкі ұстанымы» деп аталады (Божович, 1968) Л.И.Божович оқушының ішкі ұстанымын мектептегі оқуға дайындықтың белгісі деп есептеп, оған үлкен мән берген.

Баланың мектепке дайындық мәселесіндегі ерітілік сферасының өлшемдері:

- баланың өз әрекеттерін белгілі бір ережеге саналы

бағындыра алуы;

- берілген талаптар жүесіне бағыттала алуы;

- сөйлеп жатқан адамды зейінімен тыңдай алуы;

- талап етілген тапсырманы үлгіні көзбен қабылдау

бойынша дербес орындай алуы.

Мектепке психологиялық дайындықтың зияттылық

сферасының өлшемі баланың меңгерген білімдерінің жиынтық санымен емес, зияттылық процестердің даму деңгейімен өлшенеді: «...бала қоршаған шындықтағы құбылыстардың мәнді жағын бөле білуі, оларды салыстыра, ұқсастығы мен айырмашылығын көре білуі керек. Ол ой қорытындысын жасай білуі керек. Құбылыстардың себептерін тауып, қорытынды шығара білуі керек» (Божович Л.И., 1968). Жақсы оқу үшін бала өзінің танымының пәнін бөле білуі керек.

Баланың мектептегі оқуға психологиялық

Дайындығына және бір қосымша талап – оның тілінің дамуы. Тіл – зиятпен тығыз байланысты және баланың жалпы дамуымен қатар логикалық ойлауының деңгейін де бейнелейді. Бала сөздерде жеке дыбыстарды таба білуі керек, яғни оның фонематикалық естуі дамыған болуы керек.

Мектепке психологиялық дайындықты анықтауда

баланың қарым-қатынас жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Қарым-қатынастың негізгі үш сферасы бөлініп көрсетіледі: ересектермен ерікті қарым-қатынас, құрдастарымен ерікті қарым-қатынас, өзінің өзіне қарым-қатынасы.

Ортақ іспен шұғылданатын сыныпқа келген соң, бала өзі сияқты өзге балалармен өзара қарым-қатынасқа түсе алуы керек. Ол балалар қоғамына еніп, олармен бірігіп әрекет ете алуы және олармен келісімге келе алуы, қорғана білуі де керек. Демек, баланың өзгелермен қарым-қатынасқа түсуге қажеттілігі дамыған болуы, балалар тобының мүдделері мен дәстүрлеріне бағына білуі, оқушы рөлін алып жүруге қабілетті болуы керек.

2. Мектепке келумен баланың бүкіл өмір тіршілігі мен іс-әрекеті қайта құрылады. Бұл кезең мектепке 6 жастан келетін бала үшін де, 7 жастан келетін бала үшін де бірдей қиын. Физиологтардың, психологтардың және педагогтардың бақылаулары 1-сынып оқушыларының арасында дара психофизиологиялық ерекшеліктеріне қарамай, жаңа жағдайға қиын бейімделетін, жұмыс режимін және оқу бағдарламасын әрең меңгеретін немесе мүлдем меңгермейтін балалардың кездесетінін көрсетеді. Оқытудың дәстүрлі жүйесінде осы балалардан үлгермеуші және екінші жылға қалатын балалар шығады.

Баланың оқуға дайындығының мәнін, құрылымы мен компоненттерін түсінумен байланысты, оның негізгі шамалары айқындалады.

Мектепке келген балалардың мектепте оқуға жетілгенін анықтауда балабақша тәрбиешілері мен бастауыш сынып мұғалімдеріне көмектесетін арнайы диагностикалық әдістемелер бар. Барлық әдістемелер түрлі деңгейлік сыныптарды топтастыруда тәжірибеден өткізіліп, дәлеледенген.

Баланың мектепке дайындығы – жоспарлау, бақылау, мотивация, зиятының даму деңгейі сияқты шамалармен анықталады.

Бала мектепке дайын емес: өзінің әрекеттерін жоспарлай, бақылай алмайды, оқу мотивациясы төмен (тек сезім мүшелерінің мәліметтеріне сүйенеді), өзге адамдарды тыңдай алмайды, ұғымдар формасындағы логикалық операцияларды орындай алмайды.

Бала мектепке дайын: өзінің әрекетін жоспарлап бақылай алады немесе бақылауға тырысады; заттардың жасырын қасиеттері мен қоршаған дүние заңдылықтарына сүйенеді, оларды өзінің әрекеттерінде пайдалануға тырысады, өзге адамдарды тыңдай біледі, сөздік ұғымдар формасындағы логикалық операцияларды орындай алады немесе орындауға тырысады.

Баланы мектепке педагогикалық жағынан дайындау

Ғылым – педагогтың баланы мектепке дайындау туралы пікірлері мен зерттеулері. Баланы мектепке дайындаудағы білімдік, іскерлік дағдыларын қалыптастыру. Баланың дүниетанымын қалыптастыру жолдары. Педагог - ғылымдардың еңбектеріне тадау. Оқу – іс әрекеттерін қалыптастыруда ойынның алатын рөлі. Сабақ - баланы мектепке дайындаудың негізгі формасы.