Нарығының реттеу

Мақсаты:

«Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын реттеу» түсінігін зерделеу, бағалы қағаздар нрығындағы тәуекелдердің пайда болуына әсер ететін тәуекелдер мен факторлардың күрделі сипатын ашып көрсету. Сонымен қатар, өзін өзі реттеуші ұйымдардың түрлерін, қызметтері мен міндеттерін айқындап көрсету.

Лекция жоспары:

1. Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері

2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын реттеу, және оның түрлері

3. Өзін - өзі реттеу ұйымдары

 

Тақырыптың негізгі ұғымы:

Кез – келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып келе жатқан экономикалық құбылыстарға сай болуы шарт. Себебі құқықтық нормаларды шығару белгілі–бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге бағытталған. Қазақстан халық шаруашылығын дамытудың «кеңістік» үлгісінен экономикалық еркін өркендеуінің нарықтық үлгісіне өту кезі құқықтық негіздерді түбегейлі реформалау арқылы нарықтық қатынастарды дамытуға жол ашатын заң шығаруды қажет етеді. Әлбетте бұндай реформа жүргізудің мақсаты – осы тұрғыда тіпті жаңа заң шығару емес, революцияға дейінгі Ресей империясы мен Кеңес мемлекеттерінің жаңа экономикалық саясат кезінде орын алған құқықтық институттарды қалпына келтіру және нарықтық үлгімен дамыған өркениетті мемлекеттердің тәжірибесін үйреніп, оны мемлекетіміздің экономикасын реттеуге бейімдендіру.

Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету деген мемлекеттік органдардың бағалы қағаздар айналысы тиімді және мағыналы болуы үшін белгілі–бір жағдай жасайтын заңдар шығару. Сол заңдардың мемлекет мүддесі мен халық керегін қанағаттандырып, нарықтық қатынастарға бер алған қоғамның обьективті экономикалық талаптарына сай келуі. Қазіргі кезде Қазақстанның заңдарына мемлекетіміздің егемендік алғаннан бергі шыққан заңдар, Президенттің жарлықтары және үкіметтің қаулылары, сонымен қатар Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның құқықтық актілері жатады. Бағалы қағаздар нарығын құқықтық ережелермен қамтамасыз ету мәселесіне ақшалы қарыз міндеттемелерінің айналысы және белгілі бір ұйымдық–құқықтық түрде құрылған шаруышылық субьектілерін басқару мен олардың меншігіне қатынасу құқығы кіреді. Бағалы қағаздар нарығындағы мүліктік құқық олар туралы шыққан заңдарда көрсетілген ерекше құжатпен расталады. Ол құжат бағалы қағаздар деп аталады.Бірақ олардың кейбірі азаматтық–құқықтық қатынастармен расталғанымен бағалы қағаздар нарығына айналысқа түспейді. Мыс., Қазақстан заңдары бекіткен – ипотекалық куәліктер, сол сияқты коносамент және тауарларды орналастыру құжаттары тауар нарығына айналысқа түседі. Ал бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының құрамдас бөлігі. Қаржы нарығы капитал нарығы мен ақша нарығынан құралатындықтан бұл жерде осы аталған екі нарықтың құқықтық қамтамасыз етілуі сөз болады.

Бағалы қағаздар туралы қазіргі Қазақстан заңдары біраз кезеңнен өтті.

1917 жылы Қазан революциясына дейін Қазақстан Ресей империясының бір бөлігі болғандықтан XVIII-XIX ғасырларда қазақ даласында азаматтық және сауда қатынастары орыстың саудалық–құқықтық ережелерімен реттелеуі. Революциядан кейінгі Кеңес үкіметінің алғашқы оңжылдықтарында аталған қатынастар РСФСР–дың азаматтық заңдарымен жүргізіледі. Сол кезде бағалы қағаздардың айналысына толық құқықтық мүмкіндіктер туғызған жаңа экономикалық саясатқа байланысты шығарылған заңдар болды. Атап айтқанда, ақша нарығында вексель және чектер, яғни қысқа мерзімді төлем құралдары сауда келісімінде кеңінен қолданылады. Олармен қатар тауарларды сақтау, жылжымайтын мүліктерді сатып алу–сату келісімдерінде қоймалақ, кепілдік куәліктер және т.б. бағалы қағаздар қолданылады. Заң жүзінде бағалы қағаздар туралы жалпы ұғам болғанымен, бұл айтылған қағаздардың өндірісті ұйымдастыру үшін қаражат жинауға мүмкіндігі жоқ. Ал негізгі бағалы қағаздарды, яғни акциялар мен заңды тұлғалардың облигацияларын шығаратын және қор биржалары мен бағалы қағаздар нарығының кәсіби делдалдары (дилерлер мен брокерлер) туралы құқықтық негіз болмады. Себебі делдалдар социализм мен коммунизм идеаларына жат элементтер есептелді.

1977 жылғы қабылданған КСРО Конститутциясында да жеке меншік, еркін кәсіпшілік іс–әрекеттері қарамағандықтан айналымға акциялар, облигациялар шығаратын акционерлік қоғамдар және басқа шаруашылық кәсіпорындары мен серіктестік құру туралы құқық болған жоқ. Алайда, мемлекеттің «өз ішінде» айналымға түсетін облигациялар шығарылып, олар бағалы қағаздар деп аталды. Мемлекетке де облигация шығарылып, ақша тарту халыққа да облигацияны сатып алып, аз болса да не проценттік өсім, не ұтыс алу тиімді болды. Бірақ ол облигацияларды қолдан–қолға өтіп, сатып –сатыр алу айналысы, яғни бағалы қағаздармен «ойын» ұйымдастыратын қызығушушылық, ынта болмады. Себебі, мұнда азаматтық құқықтық негізі – келісім еркіндігі сақталған жоқ, яғни облигациялар міндетті түрде күшпен жалақының бір бөлігінің орнына берілді.

Дегенмен КСРО сауда–есеп айырысуында төлем қаржысы ретінде вексельдер, чектер және сол сияқты төлем құралдарын кеңінен пайдаланды.

Заң шығарудың келесі кезеңі – экономиканы қайта құру идеасы өндірісті қосымша инвестиция көздерін табу кәсіпшіліктің тиімділігін арттыру, сол сияқты азаматтардың өз бетімен шаруашылық жүргізуге қызығушылығын арттыратын механизмін құру жолдарын табу керектігін меңзеді. Осы кезде КСРО министрлер кеңесі 1990 жылы 19 маусымдағы шешімі «Бағалы қағаздар туралы» ережені бекітті. Одан кейін 1991жылы 31 мамырда Кеңес Одағы және Одақтас республикалар жаңа Азаматтық Заңдардың негіздерін қабылдады. Оның толық бір тарауы бағалы қағаздар туралы ұғымына және түрлерін сонымен қатар бағалы қағаздарды басқа біреуге беру ережесін бекітуге арналған. Бағалы қағаздар туралы дәл осы Негіздер 1993 жылдың 30 қаңтарында Қазақ КСР–інің Жоғары кеңесінің «Экономикалық реформа жүргізу кезінде азаматтық құқықтық қатынастарын реттеу туралы» қаулысы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін қабылдағанша өз күшінде болды.

Қазақстанда 1990-1994 жылдары бағалы қағаздар шығарып және оларды нарықта сатуға мүмкіндік беретін жлғарыда айтылған Азаматтық заңдардың негіздерінде бір сыпыра құықтық актілер қабылданды. Олар:

· 1991 жылдың 21 маусымындағы «Шаруашылық серіктістіктері және акционерлік қоғам туралы» Қазақ КСР–інің акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі серіктістіктер құрып, олардың қаржыландыру үшін акциялар мен облигация шығаруға мүмкіндік беретін заң;

· 1991 жылы 11 маусымдағы «Бағалы қағаздар айналымы және Қор биржасы туралы» бағалы қағаздарды шығаруды реттеуге, оларды тіркеуге, бағалы қағаздар нарығындағы делдалдық қызметті лицензиялауға, қор биржасын құруға және оның жұмыс істеуіне рұқсат беретін заң;

· 1991 жылдың 13 қарашасындағы Қазақ КСР–інің Министрлер кабинетінің қаулысы бекіткен «бағалы қағаздар туралы» ереже шығарылатын бағалы қағаздардың түрлеріне және олардың әрқайсысында жазылатын мағлұматты белгіледі;

· Осы нормативті актілер негізінде шығарылған ережелер жиынтығы мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару, заңды тұлғалар шығарған бағалы қағаздардың эмиссиясын мемлекеттік тіркеу және басқа да құжаттарды шығару тәртібін белгіледі;

· Мүлікті мемлекет меншігіне алу және жекеменшіктендіру арқылы кәсіпорындарды акцияландыру, сол сияқты инвестициялық қорлардың жұмысын реттеу туралы бірсыпыра заңдар мен ережелер;

· Вексельдер, банктік (депозиттік) сертификаттарды шығаруды және оларды айналымға түсіруді, сондай – ақ банктік қызметтерді реттейтін Қазақ КСР–ы мемлекеттік банктің ережелері.

Сол жылдары кейбір акционерлік қоғамдар алғашқы акцияларын шығарып, оларды айналысқа түсірді. Сонымен бірге қор биржалары және тауарлы–қор биржалары құрылды. Бағалы қағаздар нарығының алғашқы кәсіби мамандары пайда бола бастады. Шығарылған актілерді қолданудың нәтижесінде Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру идеасын іске асырудың алғашқы қадамдары жасалып, бұл жүйеде аз да болса тәжірибе жинақтап және оның мәнін түсіндіруге мүмкіндік туындады.

Өз тәжірибеміз бағалы қағаздар нарығында мемлекеттің атқарытан рөлін көрсетті. Бір уақытта ол әрі бағалы қағаздардың эмитенті, әрі инвесторы, әрі бағалы қағаздар нарығын реттеуші және ондағы қатынастарды бақылаушы субьект ретінде өзінің әртүрлі органдары ретінде қатынасады. Айта кететін жәйт, мемлекеттік орган басқа жақпен әрі «ойынға» қатысушы, әрі өзіне де ойынға басқа қатынасушыға да ойынның ережесін шығауына құқығы жоқ. Сондықтан 1994 жылдың 20 наурызындағы Республика Президентінің «Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру шаралары туралы» жарлығы бағалы қағаздар нарығындағы қатынастарды реттейтін және бақылайтын мемлекеттік орган ретінде бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының ережесін бекітті.

Бұл жарлық 1991 жылғы: «Бағалы қағаздар айналымы және қор биржасы туралы» Заңды және «Бағалы қағаздар туралы» Ережені жойды. 1994 жылдың алты айы бойы Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы құқытық қамтамасыз етілмеген жағдайда қалды. Тек 1994 жылдың 3 қазанындағы Министрлер Кабинетінің қаулысымен «Бағалы қағаздар туралы уақытша ереже» бекітілді. Ол Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың құқықтық негізі ретінде 1995 жылдың сәуіріне дейін пайдаланылды. 1995 жылдың қаңтарында Республика Президенті Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының төрағасымен оның төрт мүшелерін бекітуі және осы мемлекеттік органның атқару комитетінің құрылуы бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудағы асулы кезең болды. Дәл осы уақыттан бастап Ұлттық комиссия өзіне бекіткен қызметтерді атқаруға кірісті.

Сөйтіп, 1995 жылдың сәуірінен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын дамытудың және оның құқықтық негіздерін қалаудың қазіргі кезеңі басталды. Осы кезде негізгі нормативтік – құқықтық актілер қабылданып, Алматы қаласында салтанатты жағдайда Орталық Азия қор биржасы ашылды.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу деген оған барлық қатысушылардың іс–әрекетін және олардың арасында операцияларды тәртіпке келтіруге бағытталған қоғам өкілетінің қызметі. Нарыққа қатысушылардың іс–әрекетін екі жақты – ішкі және сыртқы – реттеуге болады. Ішкі реттеу деген осы ұйымның, оның бөлімшелері мен қызметтерінің өз қызметінде ұйымның жарғысын, ережелерін және т.б. іс–әрекетін айқындайтын ішкі нормативтік құжет талаптарын орындауы. Сыртқы реттеу деген осы ұйымның өз қызметінде мемлекеттің басқа да ұйымдардың, халықаралық келісімдердің нормативтік актілерін орындауы.

Кез–келген бағалы қағаздар нарығын тікелей немесе жанама түрде сауда–саттыққа барлық қатысушылардың – эмитенттердің, инвесторлардың кәсіби делдалдардың, нарық инфрақұрылымы ұйымданының қызметін тәртіпке келтіретін уәкілетті органдар реттеп отырады. Реттеудің түрлері:

· Мемлекеттік реттеу, онымен қызмет бабына реттеу функциясы кіретін мемлекеттік органдар шұғылданады;

· Нарықтың өзін–өзі реттеуі, немесе бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың өз ұйымдарының қызметін реттеуі. Жалпы мемлекеттің немесе нарықтық кәсіби мамандарының өз реттеу қызметін бастауының ең алғашқы себебі бағалы қағаздар нарығының кейбір іс–әрекеттеріне қалың бұқара топтарының қарсылығы болып табылады;

· Қоғамдық реттеу, яғни нарықты қоғамдық пікір арқылы реттеу.

Таратып айтқанда, бағалы қағаздар нарығындағы кейбір іс–әрекеттер мемлекеттің немесе нарыққа кәсіби қатысушылардың реттеу әрекеттерін жүргізуіне негізгі себепші болуы мүмкін.

Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екі түрлі жолмен жүргізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қатысумен тікелей араласу, сонымен қатар іс–шаралар арқылы нарыққа жанама араласу.

Тікелей араласу шараларына мыналар жатады:

· Бағалы қағаздар нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын өкілетті органдардың жұмысы;

· Осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен бұйрықтары;

· Бағалы қағаздар нарығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін немесе ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың іс–шаралары. Негізінен бұл бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензия беру, бағалы қағаздардың кейбір түрлерінің айналысына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы қағаздарды тіркеу және с.с. жұмыстар.

Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:

· Несие үшін процент мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша массасын және несие көлемін мемлекеттік бақылау;

· Мемлекеттік салық саясаты;

· Депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет кепілдігі;

· Қарыз капиталы нарығына мемлкеттің араласуы (қазынашылық облигацияларды, вексельдерді, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды, мемлекеттік органдардың міндеттемелерін және с.с. шығару) арқылы мемлекет пен корпорациялардың арасындағы несие үшін тікелей бәсекенің тууы;

· Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты (шетел валютасы мен алтын операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру және с.с. жұмыстарды реттеу);

· Мемлекеттің сыртқы экономикалық (саяси байланыстарды ұлғайту немесе шектеу және с.с.) іс–шаралары.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттік органдарға, не арнаулы ұйымдарға (бағалы қағаздар жөніндегі комиссияға), не қаржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ–та тиісті заңдарды шығарып, олардың орындалуын тексерумен конгрессте құрылған бағалы қағаздар және қор биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар Қаржы министрлігінде қаралады.

Реттеуші органдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады.

Біріншіден, нарықта шаруашылық субьектілері ретінде қызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы қағаздарғатікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеулен өтетін барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы қажет, яғни олардың керекті мөлшерде өз капиталы болғаны жөн. Инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында, әдетте тіркеуші органдар тіркеуден өткізбеу құқығын алады.

Екіншіден, экономиканың барлық субьектілерін нақты хабарлармен қамтамасыз ету. Ол әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар туралы оны анық та толық хабар беретін эмиссия проспектін шығарумен жүзеге асырылады. Оған алдын–ала белгілі бір адамдар ғана біліп және тек солардың арасында орналастыратын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа эмитенттер бұқаралық ақпарат беттерінде үнемі қаржы есебін, фирманың басқа адамдары туралы өзгерістерді жариялап тұруға міндетті.

Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру және ондағы құқық тәртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бұл органдардың өкілі заң бұзышулардың кез–келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара қолданып, істерін сотқа беруге құқығы бар. Ол үшін оларға, мысалы, бағалы қағаздарға және ақша қаражатына тыйым салуға, құжаттарын алуға және с.с. үлкен өкілеттілік берілген.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттік ең маңызды міндеттері:

· Нарыққа қатысушылардың қызмет етуіне нарық ережесіне сай жағдай жасау;

· Нарыққа қатысушыларды кейбір жақтардың алаяқтық, арамдық және қылмыстық іс–әрекеттерінен қорғау;

· Бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс негізінде ашық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету;

· Кәсіпкерлікті ынталандыратын тиімді нарықты қалыптастыру және әрбір тәуекел бара–бар сыйлық беру;

· Белгілі бір қоғамдық нәтижеге жеткізетін бағалы қағаздар нарығының ұлттық моделін құруү

Бағалы қағаздар нарығын реттеудің мақсаты – бағалы қағаздармен келісімге келушілердің заңды мүдделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Мемлекеттің мұндай айрықша статусқа ие болуы ол бағалы қағаздар нарығында ең ірі эмитент, әрі инвестор (кәсіпорындар мен банктердің бағалы қағаздарындағы мемлекеттік акциялардың бумасы) болуына байланысты туындайды. Сондай–ақ, бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекттік органдарға жүктелген. Олардың ең негізгісі – 1995 жылы Президенттің «Бағалы қағаздар және Қор биржасы туралы» жарлығына сәйкес құралған Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия.

Қор нарығын мемлекеттік реттеу органының негізгі атқаратын қызметтері төмендегідей:

· Бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағдарламасын дайындау және орындау;

· Қор нарығын реттейтін заңдар мен нормативтік актілердің жобасын дайындау;

· Бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағдарламасын орындау үшін мемлекттің қаржылық, техникалық және ұйымдық ресурстарын шоғырландыру;

· Бағалы қағаздар нарығында қадағалауды және бақылауды қамтамасыз ету:

· Қор нарығына мамандар дайындаудың мемлекеттік жүйесін құру;

· Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құруға әрекет жүргізу.

Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығын реттеумен және қадағалаумен айналысатын уәкілетті орган – ол 2004 жылы құрылған Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарды мемлекттік реттеу және қадағалау Агенттігі.

Агенттіктің негізгі атқаратын қызметтері мыналар:

· Бағалы қағаздар нарығын дамытудың мемлекеттік саясатын және заңнамалық базасын дайындау және орындау;

· Белгіленген мақсатқа (негізінен макроэкономикалық) жету үшін қаржы ресурстарын (мемлекеттік және жеке) шоғырландыру;

· Нарыққа қатысушылар үшін «ойын тәртібін» белгілеу;

· Нарықтық кәсіби мамандары мен нарық клиенттері үшін қаржылық тұрақтылық пен нарықтың қауіпсіздігін бақылау;

· Нарықтық жағдайы туралы ақпарат жүйесін құру және оның инвесторлар үшін ашықтығын қамтамасыз ету;

· Инвесторларды шығыннан қорғау жүйесін құру және т.с.с. қызметтер.

Өзін – өзі реттеуші ұйымдар – ол бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының нарықтық кейбір іс–әрекетін реттеу мақсатында ерікті негізде ұйымдасқан коммерциялық емес және мемлекеттік емес ассоциация немесе одақ түріндегі құрылымдар.

Өзін–өзі реттеуші ұйымдар өз шығынын өзі өтейтін қағидамен қызмет көрсетеді. Оның қаржысы мүшелерінің төлеген жарнасынан, әртүрлі төлемдерден, мүліктерін пайдаланғаннан түскен түсімнен, көрсеткен ақпараттық, кеңес беру және басқа да қызметтерінен алған қаражаттарынан құрылады.

Бұндай ұйымдардың негізгі қызметтері:

· Бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың жалпы ережелері мен стандарттарын дайындау;

· Кәсіби қатысушылардың және клиенттердің мүддесін қорғау;

· Кәсіби қатысушылар тиімді қызмет етуі үшін жағдай жасау.

Өзін–өзі реттеуші ұйымдардың құқықтары:

· Кәсіби қызмет және нарықтағы операциялардың стандарттары мен міндетті ережелерін дайындау;

· Кадрлардың кәсіби дайындығын қамтамасыз ету, осы нарыққа қатысушылар үшін міндетті талаптарды бекіту;

· Нарыққа қатысушылардың бекітілген нормативтер мен ережелерін орындалуын бақылау;

· Нарықтағы ақпараттық қызметті орындау;

· Мемлекеттік басқару органдарында нарыққа қатысушылардың мүддесін қорғау және олармен байланысты қамтамасыз ету.

Өзін–өзі реттеуші ұйымдардың белгілері:

· Ерікті бірлесу;

· Ұйымға мүшелік, яғни оның мүшесі – ол бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы;

· Ұйым қызметін және ұйымның өзін–өзі реттеуін ұйымдастыру, қатысушылардың қызмет ережесін бекіту;

· Мемлекетпен қарым–қатынас орналастыру, ол– мемлекет өзінің реттеушілік қызметінің бірсыпырасын ұйымға беруі.

Бұндай ерікті ұйымдар мемлекеттік реттеудің кейбір жетіспеу жағдайлары кезінде құрылып, кейбір ассоциация мүшелерінің кесірінен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға нұқсан келтіргенін тексереді. Сонымен, маманданған ұйымның бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуіне бағытталған іс–әрекеттері көп жағдайларда осы тұрғыда мемлекет мүддесімен сай келеді.

Әлемде қаржы нарығында өзін–өзі реттеутін ұйымдардың бірнеше түрі бар. Олар:

· Халықаралық ұйымдар (мысалы, халықаралық қор биржаларының ұйымы).

· Ұлттық ұйымдар. Әдетте әрбір мемлекетте қаржы нарығының кәсіби мамандарының мүддесін қорғайтын өзін–өзі реттеуші ұйымдар қалыптасады.

· Аймақтық ұйымдар. Олар аймақтық тұйықталған нарық болғанда ғана ұйымдасуы мүмкін.

Сондай–ақ өзін–өзі реттеуші ұйымдар өздерінің мүддесін қорғау мақсатында өз эмитенттерінің, институционалдық және жеке инвесторлардың ұйымдарын құрады. Бұндар ұйымдар бағалы қағаздар нарығында қызмет көрсету үшін өзінің ережелері мен стандарттарын дайындайды.

Қазақстан Республикасында қазіргі кезде өзін–өзі реттеуші ұйымдардың қызметін қадағалаумен және олардың құрылуын бақылаумен қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу қадағалау Агенттігі шұғылданады.

Қазақстанда ең алғашқы заң жүзінде құрылған өзін–өзі реттеуші ұйым – Қазақстан қор биржасы. Ол бағалы қағаздар нарығын бақылаумен қатар оған қатысушылардың іс–әрекеттерін реттеутін біртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалайды. Келесі өзін–өзі реттеуші ұйым – 1999 жылы 13 қарашада бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның директорлар кеңесінің қаулысымен құрылған – Активтерді басқарушылар Ассоциациясы. Оның атқаратын міндеттері:

· Зейнетақы активтерін басқару компаниясының тиімі қызмет етуі үшін жағдай жасау;

· Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша қызмет көрсету нарығында еркін бәсекелестікті дамыту;

· Кәсіпкерлік әдептілікті сақтау және қызмет көрсету стандарттарын дайындау;

· Ассоциация мүшелерінің заңды мүдделерін қорғау іс–шараларын қамтамасыз ету.

Ассоциацияның ұйымдық–басқару құрылымы мыналар:

· Мүшелерінің жылдық жиналысы;

· Директорлар кеңесі;

· Басқарма;

· Тексеру комиссиясы;

· Тұрақты қызмет көрсететін комитеттер.

Ассоциация өз мүшелерінің тізімін жүргізеді. Тізімде әрбір ассоциация мүшесінің фирмалық атауы жөнінде ақпарат және мекен–жайы, оның ассоциациясындағы өкілі туралы және қызмет істеушілердің мамандығы туралы мағлұматтар, сондай–ақ бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың лицензиясының мәліметтері көрсетіледі.

Ассоциация мүшелері әрбір тоқсан сайын атқарған қызметі туралы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап, содан соң үш жұмыс күнінен кешіктірмей өзін–өзі реттеуші ұйымға мына мәліметтерді беруі тиіс:

· өз активтері мен зейнетақы активтерінің жағдайы туралы;

· таза зейнетақы активтері мен ондағы өзгерістер туралы;

· бухгалтерлік баланс және қаржылық–шаруашылық қызмет туралы есеп.

Ассоциация мүшелері қаржылық жыл өткен соң өзін–өзі реттеуші ұйымға жылдық қаржылық есеппен қоса, өткен жылдық қаржылық есепті тексергені туралы аудиторлық қорытындыны беруі тиіс.

Өзін–өзі реттеуші ұйым ретінде 1998 жылдың екінші тоқсанында тіркеушілер Қазақстан реестрұстаушыларының Ассоциациясы құрды.

Бұл ассоциацияның міндеттері:

· реестрұстаушылардың мүддесін білдіру және қызметін біріктіру;

· ассоциация мүшелерінің жалпы мүддесін қорғауды қамтамасыз ету;

· Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытуда мемлекеттік органдарға көмектесу;

· Реестрұстаушылар қызметінің стандарттарын дайындау.

Қорыта айтқанда, қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығын бақылаумен және реттеумен шұғылданатын өзін–өзі реттеуші ұйым түрінде құрылған – Қазақстан қор биржасы, активтерді басқарушылар Ассоциациясы және Қазақстан реестрұстаушыларының Ассоциациясы нарыққа қатысушыларға қызмет көрсетуде. Алайда, олардың заңнамалық негізгі толық қарастырылғанымен, отандық нарықтық тарихи қалыптасқан дәстүрі жоқ жағдайында және бағалы қағаздар нарығының алғашқы пайда болу және қалыптасу кезінде нарықтық инфрақұрылым жан–жақты кең ауқымды жұмыс атқаруда деуге ертерек.

 

Әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы бойынша нормативті-заңнамалық актілер жинағы. 2 томдық -1997, 1999 жж.

2. Баян Көшенова «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі» оқу құралы. – Алматы 2007.-374 бет.

3. Ануарбеков, Шарипбаев А.А. Справочник по ценнам бумагам в Республике Казахстан. Алматы – 1995 ж.

4. Кулекеев Ж.А., Джексекбаева Л.Н. Государственные ценные бумаги в экономике Казахстана/ учебное пособие. Алматы – 1996ж.

5. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы – 1996 ж.

6. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы

 

Теориялық білімдердің бақылау сұрақтары:

1. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері қай уақытта құрыла бастады?

2. Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен дамытуда заңдарға қаңдай өзгерістер енгізілді және қандай жаңа заңдар қабылданды?

3. Бағалы қағаздар нарығының пайда болу себептері?

4. Бағалы қағаздар нарығын реттеу деген ұғым. Оның түрлері?

 

СОӨЖ на арналған тапсырма:

4. Реттеуші органдардың атқаратын қызметі?

5. Бағалы қағаздар нарығының үлгілері қандай? Олардың бір бірінен айырмашылығы?

 

Тақырып: Акция

Мақсаты: Акция туралы ұғымды тереңірек ашу және оның түрлерін айқындау.

Лекцияның жоспары:

1. Акция ұғымы, акция құны

2. Акцияның негізгі түрлері

1. Дивиденд алу түрлері

Тақырыптың негізгі ұғымы:

Акция – акционерлердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне қоғам капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқығын береді. Қоғам қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады, яғни акция – ұолдану мерзімі шектеусіз бағалы қағаз. Бірақ, осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болады.

Акцияда жазылған сома оның көрсетілген (номиналды) құны деп аталады. Көрсетілген құн қоғамның жарғылық капиталының бір акцияға шаққандағы бағасын білдіреді. Алайда, акцияны шығарған қоғам оның нақты бағасы қандай болатынына кепілдік бермейді. Нақты бағаны тек нарық айқындайды. Нарықтағы акцияны сатып алу – сату бағасын акцияның бағамы (курсы) деп атайды. Бұл баға акцияда жазылған бағадан өзгеше: ол көрсетілген құннан жоғары да, төмен де болуы мүмкін. Қоғам таратылған жағдайда акционерлерге тиісілі оның мүлкінің үлесі акцияның номиналы мен санына пропорционалды есептеледі.

Акционерлік қоғам құрылғанда оның акциялары жарғылық капиталға қосқан салымына тең көлемде құрылтайшылар арасында орналастырылады. Сөйтіп акция:

· Жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қарыптастырғанда;

· Меншікті акцияландырғанда, яғни кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;

· Қоғамның жарғылық капиталын қосымша морайтқанда шығарылады.

Жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялыр) және қоғамның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды қоғам кез келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.

Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайту және оны инфляциядан қорғай үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден бір түрі.

Акция бір жағынан, бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша – жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.

Атаулы акция – иесі міндетті түрде қоғамның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында оны қанша және қай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.

Ұсынушы акциясы – иесінің аты –жөні қоғам кәтабында тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.

Қоғамға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұр мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушы акциясын қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта сатуға еркіндік береді.

Қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша акция жай және артықшылықты болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды басқаруға қатысу құқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқығы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.

Әр бір жай акция өз иесіне бір дауыс беру үлесін береді. әйтседе жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.

Артықшылықты (преференциалды) акциялар – меншік туралы ерекше сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол – дауыссыз бағалы қағаз. Осыған байланысты берілетін артықшылықтар дауыс құқығы жоқтығыныңорнына төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші – акционерлер қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс беру құқығымен қатыса алады.

Артықшылықты акция иемденушісінің мүддесін қорғау үшін акцияның осы түрә ьойынша дивидендтер басқаларданбұрын төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акция номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.

Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция бойынша да дивидендтер ағымдағы жылда түскен таза пайданың бір бөлігінен төленеді. Қоғам бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясының әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.

Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивті және кумулятивті емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда:

· Үстеме пайданы бөлуге қатысты;

· Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу:

· Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндегі.

Қатысушылар артықшылықты акциясы өз иемденушісіне ұстеме пайданы бөлуге мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, қоғам жарғысында жай акция бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленсе, ал пайда одан жоғары болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін жоғарылатады. Олардың арасындағы арақатынасын қөоғамның дивидендтер кеңесі белгілейді.

Қатыспаушылар артықшылықты акциясы - оның иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға құқығы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген немесе толық төленбеген дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акция бойынша дивиденд төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес артықшылықты акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендтіне қосуға болмайды.

Айырбасталатын (конверсияланатын) артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайларда (егер олар қоғам жарғысында көрсетілген болса) осы қоғамның жай акцияларына немесе артықшылықты акцияның басқа типіне айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі жағдайлар осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде қоғам кітабында көрсетіледі. Ал айырбасталымды емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндегі жоқ, яғни оларды басқа акцияларға айырбастауға болмайды.

Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі – дивиденд төлеуі кейін қалдырылған артықшылықты акциялар. Олар қоғам құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғарғы квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Содан қалпына дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акция иелеріне бөлінеді. Қоғамның ісі өрлеп тұрса, бұндай акцияларды шығару өте тиімді.

Егер қоғамның жарғысында оның директорлары жарғылық капиталды құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квотасы акция деп аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.

Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері қоғамның жылдық қарды айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әр бір үш айда бір) төленуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар:

· Қолма – қол төленетін дивидендтер. Бұл табысбы бөлудің ең кең тараған түрі. Ол бір жай акцияға есептелініп төленеді.

· Мүліктік дивидендтер. Бұл табысбы бөлудің мүліктік формасы акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Қоғам дивидендтің бұл түрін әдетте өзі жабылу кезінде қолданылады.

· Акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі қоғамның өзін - өзі ұорғап алуын қамтамасыз етеді.

Қолма – қол төленетін дивидендтер баланстығ активі мен пассивін және қолма – қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостын тексергеннен кейін ғана жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда қоғам жауап беруге міндетті. Дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%- нен аспайды. Демек, қоғам қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың қоғам ісін басқаруда маңызды орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей - ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.

 

Әдебиеттер:

1.Ильясов К.К., Мельников В.Д. Қаржы. Оқулық. – Алматы, Экономика, 1994

2. Баян Көшенова «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі» оқу құралы. – Алматы 2007.-374 бет.

3.Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы – 1996 ж.

4.«Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы

 

Теориялық білімдердің бақылау сұрақтары:

1. Акциялардың жалпы сипаттамасы

2. Акциялардың жіктелуі

3. Акциялардың құндық бағасы

 

СОӨЖ на арналған тапсырма:

1. Акциялардың жіктелуін кесте түрде көрсетіңіз

2. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» Заңынан акцияларды шығаруға байланысты баптарды қарастырыңыз

 

 

Тақырып:Облигация

Мақсаты: Облигация ұғымын тереңірек ашу, оның түрлерін және оны бағалауды үйрету.

Лекцияның жоспары:

1. Облигация ұғымы

2. Облигацияның түрлері

3. Облигация рейтингі

Тақырыптың негізгі ұғымы:

Облигациялардың экономикалық жаратылысы келесідей үш ерекшелігімен сипатталады:

· Облигация – шаруашылық қызметті несиелеу үшін пайдаланылатын капитал шоғырландыру құралы;

· Облигация – онша қымбат емес және оңай қол жеткізуге болатын борыштық құрал;

· Облигация – ұзақ мерзімді борықтық мінбеттеме.

Облигация өзінің заңды және қаржылық сипаты жағынан алғанда ұзақ мерзімді несие құралы ретінде қызмет етеді.

Оны шығару және сатудағы дербестігі, сондай – ақ қор биржасы арқылы кеңірек айналысы, облигацияны ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттілікті қанағаттандыру және капитал жинақтаудың тартымды құралдарының біріне айналдырады. Облигацияны сатып алу барысында ақша жұмсайтын инвесторға сақтанудың керегі де шамалы, себебі, оған қаражат керек болған жағдайда, ол облигацияны сату немесе кепілге беру мүмкіндігі болады. Сөйтіп, облигацияны сатып алуға кеткен капиталды қайтарып алады. Екінші жағынан инвесторлардың қаражатқа деген мұқтаждығы болмаса, яғни оның ісі ойдағыдай болса, онда ол өзінде бар облигация бойынша ұзақ уақыт бойы пайыз түрінде бергілі бір мөлшерде немесе тұрақты табыс алып отыруға кепілдік береді. Әрине, осы айтылғандар, инфляцияны қатаң бақылауға алған тұста ғана мүмкін болады.

Облигация мынадай басты элементтерден тұрады: облигация деген жазу; облигацияны шығарушы фирма аты және орналасқан жері; фирма немесе сатып алушының аты немесе мәлімдеушілігі туралы жазу; номиналдық құны; пайыз мөлшері, егер де ол қарастырылса; қайтару және пайыз төлеу уақыты; шығарылған жері және күні; сол сияқты облигацияның сериясы мен нөмері; эмитенттің өкілетті тұлғаралының қол қою үлгісі мен құқықтары.

Облигацияларды қамтамасыз ету әдістеріне немесе эмитенттері мен ұстаушыларына байланысты жіктеуге болады.

Қамтамасыз ету әдістеріне қарай облигацияларды қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген деп екіге бөлеміз.

Қамтамасыз етілген облигациялар заңды құжаттармен қамтамасыз етіледі. Ол құжаттар есеп айырысқанға дейін несие берушінің қолында болады.

Қамтамасыз етілген облигацияларды шығаруда және оны ұстаушылардың мүдделерін қорғаушы делдалдарға үлкен рөл беріледі.

Қамтамасыз етілмеген облигациялар – қоғам мүлкімен қамтамасыз етілмеген жай ғана қайтару туралы уәдені білдіреді.