Тақырып Аффикстік морфемалар және олардың түрлері

Өз алдына дербестігі жоқ, тек сөз құрамында түбір морфемаға жалғанып қолданылғанда ғана, белгілі бір мағынаға ие болатын көмекші морфемалар аффикстік морфемалар немесе аффикстер.

Дербестігі жоқ түбірден немесе дербестігін сақтаған (бір) түбір морфемадан сөз жасайтын мұндай аффикстерді сөз тудырушы аффикстер дейміз. Сөз тудырушы аффекстердің мағынасы – деривациялық мағына деп аталады.

Сөз бен сөзді байланыстырып, олардың бір – бірне қатысын білдіретін аффикстер сөз түрлендіруші аффикстер, ал олардың грамматикалық мағыналары реляциялық мағын деп аталады.

Көмекші морфемалар немесе аффикстер осылайша екі үлкен топқа бөлінеді де, әрбір жеке тілде олар сол тілдің грамматикалық құрылысының ерекшелігіне орай бірнеше түрге ажыратылуы мүмкін. Мысалы: орыс тілінде көмекші морфемалар немесе аффикстердің префикс, суффикс, флексия (немесе окончание) деп аталатын түрлері бар. Орыс тіліндегі суффикс деп аталатын морфема түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, жұрнақ деп аталатын морфемаға сәйкес келеді де, түбірден соң жалғанады. Орыс тілінде суффикстермен барабар қызмет атқаратын көмекші морфема – префикс.

Суффикстер түбірден соң жалғанса, префикстер түбірдің алдында тұрады. Түркі тілдерінде бірі - қазақ тілінде беймаза, беймезгіл, бейтаныс, бейтарап, бейхабар тәрізді сөздердің құрамында иран тілдерінен енген – бей – префиксі ұшыралады, бірақ ол қазақ тілінде префикс ретінде қызмет атқара алмайды, аталған сөздердің құрамында ғана қолданылып, бұл сөздер бөлшектенбейтін біртұтас сөздер ретінде ұғынылады.

Көмекші немесе аффикстік морфемалардың бірі – инфекс. Инфекс – сөз тудыруда немесе сөз түрлендіруде тұбірдің ішіне қойылатын морфема. Инфекс латын тілінде, тагаль (индонезия) тілінде ұшрасады.

Аффикстік морфемалардың ішінде ең жиі ұшрасатындары – жұрнақтар мен жалғаулар.

Жұрнақтар өз ішінде екі топқа бөлінеді: оның бірі – сөз тудырушы жұрнақтар, екіншісі – форма тудырушы жұрнақтар.

Сөз тудырушы жұрнақ жалғанған сөзіне жаңа мағына үстеп, туынды сөз жасайды. Сөз тудырушы жұрнақтардың жалғауы арқылы жасалған туынды сөздердің өз алдына бөлек дербес сөз ретінде қаралады. Мысалы: ек, су, қол деген түбірерге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғауынан жасалған мынадай туынды сөздер бар: егін, егінш, егіншілік; сулы, сулық, сула; қолдау, қолдаушы, қолдан.

Форма тудырушы жұрнақтардың сөз тудырушы жұрнақтардан табиғаты басқаша болады. форма тудырушы жұрнақ өзі жалғанған сөзіне сәл ғана қосымша мағына үстейді. Екінші сөзбен айтқанда, форма тудырушы жұрнақ жалғанған сөзінің мағынсын бұзбаыды, өзгертпейді, түбірден лексикалық мағынасы басқа, жаңа лексикалық единица тудыра алмайды. Мысалы: кел деген етістікке форма тудырушы әр түрлі жұрнақтардың жалғануынан оның мынадай формлары жасалады: келер, келмес, келген, келетін,келмек.

Жұрнақ пен жалғаудың бір – бірінен айырмашылығына тоқталғанда, олардың мына бір ерекшеліктерін атап айту керек.

Жұрнақтармен салыстырғанда, жалғаулардың қолданылу өрісі мен шеңбері анағұрлым кең. Жалғаулар белгілі бір сөз табына енетін сөздерді талғамай, олардың күмісіне бірдей жалғана береді. Мысалы: қазақ тілінде зат есімдер тобына енетін сөздердің бәріне бірдей септіжалғаулары да, көптік жалғаулары да, тәуелдік жалғаулары да жалғана береді. Етістіктердің тобына енетін сөздердің күмісі бірдей жіктеме алады. Жұрнақтар белгілі бір сөз тобына енетін сөздердің күмісіне бірдей емін – еркін қосыла бермейді де, олардың ішінде арнаулы бір тобына ғана жалғанады. Мысалы: зат еміснің – м (-ым, -ім) жұрнағы етістік атаулының бәріне жалғана бермейді. Аталған жұрнақ жайыл, түс, он деген етістіктерге жалғанады да, олардан зат есімдер жасалады; бірақ бұл жұрнақ қуан, сүйін, қызған деген етістіктерге жалғана алмайды.

Көптік, тәуелдік және септік жалғаулары, әдетте, зат есімдерге тән жалғаулар болып есептелінеді. Бұл жалғаулар жұрнақтар тәрізді емес, күллі зат есім атаулы сөздердің барлығына бірдей жалғана алады. Жалғаулар белгілі бір сөз табына қатысты сөздердің барлығына алады. Жалғаулар белгілі бір сөз табына қатысты сөздердің барлығына бірдей іркілмей жалғана берумен шектеліп қоймай, әр түрлі сөз тобына қатысты сөздерге де жалғана беруі ықтимал. Мысалы: көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімдерге ғана емес, сонымен бірге субстантивтенген басқа сөз таптарына жалғана алады. Бұл жерде зат есімнен басқа сөз таптарының көптік жалғауы қабылдауы үшін олардың субстантивтенуі әрдайым шарт еместігін айта кету қажет. Зат есімнен басқа сөз таптарының ішінде субстантивтенбей – ақ көптік жалғауын қабылдайтын сөз таптары да бар. Мысалы: етістіктер жіктелегенде, олардың екінші жағынан кейін көптік жалғауы жалғана береді. Мысалы: жазасыңдар, жазасыздар, жазсаңдар.

Аффикстік морфемалардың екінші түрі – жалғаулар жалғанған сөздің құрамындағы негізгі морфема мен көмекші морфеманың мағыналары бір – біріне жымдаса кірігіп кетпейді, аффикстік морфеманың сөзге жалғанып, соған ілесіп жүрген қосалқы элемент екені аңғарылып тұрады.

Жалғаулардың сөздің түбіріне мағыналық жақтан кірігуі және онымен байланысы, жұрнақтарға қарағанда, анағұрлым солғын, әлсіз.

Сонымен, көмекші немесе аффикстік морфемалар мағыналары мен атқаратын қызметі жағынан түрлі – түрлі болады.

Тіл – тілде сөздер бір – бірімен мағыналық қарым – қатынасқа түсуіне қарай омонимдес сөздер, синонимдес сөздер және антонимдес сөздер болып топталады. Әлденеше мағынада қолданылатын сөздер полисемантизмді немесе көп мағыналы сөздер деп аталады. Омонимия, полисемия, синанимия және антонимия құбылыстары тіл білімінде көбіне – көп лексикалық единица – сөздерге тән құбылыс ретінде саналып, осыған орай, олар, әдетте, лексикология саласында қаралып келеді. Тіл деректері аталған құбылыстардың негізгі морфемаларға немесе сөздерге ғана емес, сонымен бірге аффикстік морфемаларға да тән құбылыс екендігін көрсетеді.

Құрамына қарай сөздерді жалаң сөздер және күрделі сөздер деп бөлетініміз белгілі. Тіл деректері осылайша бөлудің сөздер үшін ғана емес, аффикстік морфемалар үшін де қажет екендігі көрсетеді. Енді осы мәселеге келсек.

Омонимдес аффикстер. Бір түбірден кемінде екі сөз тудыратын, дыбыстаушы бірдей, мағынасы мен қызметі басқа – басқа аффикстер омонимдес аффикстер деп аталады. Мысалы: мұндай омонимдес аффикстердің қатарына түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, етістіктен сім сөз тудыратын – қ (- ық, - ік) аффиксі мен етістіктен етістік етістік тудыратын – қ (- ық, - ік) аффексін жатқызуға болады. Мысалы: Келтірілген омонидердің (қызық 1 – қызық ІІ, жаңғырық 1 – жаңғырық ІІ) алдыңғы сыңарлары – есім сөздерде, соңғы сыңарлары – етістік сөздер. Бұл омонимдер қыз және жаңғыр деген етістіктерге есім сөз бен етістік сөз тудыратын омонимдес аффикстер (- ық І – есім жұрнағы, ық ІІ – етістік жұрнағы) жалғау арқылы жасалған.

Аффикстер білдіретін мағыналары жағынан алғанда, дара мағыналы аффикс және көп мағыналы аффикс болып бөлінеді. Мысалы: ауылға, қалаға деген сөздердің құрамындағы – ғы аффиксі (барыс септік жалғауы) бағыт мағынасын білдіріп, дара мағыналы аффикстердің қатарына жатады. Көп мағыналы аффикстерді омонимдес аффикстерден ажыратуы қажет.