Аурушаңдық көрсеткіштерін төмендету, кәсіби аурулардың алдын алу.

- тек елеулі клиникалық түрлерімен, соның ішінде кәсіби аурудың диагнозы барлар, кейін барлық науқастар диспансерлік тіркеуге алынды:

- кәсіби аурулары бар науқастар, жасына байланысты олар зейнеткерлікте немесе жұмыс істеуіне қарамастан, өмір бойы медициналық бақылауда болады;

- науқастарды клиникалық тексеру ерекшеліктері жекелеген нысанымен кәсіби аурулар жеке нысандары ағынының сипатымен анықталады;

- олардың прогрессия және олармен байланысты асқынулардың алдын алу мақсатында кәсіби аурулардың ауыр түрлерімен барлық пациенттер жыл сайын мамандандырылған кәсіби ауруханаларда ем алуға тиіс;

- тұрақты жұмыспен қамту, науқастарды оңалту ажырамас бөлігі болып табылады, кәсіби аурулары бар науқастарды клиникалық жүйесінің сараптамасы маңызды рөл атқарады.

Сондықтан, кәсіби аурулардың алдын алу денсаулық жағдайы тәуекел факторлары мен аурудың алдын әсерін азайтуға бағытталған, сондай-ақ созылмалы аурулардың асқынуы және асқынулардың алдын алуға бағытталған медициналық, әлеуметтік, санитарлық, психологиялық және басқа да іс-шаралар кешенін қамтитын ғана емес мүгедектік және тиімділік және жалпы кәсіби мүгедек, мүгедектік және мерзімінен бұрын өлімін азайту болып табылады.

Өндірісте сауықтыру шараларын ұйымдастыру мен дәрігерлік-еңбектік экспертиза.

Денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қорғау органдары мен мекемелері жұмысында кәсіби аурулар кезінде сауықтыру мәселелері мен дәрігерлік-еңбектік экспертиза жетекші орындардың бірін алады. Осы мәселелер бойынша негізгі реттеуші жағдайлар төмендегі нормативтік құжаттарда құрастырылған. Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2005 жылғы 7 қарашадағы № 287-ө бұйрығымен бекітілген Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде болған мертігу немесе денсаулығының өзге зақымдалуы салдарынан еңбек қабылетінен айрылу дәрежесін белгілеуге және көмек пен күтімнің қосымша түрлеріне мұқтаждығын айқындауға қызметкерді куәландыру ережесін бекіту туралы. Ереже Қазақстан Республикасының «Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зақым келгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңының 24 бабының 2 тармағын жүзеге асыру мақсатында қабылданған.

Уақытша жұмысқа жарамсыздық – бұл, денсаулық бұзылуы қайтымды сипатқа ие жағдай, яғни ағзаның функциялары біршама қысқа уақыт аралығында қалпына келеді және науқас мамандығы бойынша жұмысқа қайтып барады. Толық уақытша жұмысқа жарамсыздығы кезінде науқасқа аурудың барлық кезеңіне жұмысқа жарамсыздығы парақшасы беріледі. Егер науқас өз мамандығы бойынша уақытша жұмыс істей алмайтын болса, бірақ денсаулығына зиянсыз басқа, жеңілдетілген жұмысты орындай алатын болса, ішінара уақытша жұмысқа жарамсыздығы туындайды.

Тұрақты түрдегі жұмысқа жарамсыздығы - бұл, денсаулық бұзылуы қайтарымсыз және тұрақты сипатқа ие жағдай, бұнда науқас жұмысқа қайта кірісуі үшін ұзақ уақытты талап ететін жағдай.

Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде болған мертігу немесе денсаулығының өзге зақымдалуы бар қызметкерге кәсіби еңбекке жарамдылығын жоғалтудың дәрежесі (КЕЖ) белгіленеді. Егер қызметкерде бірнеше кәсіп болатын жағдайда, КЕЖ дәрежесін белгілеу кезінде, орындау барысында денсаулығына зақым келген немесе ең көп еңбек өтілі бар және ең жоғары біліктілікке қол жеткен кәсіп, немесе арнайы білім арқылы алынған кәсіп негізгі кәсіп ретінде есептелуі керек. Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде болған мертігу немесе денсаулығының өзге зақымдалуы болса, кәсіби ауруға шалдықса қызметкерге кәсіби еңбекке жарамдылығын жоғалтқан кезде 5-тен бастап 100 пайызға дейін КЕЖ белгіленеді.

Кәсіби еңбекке жарамдылығын жоғалту дәрежесі – адамның нақты өндірістік жағдайда белгілі біліктіліктегі, көлемдегі және сападағы жұмысты орындау қабылетінен ауытқушылығы көлемі, жоғалтылған еңбекке жарамдылығы пайызбен көрсетілген.

Дәрігерлік-әлеуметтік экспертиза – ағза функциялары бұзылуының тұрақтылығынан туындаған тіршілік әрекеті шектелуінің бағасы негізінде куәландырылушы тұлғаның әлеуметтік қорғау шараларына, оған қоса сауықтыруға мұқтаждығын белгіленген тәртіппен анықтау.

Тіршілік әрекетінің шектелуі – тұлғаның немесе өзіне-өзі қызмет көрсету, өздігінен қозғалу, жөн табу, қатынасу, өзінің жүріс-тұрысын бақылау, оқу және еңбек қызметімен айналысу қабылеттерін немесе мүмкіндігін толықтай немесе ішінара жоғалтуы.

Жалпы еңбекке жарамдылығы – адамның кез-келген жұмысты (біліктіліксіз), қызметті атқара алу қабылеті.

Кәсіби еңбекке жарамдылығы – адамның нақты жағдайда белгілі біліктіліктегі, көлемдегі және сападағы жұмысты атқара алу қабылеті

Мүгедектерді оңалту – ағза қызметі бұзылуының тұрақтылығымен денсаулықтың бұзылуынан туындаған тіршілік әрекетінің шектелуін жоюға немесе толықтай өтеуге бағытталған медициналық, әлеуметтік және кәсіби шаралар кешені.

Оңалту әлеуеті – ағзаның бұзылған қызметтерінің қалпына келуінің нақты мүмкіндіктерінің және медициналық, психологиялық және әлеуметтік факторлардың сараптамасы негізіндегі мүгедектің қабылеттерінің көрсеткіші.

Оңалту болжамы – оңалту әлеуетін жүзеге асырудың болжамды мүмкіндігі мен мүгедекті қоғамға ықпалдаудың болжамды деңгейі.

Егер қызметкерге еңбек (қызмет) міндетін атқару кезінде алған кәсіби ауру, мертігу немесе денсаулығына тиігізілген басқа да залал, бұрын болған ауруының ағымын нашарлатса, онда КЕЖ пайызы бұрын болған ағза қызметі бұзылуының және еңбек қабылеті шектелуінің айқындық дәрежесінен шыға отырып белгіленеді. Сол бір жұмыс берушіден алынған кәсіби аурулардың асқынуы, мертігу мен ағзаның басқа да зақымдануы кезінде, КЕЖ дәрежесі ағза қызметі бұзылуының айқындық дәрежесі мен еңбекке жарамдылығы шектелуінің сол немесе басқа кәсіби ауру мен мертігу дәрежесіне сәйкес критерий шегінде пайызбен белгіленеді. Егер денсаулыққа зақым, жарақаттар әртүрлі кәсіпорындарда алынса, КЕЖ дәрежесі әр жағдай бойынша бөлек белгіленеді. Ережеге сәйкес, медициналық ұйымдармен қажетті диагностикалық, емдеу және оңалту шаралары өткізілген соң төрт айдан кешіктірілмей, еңбек (қызмет) міндеттерін атқару кезінде алынған кәсіби аурулар, мертігу мен денсаулығына келген басқа да зақымдар салдары еңбекке (кәсіби) жарамдылығын тұрақты жоғалтуға әкелген ағза қызметінің тұрақты бұзылуы бар қызметкерлер жергілікті бөлімшеде куәландырылуға жатады. Еңбекке (кәсіби) жарамдылығы және қосымша көмек түрлері мен күтімге мұқтаждығын анықтау қызметкердің мекен-жайы бойынша келесі құжаттарды ұсынуы бойынша жүргізіледі: рәсімделген күннен бастап бір айдан кешіктірілмей дәрігерлік-әлеуметтік экспертизаға жолдама (№ 088у үлгісі); жеке басын куәландыратын құжат; тұрғылықты жері туралы мәлімет; амбулаторлық карта; еңбек қызметі туралы мәлімет; «Еңбек қызметімен байланысты жазатайым оқиғалар мен қызметкерлер денсаулығының өзге де зақымдануларын тексеру және есепке алу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 3 наурыздағы N 326 қаулысымен бекітілген еңбек қызметімен байланысты Н-1 үлгісі бойынша жазатайым оқиға немесе қызметкердің денсаулығының басқа да зақымы туралы акт; «Еңбек гигиенасы мен кәсіби аурулардың ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны берген екі жыл өткен ескілігінен кем емес қорытындысы (кәсіби ауру жағдайында). Сақтандыру ақшасы ай сайын және зардап шегуші кәсіби еңбек жарамдылығын жоғалтқан кезінен бастап ДӘЭ белгілеген кәсіби еңбек жарамсыздығы белгіленген күннен бастап жоғалтудың толық кезеңіне төленеді, тек уақытша жұмысқа жарамсыздық кезеңін алып тастағанда. Кәсіби аурулары бар тұлғаларға денсаулыққа тигізілген зиянның өтемі қосымша медициналық көмек, қосымша тамақ пен дәрі алу: қызметкерге жанама күтім (арнайы медициналық немесе тұрмыстық), оның ішінде отбасы мүшелері көрсететін; шипажайлық- курорттық емделу, оған қоса шипажайлық-курорттық емделу кезеңінде демалысын 275 және қызметкердің емделу орнына дейін және кері қайту жолын төлеу қажет жағдайда ілесіп жүруші адамның да шипажайлық-курорттық емделу орнына дейін және кері қайту жолын төлеу; қызметкерге еңбек қызметінде және тұрмыста қажетті техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдар; қозғалудың арнайы құралдарымен қамтамасыз ету; кәсіби оқыту түрінде көрсетіледі. Кәсіби еңбекке жарамдылық деңгейін анықтаған кезде, еңбек қызметі қабылеті және басқа да тіршілік әрекеті санатының шектелуіне әкелетін зардап шегушінің ағза қызметіндегі бұзылулардың айқындығы есепке алынады. Кәсіби аурулар мен жарақаттық зақымдануларға сипаты бойынша да, қызмет бұзылуының айқындығы дәрежесі бойынша да өзгешелігінің клиникалық белгілерінің көптүрлілігі тән болып табылады. Зардап шегушілердің клиникалық сипатының полиморфизмділігі кәсіби аурулардың тура салдарының болуымен қатар, олардың асқынуларымен де шарттас болуы мүмкін. Осыған байланысты тұлғалардың осы санатының эксперттік зерттелуінің әдістемесі кәсіби еңбекке жарамдылығының дәрежесін анықтау критерийлерін клиника-функционалдық негіздеу үшін қажетті кешенді клиникалық-физиологиялық зерттеулердің жүргізілуін, анамнездік мәліметтерінің, емдеу-алдын алу мекемелерінің мәліметтерінің, медициналық, эксперттік құжаттамалардың жете зерделенуін талап етеді. Кәсіби аурулар кезіндегі эксперттік сұрақтардың шешімі бәрінен бұрын, аурудың клиникалық ерекшелігіне, ағымына, сонымен қатар ауырып қалғандардың еңбек жағдайының сипатына байланысты болатыны белгілі. Осы ретте кәсіби және жалпы аурулардың тұрақты еңбекке жарамсыздығы мен мүгедектік критерийлері бірдей. Алайда кәсіби аурулар кезінде науқасты басқа жұмысқа ауыстыру кемістіктің айқындылығы мен осы кәсіпті физикалық тұрғыдан орындаудың мүмкін еместігімен ғана шарттаспайды, денсаулық жағдайының нашарлап кету мен аурудың күшеюі мүмкіндігіне байланысты да болады. Көрсетілген аспектте кәсіби аурулардың алғашқы нышандары пайда бола бастағаннан бастап, еңбек жағдайын жақсарту мен сырқаттанғандарды оңалтуға қажетті шараларды өткізу маңызды болып көрінеді. Оның үстіне кәсіби аурудың диагнозы еңбек қабылетінің жоғалғандығын әлі де болса айқындамайды. Эксперттік мәселелерді шешкен кезде– жасы, білімі, біліктілігі, жұмысын әрі қарай жалғастыруға науқастың психологиялық мақсаты сияқты әлеуметтік факторлардың бағалануы ерекше мәнге ие. Осылайша, кәсіби ауру айқындылығының сол бір ғана дәрежесінде эксперттік шешім түрлі жас тобындағы тұлғаларға қатысты әртүрлі болуы мүмкін. Жастар үшін зиянды кәсіпте жұмыс істеуді доғару туралы шешім үзілді-кесілді болуы керек, оларға оңтайлы жұмысқа тұру және (немесе) оқу уақытында еңбек ақысын өтеумен біліктілігін ауыстыруға ұсыныс жасалуы қажет. Ал егде жас тобындағы тұлғалар үшін ымыралы шешім қабылдау ұйғарынды. Кәсіби ауру айқындылығының жеңіл түрі бар және зиянды факторлармен жұмыс жасауға қарсы көрсетілімі бар басқа жалпы соматикалық аурулары болмаса, зейнет жасы алдындағы қызметкерлер серпінді дәрігерлік бақыланулармен өзінің бұрынғы жұмысында бірнеше жыл бойы қала алады. Жалпы зейнет жасына жеткен соң, кәсіби аурулары бар науқастар ауруларының 276 айқындылық дәрежесіне қарамастан, өндірістік орта мен еңбек үдерісінің зиянды факторларымен байланысы бар жұмысты тоқтатулары керек.

Кәсіби аурулары бар науқастарды оңалту мәселелері көпқырлы. Осы санаттағы тұлғаларды оңалту үдерісін алдымен оңалтуға жататын аурулардың контингентін анықтаудан, оның түрлерін айқындаудан бастаған жөн. Бірінші медициналық кезеңдегі оңалтуда, ең алдымен, кәсіби аурулардың ауыр сатысындағы науқастар мұқтаж. Кәсіби аурулардың бастапқы сатысында жүргізілетін оңалту шаралары ағзаның бұзылған функцияларын қалпына келтіруге және тез арада әлеуметтік бейімделуге бағытталуы керек. Кәсіби аурулардың ауыр жедел түрі мен уланулары бар тұлғалар да медициналық оңалтуды, ал салдарында – кәсіпті дұрыс таңдау мен жұмысқа орналасуды кем дәрежеде қажет етпейді. Мүгедектіктің қандай да бір тобын алған кәсіби аурулары бар науқастарға толық кешенді оңалту шаралары қажет (№ 32-суретті қараңыз). Оңалтудың құрамына медициналық, психологиялық, әлеуметтік және басқа сипаттағы өткізілетін денсаулықты, психологиялық мәртебесін, дене қимылдарын орындау қабылетін қалпына келтіруге бағытталған шаралардың үйлестірілген кешені кіреді, олар осындай мүмкіндіктерін жоғалтқан тұлғаларға арналған. ДСБҰ оңалтуды медициналық, әлеуметтік, педагогикалық және кәсіптік шараларды қолданудың біріктірілген және үйлестірілген кешені ретінде қарастырады, оның мақсаты жеке тұлғаны еңбек қабылеттілігі оптимумына дайындау мен қайта дайындау (біліктілігін ауыстыру). Науқас пен мүгедектің еңбек және әлеуметтік мәртебесін қалпына келтіру мәселелеріне деген кең көзқарасты есепке ала келе қазіргі уақытта реабилитологияны медицинаның өз алдына бөлек саласы ретінде бөлу туралы мәселелер қарастырылуда, өйткені ол түрлі білімдердің синтезін қажет етеді, медицинадыға бірқатар теориялық жағдайлардың қайта қарастырылуы үшін жаңа жолдарды ашады, аурудың туындауы, дамуы мен емделуінде биологиялық және әлеуметтік қатынастар мәселесіне жаңадан мән берілуіне мүмкіндік береді. Реабилитология саласында қызмет ететін дәрігер, реабилитолог- маман болып табылады. Медицинаның нақты әр саласының ерекшелігін назарға ала отырып реабилитолог-травматолог, реабилитолог-кардиолог, және, әрине, реабилитолог- профпатолог және т.б. туралы айтуға болады.