БҰқаралық ақпарат қҰралдары қызметінің қҰқыҚтық негіздері

Қазақстандағы бұқаралық ақпарат қүралдары қызметінің қүқықтық негіздерін мыналар қүрайды:

Қазақстан Республикасы Конституциясының еліміздегі демократиямен сөз бостандығының негіздерін салған және оған тікелей де тураәсер ететін тиісті нормалары (демек, ешбір заң, ешбір заңға қосымшаакт бүған қарама-қайшы болмауы және мемлекеттік, заң шығарушы,атқарушы һәм сот органдарының барлығы да осы нормаларды тікелейбасшылыққа алуы тиіс). Бүл ретте ҚР Президентінің күнделікті өмірдеонша ескерілмейтін және Конституцияның көлеңкесінде қалғандайкөрінетін "Қазақстан Республикасындағы Конституция туралы"Жарлығын да атап айту керек. Дей түрғанмен бүл қүқықтық акт шынмәнісінде еліміздегі биліктің келісім-шарттың негізде дүниеге келгенінжәне оның өкілеттілік ауқымын заң жүзінде бекітті.Халықаралық, оның ішінде ТМД және Кедендік Одақ аясында жасалғанкөп жақты және екі жақты конвенциялар, келісім-шарттар және келісімдер.Оның ішінде, біздің ойымызша, отандық БАҚ үшін импортталатын баспаөнімдерінің айналымға түсу режимі туралы, Қазақстан 1997 жылы бекіткенжәне бізде күні бүгінге дейін беймәлімдеу 1950 жылғы Флоренциякелісімінің, сондай-ақ ақпараттық саладағы қызметтестік туралы Минск,Бішкек және Алматы (1998 ж.) келісімдерінің ерекше маңызы бар.Бүл келісім-шарттармен біз, ең болмағанда, Кедендік Одак, аясында жалпы ақпарттық кеңістік жасауға, ал Флоренция келісімі бойынша импортталатын газет-журнал өнімдерінің салықтық режимі отандық БАҚтың салықтық режимінен нашар болмайтынына кепілдік бердік;- Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 шілдесіндегі"Бүқаралық ақпарат қүралдары туралы" Заңы. Заң, біздіңше, кейбіркемшіліктері, күмілжіңкі және толық емес түстарына қарамастан түтастайалғанда Конституция кепілдік беретін құқықтар мен бостандықтарарнасында жасалған;- Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 17 сәуіріндегі, кейінненөзгерістер мен толықтырулар жасалған, радио және телехабар тара-тудың лицензиялық (рүқсаттық) тәртібін бекіткен "Лицензиялау туралы"Заңы;

- Қылмыстық Кодекстің тыйым салатын және шектейтін тиісті ережелері. Оның ішінде сөз бостандығын бүзуды шектеуге бағытталған
да ережелер ҚР ҚК-нің 154-і бабы (азаматқа ақпарат беруден бас тарту)және 155-бап (журналистің заңды түрде кәсіби қызметін жүргізуге
кедергі жасау);Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің заңды және жекетұлғалардың абырой, қадір-қасиет және іскерлік беделіне нүқсанкелтіретін күмәнді ақпараттарды таратқаны үшін азаматтық-қүқықтықжауапкершілікті анықтайтын 9, 141-145 және 951-баптары;

Әкішілік қүқық бұзушылық кодексінің үлтаралық араздықтықоздатуға бағытталған, материалдарды жариялауға және осындай
сипаттағы материалдарды республикаға әкелуге рұлсат бергені, сондай-ақ баспасөз және басқа да бүқаралық ақпарат қүралдары заңдарын
бүзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікті анықтайтын 188-6, 188-7,"188-8-баптары;ҚР-ның 1998 жылғы 26 маусымдағы, Қазақстан Республикасыбүқаралық ақпарат құралындағы шетелдік түлғаның тікелей немесежанама қатыстылығы 20 пайыздан аспауын бекіткен, сондай-ақреспублика аумағында үлттық қауіпсіздігімізге зиянды баспа өнімдері,теле және радио хабарларының таралуына тыйым салатын "Ұлттыққауіпсіздік туралы" Заңы;Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетінбасқа да міндетті телемдер туралы" Заңы, атап айтқанда, осы заңныңгазеттік және журналдық өнімдердің өндірістік айналымы мен тараты-луына салынатын қосымша қүн салығынан босататын 57- бабының 17-тармағы;Қазақстан Республикасының, сырттап әкелінетін газет-журналөнімдерін мерзім-мерзіммен толығымен көрсетпеуге, сондай-ақ олардыуақытша сақтау қоймаларын айналып өтуге мүмкіндік беретін "ҚР кеденісі туралы" Заңы;

Үкіметтің 1996 жылдың 25 қарашасындағы, телекоммуникациясаласындағы кәсіпкерлік пен радиожиілік спектрді пайдалануды
лицензиялау тәртібі туралы Ережені бекіткен № 1443, 1999 жылдың 13қыркүйегіндегі радиожиілік ресурстарды пайдалану үшін қаржы төлеуді
бекіткен № 1387 қаулылары;Үкіметтің 1997 жылдың 29 маусымындағы "ҚР аумағында шетелмемлекеттері бүқаралық ақпарат құралдарының тілшілерін тіркеу жәнетілшілік бөлімдерін ашу туралы" № 903 қаулысы;ҚР Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары, оның ішінде 1992
жылдың 18 желтоқсанындағы "Азаматтар мен үйымдарды" ар-намысымен қадір-қасиетін қорғау туралың № 6 және 1995 жылдың 22
желтоқсанындағы "Моральдық зиянды өтеу туралы" № 10 қаулылар;

7. Бүқаралық ақпарат қүралдары қүқығының бүзылуы

Аталмыш бөлімге жыл бойы мемлекеттік органдар, іскерлік қүры-лымдар қызметкерлері мен жекелеген азаматтардың бір мағыналылығы және қүқықтық табиғаты бойынша бұқаралық ақларат құралдары мен журналистердің заңмен қорғалатын құқықтарын бүзу және мүдделерін аяқ асты ету деп бағаланатын қимыл-қарекеттері жинақталды.

Мониторинг жыл бойы осындай 282 бүзушылықты тіркеді. Мұндай қүқық бүзушылық пен мүддені аяқ асты етушілік іс жүзінде едәуір көп, БАҚ-тың өзі айыптап, сондықтан да мониторингтің үшінші бөлімінде жазылған қүқық пен мүдде бүзушылықтардың елеулі бөлігі соңында дәлелденбеді, демек, бүл даулар БАҚ-тың мүліктік емес жеке құқықтарын бүзады, абырой, мәртебесіне, іскерлік атағына нүқсан

келтіреді.Қүқық бүзушылық пен мүддені аяқ асты етушілік шектері журналистердің өмірі мен денсаулығына қастандық жасаудан бастап, бір қарамаққа залалсыз көрінетін, "Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы" Заңның жұмыс істеуін қамтамасыз етпеуге дейін мейлінше әртүрлі болып келеді. БАҚ-тың қызметін реттейтін нормалар мен анықтамалардың қандай да бір сылтаулармен бүзылмаған бірде-біреуі қалмағандай әсер туады.БАҚ пен журналистердің мониторингтің осы белімінде жазылған барлық қүқық бүзушылықтар олардың қоғамдық қауіптілігі және маңызы деңгейіне қарай шартты түрде 5 бөлімше мен топқа бөлуге болады:

- журналистер мен азаматтардың жеке басына, конституциялық жәнебасқа да қүқықтары мен бостандыкдарына қатысты қүқық бұзу-
шылықтар;БАҚ тәуелсіздігіне, БАҚ пен журналистердің шығармашылықеркіндігіне, ақпараттарды алу және тарату бостандығына қатысты қүқықбұзушылықтар;БАҚ-тың тіркелуі, жарық көруін (эфирге шығуын) тоқтату жәнебіржолата тоқтату тәртібіне қатысты қүқық бүзушылықтар;бүқаралық ақпарат қүралдарының мүліктік қүқының бүзылуы;- БАҚ пен журналистер қүқығының басқа да бүзылу жайлары. Барлық қүқық бүзушылықтардың ішінде өзінің тікелей зардабы жағынан да, БАҚ-қа, журналистерге және түтастай алғаңца қоғамға теріс әсері жағынан да ерекше қоғамдық қатерлігі, сөз жоқ, журналистер мен бүқаралық ақпарат қүралдары редакцияларының қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығына қылмысты қастандықтар (шабуылдар) жасау болып табылады. Жыл бойында мониторинг журналист қаза болған 1 жағдайды, журналистерге шабуыл жасалған, соның салдарынан ре-дакцияның үйымдық техникасы істеп шыққан 1 шабуылды жазды. "Диа-пазон" газетінің бір журналисі - Дулат Төлегенов қаза болды. 7 журна-лист, олардың ішінде "Диапазон" газетінің тілшісі Елтай Дауленов, Шымкент қаласы әкімінің баспасөз хатшысы Тахир Өздебаев, "Доживем до понедельника" газетінің тілшісі Анна Калашникова, "Республика -2000" газетінің бас редакторың Лира Байсейітова, "Реклама" газетінің (Шымкент қаласы) тілшісі Игорь Погорелов, "Мегаполис" газетіні" фототілшісі Михаил Сорокоумов, КТК (Алматы қаласы) телеоператоры Серік Қобыланбаев ауырлық деңгейі әртүрлі дене жарақаттарын алды. Қалған жағдайда, оның біреуін - КТК тележурналисі Алексей Кузьминнің өміріне қастандық жасауға әрекет деп анықтауға болғанмен де, журналистер жеңіл қорқынышпен ғана қүтылды. Санамаланған қүқық бүзушылықтар жағдайларына қарап кеп ретте қылмыстық қастан-дықтардың тапсырыспен жасалатыны туралы болжам жасауға болады. Тек кей жағдайларда ғана шабуыл жасаушылардың қимыл-қарекеті кездейсоқтықпен ерекшеленген. Өкінішке орай, көп жағдайда шабуыл жасалу фактілеріне байланысты қылмыстық істер қозғалмаған, ал қозғалған жағдайда қылмыстық істер шабуыл жасағандарды соттау кезе"іне дейін жеткізілмеген. Ал, жеткізілген жағдайлар болды деген жайттар бізге белгісіз.

Журналистер мен БАҚ-тың конституциялық қүқықтары мен бостан-дықтарын бүзушылықтардың көпшілік сипат алып кетуі мен жаппай кездесуінің, біздің ойымызша, зардаптары мен теріс әсері де қауіпті. Олардың ішінде, әсіресе, журналистердің заңды кәсіби қызметтерін жүргізуге ҚР ҚК-нің 155-бабында қарастырылғандай қылмыс қүрамына жататын, әлдебір әдістермен кедергі жасау және ҚР ҚК-нің 154-бабында қарастырылгандайі<,ылмыс қүрамыиа жататын ақпараттар беруден бас тарту жағдайларын ерекше атауға болады. Жыл бойында осы айтылғанға сәйкес 25 және 82 осындай дерек тіркелді. Көрсетілген деректердің бірде-бірі бойынша қылмыстық іс қозғалған жоқ. Журналистер құқығын бүзушылықтың осы тобына, шамасы, ақпарат беру туралы сүратуларды жауапсыз қалдыру - 10 рет кездескен және жауапқа тартылатын қылмыстық қарекет деп танылмағанмен де журналистер мен БАҚ-тың ақпараттарды еркін алу қүқығын елеулі шектейтін, ақпарат алуды әлде

Премеьер-министрге және басқа да ықпалды қайраткерлерге, "Қазак,-стан - 2030" даму стратегиясына байланысты жарияланымдарына қарап, ниеті түзу, бейтарап және оппозициялық деп жіктеуге, олардың қоғамдық санаға әсер ету деңгейі және ықтимал әлеуметтік зардаптарын, БАҚтың іргелес мемлекеттер мен аймақтарға ақпараттық әсер деңгейін анык,-тауға әрекеттенді. Мұндай жұмыстардың кімге бағытталып отырғаны туралы түсіндірменің қажеті аз деуге болады.

Осындай жағдайда ресми адамдардың ақпарат беруден тікелей де, әлде бір себептер айтып, жанамалай да бас тартуы, БАҚ-ты мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу және олармен алалап қарым-қатынас жасау, көпшілік шараларында "Қазақстан Республикасындағы тілдер туралың Заңның қызмет етуін қамтамасыз етпеу, өзгеше ойды ұстанушыны тіркеуден бас тарту жиі кездесетіні таңқаларлық емес.

Осы бөлімде 2000 жылы ресми қызметтегілердің қимыл-қарекеті немесе қарекетсіздігінен БАҚ пен журналистер қүқы бүзылуының қоғамдық маңызы бар 68 жағдайы тіркелді.

2000 жылы қалыпты шығармашылық қызмет жасауына да мемлекеттік шендердің БАҚ-қа деген теріс көзқарасының әсері болмай қалмағаны байқалады. Жыл бойы БАҚ қызметіне қатысты бар болғаны 4 заңдық және өзге де нормативті-қүқықтық акт қабылданды. Заң актілерінің тағы үш жобасы Парламентке үсынылды және қаралу үстінде. Олардың ҚР "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңына енгізілген, БАК қызметін өкілетті органның тоқтатуы қүқынан айыру туралы өзгерістен басқасының бәрі БАҚ пен журналистердің жағдайын едәуір қиындатады.

Мәселен, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрінің бүйрығымен бекітілген "Журналистерді тіркеу ережелері..." ҚР "Бүқаралық ақпарат қүралдары туралы" Заңындағы журналистерді БАҚ-тың өзі тіркелуін қарастыратын 22-баптың 1-тармағын бүзып, бүл мәселені журналисті тіркейтін органның құзырына берді, ал ол органның журналисті тіркеуден айыруға қүқы бар, мүның өзі журналисті тіркейтін органға басымен беру деуге болады.

Қылмыстық Кодекстің 172-бабындағы өзгеріс мемлекеттік қүпия болып есептелетін мәліметтерді жариялағаны үшін ғана емес, осындай мәліметтерді жинағаны үшін де жауапкершілік белгіледі, және бүл бапқа іс жүзінде ең алдымен журналист түсуі қаупі бар.

|Ь,егенмен де ҚР Салық кодексінің жаңа жобасы және ҚР "Бүқаралық ақпарат қүралдары туралы" Заңға өзгерістердің Парламенттің қарауына 2000 жылдың қазан-желтоқсанында үсынылған екі жобасының біріншісі ерекше алаңдаушылық туғызады. Үкімет үсынған редакция бойынша қабылданған жағдайда олар БАҚ-тың жағдайын едәуір нашарлатып қана қоймайды, Қазақстанда қалыптасқан ақпараттық қүқық жүйесін, сондай-ақ ақпараттық нарықтағы жағдайды түбірімен өзгертеді

Мысалы, Салық кодексінің жаңа жобасында баспа БАҚ-тарын, қазіргі Кодекстегідей, газет-журнал өнімдерін өндіру және тарату қүқығына қосымша салықтан босату қарастырылмаған (Заңның 10.12.1999. редакциясындағы 57-баптың 17-тармағы).

Бүл - жаңа жоба қабылданған жағдайда отандық БАҚ-тың да, сондай-ақ сырттан әкелінетін газет-журнал өнімдерінің де, - Флоренция келісімі бойынша мүндай өнімдердің салықтық режимі, іс жүзінде отандық БАҚ режимімен теңестірілуі (төмен болмауы керек) керекті болғандықтан, -айналымына ҚКС салынады деген сөз. Мүның бәрі БАҚ енімдеріне деген сүраныстың төмендеуі және таратылуының азаюы жағдайында болып отыр. Жоғарғы қызметтегі кейбір шенеуніктердің корсетілген мәсе-лелерді 2030 жылға дейін шешу туралы уәделеріне сенім аз.

ҚР "Бүқаралық ақпарат қүралдары туралы" Заңына езгертулер енгізу жобасында виртуальді көрсетілім беттерін қоса барлық веб-сайттарды, олар да, принципінде, адамдардың өте кең топтарына арналғандықтан, бүқаралық ақпарат құралдары санатына жатқызу және осыған байланысты тіркеуден өту, бақылау және жауапкершілікте болуы туралы ұсынысжасалған. Әрине, Интернет бетіндегі ақпараттық "терроризмді" емін-еркін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, бүркеншек беттерді ешкім де қостамайды. Бірақ мүндай "террористі" анықтау және жауапкер-шілікке тарту жолында нақты жүмыс істеудің орнына әлемдік ақпараттық жүйенің отандық мүшелерінің бәрін БАҚ санатына жатқызу жағдайды түзей қоюы екіталай. Қару-жарақ айналымына деген мұндай әдістер өзіні" жемістерін іс жүзінде берді де - заңмен өмір сүретін азаматтардан өзгелері, яғни бүкіл қылмыс әлемі қаруланды. Жоба сондай-ақ:шетелдік БАҚ-тың теле және радиобағдарламаларының жалпыкөлемінің 20 пайызын ғана берумен шектейді, бүл шектеу эфирлік жәнеэфирлік-кабельдік теледидарға жүрмейді;БАҚ-ты тіркеуге алуды іс жүзінде рүқсат берумен ауыстырады;БАҚ-тың тіркелу куәлігінің өз күшін мерзімді басылымдар мен ВЕБ-сайттар жарты жыл, және өзге БАҚ бір жыл жарық көрмеген, эфиргешықпаған жағдайда - сотсыз-ақ жою тәртібін енгізеді;БАҚ-ты күмәнді мәліметтерді таратқаны үшін, ал мүның өзі баспа
және электроңцы БАҚ-тың жүмыс ерекшелігінен туындайды, жауап-кершіліктен босататын негіздемелер қатарын азайтады;

Бүл жаңалықтардың барлығы Қазақстанның ТМД және Кедендік одақ аясында қабылданған жалпы ақпараттық кеңістікті дамыту туралы халықаралық міндеттемелеріне, азаматтық туралы заңцарға қайшы келетіні көрініп түр. Бұлардың азаматтардың мемлекеттік қүпиялардан өзге кез-келген ақпаратты заң жүзінде тыйым салынбаған жолдармен еркін алуға және тарагуға деген конституциялық қүқығымен үйлестігі де шамалы.

Олардың барлығы, өте сирек жағдайларда болмаса, теріс әсерлі, яғни бұқаралық ақпарат құралдарының нақты жағдайын елеулі түрде нашарлата түсуге әсер еткен болып шықты.

Мониторинг осы сипаттағы 87 мәліметті анықтады.

Олардың ішінде ерекше естілгені ел Президентінің БАҚ туралы үзілді-кесілді пікірлері және жақтырмай сөйлегені болды. Және де жыл бойында бұл қарым-қатынас немқүрайдылықтан:

"...Тәуелсіз БАҚ, оларға ештеңе байланысты еместіктен де, тәуелсіз деп аталады..." (2000 жылдың ақпанында Алматыда мәдениет қызметкерлерімен өткен жиналыста сөйлеген сөз)

БАҚ-ты, әсіресе мемлекеттік емес БАҚ-ты өтірікайтты, Қазақстанның қазіргі жағдайын қаралап көрсетті, конституциялық құрылысқа қол сүқты дегендей тікелей айыптауларға дейін (2000 жылдың сәуірінде қүқық қорғау органдарымен қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелеріне байланысты өткізген жиналыста сөйлеген сез) таң қаларлықтай өзгеріп отырды.

Өзі сез бостандығы жағында және оны қорғайтынын баса айта отырып, Президент халық мүндай бостандыққа деген қарым-қатынасты езгерту қажеттігін талап етуге қүқылы және онысы дүрыс болып шығады деп ескертті. Ол Бас прокуратураны жасқаншақтығы үшін кінәлады да, БАҚ-тың қалай қаржыланып отырғанын, олардың иесі кім екенін және "Бүқаралық ақпарат қүралдары туралың және "Ұлттық қауіпсіздік туралы" заңдардың қалай орындалып отырғанын тексеруге тапсырмалар берді, тексеру нәтижесінде қаржыландырудың шетелдік көздері табылуы мүмкін деген жорамал білдірді. Ал, сыннан қорытынды шығар-мағандықтан болуы керек, желтоқсан айында Ішкі істер министрі К.Сүлейменов пен Бас прокурор Ю.Хитрин қызметтерінен ауысты. Бұл орайда Президенттің заңдардың дәл және біркелкі пайдаланылуын Конституция бойынша ең жоғарғы деңгейде қадағалауы тиіс Бас прокурорға Парламент Сенатында айтқан сөздері есте қаларлықтай:

"Мен оған баспасөздің, саяси партиялардың сынына құлақ аспау керек, деп қаншама рет айттым..." "Қүқьіқ қорғау органдарының басшыларына баспасөз бетінде аз сөйлеп, көп жүмыс істеген дүрыс болады. За" бойынша депутаттар ғана сөйлеуі керек, езгелер жүмыс істеуі тиіс." Осы тұрғыдағы сөздер айтудан іс жүзінде Премьер-министр де қалысқан жоқ. Мысалы, Үкіметтің 2000 жылдың қаңтарында өткен мәжілісінде сөйлеген сөзінде Тоқаев мырза өзіне тән әдептілігімен шенеуніктерге былай деп ескертті:

"БАҚ-тардың алдында сөйлеуге ешкімге тыйым салынбайды... Солай болса түрса да бір бағытты үстану керек - ешқандай ауытқу, пікір түю, пікір таластыру не қиялға берілу болмасын... Егер газет беттерінде немеое теледидарда әлде бір әріптестеріңізбен жаман оймен әдейі

пікірталасқа түскілеріңіз келсе, бұл мәселелер оп-оңай ғана шешіледі. Пікірталасқа түскісі келетіндер өздерінің көпшілік алдындағы сүйкімділігін жоғалтатын біраз жағдайлар бар..."

Тағы да қаңтарда Үкімет мәжілісінде былай деді:

"Министр Радостовец өз сөздеріне мейлінше мүқият болуы керек. Әсіресе БАҚ-тағы сөздеріне. Партияның, Парламенттің мүшесіне, кәсіподақ қайраткерлеріне рүқсат етілген нәрселерге министрге рүқсат етілмейді."

2000 жылдың мониторингі мемлекеттің жоғарғы лауазым иелерінің осы сияқты сөйлеген сөздері мен мәлімдемелерінің 9-ын анықтады.

Парламент те, сондай-ақ оның екі палатасьіуың баспасөз қызметі де, Президент пен Үкімет әкімшіліктерінің өкілдері де бүқаралық ақпарат қүралдарына деген аса бір ықыласпен ерекшеленген жоқ жоқ. Мәселен, Парламент Мәжілісі ақпанда депутаттық сүраныстарды мәжілістің тек соңында, залда журналистер болмайтын кезде қарау туралы шешім қабылдады. Мамырда Мәжіліс баспасөз қызметінің жеткешісі Парламентте жұмыс істейтін журналистерді "күйіп тұрған деректерге" әуес деп кінәлап, олардан Парламент жүмысын көрсетудің сарынын өзгертуді талап етті. Маусымда Президент әкімшілігі жетекшісінің орынбасары соңғы кездері БАҚ тарапынан заң бұзушылықтың 6 жағдайы анықталғанын айтты, ал "Талап" газетіне елдің аумақтық тұтастығын бүзуға үндеді деген айып тағылды. Бірақ, БАҚ-қа жетекшілік ететін министрлік те, прокуратура да бұл деректерді растамады.

Жоғарғы органдардан кейбір аймақтардың, оның ішінде бүқаралық ақпарат қүралдарының үстінен қарайтын министрліктер пен ведомстволарды" да басшылары да қалысқан жоқ.

Жоғарыдан берілген екпін, әрине, төменгі органдар мен қызмет иелерінің қимыл-қарекеттерінде де көрінбей қалған жоқ.

Прокуратураның, Көлік және коммуникация министрлігінің айыпта-уларымен сотта бірқатар БАҚ-тыңтоқтатылуын, эфирге шықпауын талап еткен бірқатар істер қозғалды, бақытқа орай, іс алғашқылардың пайдасына шешілмеді. Журналистерге Президентке тіл тигізді (ҚР ҚК 318-бабы), ал БАҚ пен редакциялардың қызметкерлеріне ҚР ӘҚБ Кодексінің 188-6-бабы бойынша - конституциялық құрылыстың негізіне қастандық жасағаны, ұлтаралық араздықты қоздырғаны үшін деген айып тағылған бірқатар қылмыстық істер мен әкімшілік қараулар қозғалды. Қарағанды облысында ІІБ бастамасымен және облыстық прокуратура, Әділет басқармасы, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім депар-таментінің қатысуымен БАҚ-та адамгершіліктің сақталуы жөніндегі Кеңес құруға әрекет жасалды.

Және, ақыры тағы да Қарағанды облысы бойынша мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім департаментінің БАҚ-ты олардың Президенткелымдарға саясаттан алыстау екендіктеріне байланысты болуы керек. Сонымен қатар олардың тарапынан БАҚ пен журналистердің құқығын бүзу жағдайлары мемлекеттік өзге органдардың шешімдері мен нүсқауларын орындау барысында кездеседі.

Қүқық қорғайтын және қүқық мәселелеріне қатысты органдардың барлығы көп жағдайда журналистер мен БАҚ-тың арыздары мен этініштеріне және оларға көрсетілген заңсыз әрекеттерге бүрынғыша керең қалып танытып отыр. Мониторинг айқындаған, анығына жеткен жағдайлардың журналистерге шабуыл жасау, оларға жала жабу, заңды кәсіби қызметтеріне кедергі келтіру, қоғамдық маңызы бар ақпараттарды беруден бас тарту сияқты жағдайлардың барлығына тиісті әсерлестік болмаған немесе олар бойынша тергеулер аяғына дейін жеткізілмеген.

БАҚ пен журналистер қүқығының бүзылуының елеулі пайызы ау-дандық және облыстық әкімшіліктерге, сондай-ақ олардың халыққа қызмет көрсететін муниципалды қүрылымдары мен бөлімшелеріне тиесілі. Бүқаралық ақпарат қүралдарымен ішінара яғни алалап қарым-қатынас жасау, ойдан шығарылған себептермен қоғамдық маңызы бар ақпаратты беруден бас тарту, БАҚ-ты таратуды шектеу - олардың тарапынан жасалатын қүқық бүзушылықтың толық емес тізімі осындай.

Меншіктің әр түрлі нысандарындағы шаруашылық субъектілерімен де дауласу жағдайлары көп. Мүнда қылмыстық түрғыдан жазаланатын қимыл-қарекеттерді қүрайтын - ақпарат алуды шектеу, қоғамдық ма"ызы бар ақпаратты беруден бас тарту және журналистердің заңды кәсіби қызметіне тікелей кедергі жасау - жағдайлары жетерлік. Еш негізі жоқ талап қойылатын жагдайлар аз емес - бизнестің жабықтығы сондай, ол субъектілер езі туралы тек жақсы жағынан жазылғанын немесе мүлдем ештеңе жазылмағанын тәуір кереді.

БАҚ-пен дауласушылардың бір тобы жеке түлғалар яғни жеке адам-дар. Бүл топқа көп жағдайда жүмысына берілген бағамен, өзіне айтылған сынмен келіспейтін қазіргі және бүрынғы бастықтар, шенеуніктер және коммерциялық қүрылымдардың қызметкерлері кіреді. Және де ондай түлғалардың қатарынан бірнеше дауды бастайтын әрі, олардың есімдерін атаған БАҚ-тың барлығымен дауласатын жағдайлары жиі кездеседі.

Дауға қатысушылардың арасында қатардағы азаматтардың үлесі, олар оқырмандардың негізгі бөлігін қүраса да, өте аз. Ал, даулардың барлығы жинақтала келе бүқаралық ақпарат қүралдарының күн кешуге және қимыл-қарекет етуге мәжбүр болып отырған ахуалын қүрайды. Ал, осындай ахуалдың қалыптасуына, өз кезегінде, мемлекет пен отандық бизнестің лауазым иелері тиісті нүсқаулары, қимыл-қарекеттері мен шешімдері арқылы ықпал етіп отыр.

5. Мониторингі қүрудың жүйесі мен ұстанымдары

Қүқық бүзушылық пен даулардың мониторингі жыл бойы әр ай сайын, яғни 2000 жылдың 1 қаңтарынан 31 желтоқсанына дейін жасалды. Жыл бойы БАҚ-қа қатысты 612 қүқық бүзушылық пен даулар анықталды. Олардың 85 пайыздан астамын бүқаралық ақпарат құралдарының, журналистер мен авторлардың бостандығын, қүқығын және заңды мүдделерін бүзу қүрайды.

Мониторингтің негізіне қолданылып жүрген заңдарда белгіленген құқық бұзушылықтар немесе нақты қимыл-қарекетті жүйелеуден немесе қимыл-қарекетсіздіктен туындайтын даудың негізгі мәні алынды. Сонымен мониторингтің жүйесі нақты жағдайларды, жағдайттарды және олардың заң тұрғысынан сыныпталуын басшылыққа ала отырып жасалды..

Нәтижесінде мониторинг анықтаған даулар объективті түрде үлкен үш бөлімге бөлінді:Елдегі БАҚ-тың нақты жағдайын айқындайтын саяси, әлеуметтік,қүқықтық және әкімшілік ахуалдың ерекшеліктері;БАҚ пен журналистер қүқының бүзылуы;БАҚ пен журналистерге телінетін айыптар.Алғашқы бөлім тұтасымен әдеттегіден гөрі өзгешелеу принциптермен жасалды. Мүнда мемлекеттің, аймақтардың және бизнес-элитаның, жоғары лауазым иелерінің үлкен қоғамдық-саяси маңызы және осыған сай әсері бар қимыл-қарекеттері туралы мәліметтер жинақталды. Мәліметтер мүндай қимыл-қарекеттердің БАҚ-тың шын мәніндегі жағдайына қолайлы немесе қолайсыз әсер ету мүмкіндігі принципі бойынша жинақталды және олардың ықтимал зардаптары туралы болжамдар қоса берілді.

Бөлімдер, өз кезегінде, құқық бүзушылық түрлеріне байланысты тиісті бөлімшелерге бөлінді. Әрбір бөлімше үйлестіруші қүқықтык, нормалармен және белгілі бір бөлімшеге енгізілген даулардың ең типтік дегендеріне қүқықтық талдаумен қамтамасыз етілді.

 

Лекция 9