БАССҮЙЕКСІЗДЕР ТИПТАРМАҒЫ

ХОРДАЛЫЛАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ

ТИП ХОРДАЛЫЛАР – Chordata

Тип тармағы Қабықтылар (Личинкахордалылар) – Tunicata, seu Urochordata

Класс Асцидиялар – Ascidiae

Класс Сальпалар – Salpae

Класс Аппендикуляриялар – Appendiculariae

Тип тармағы Бассүйексiздер – Acrania

Класс Басхордалылар – Cephalochordata

Тип тармағы Омыртқалылар, немесе Бассүйектiлер - Vertebrata, seu Craniota

Бөлiм Жақсыздар – Aqnatha

Класс Птераспидоморфтар – Pteraspidomorphi

Кластармағы Телодонттар – Thelodontia

Класс тармағы Түрлi қалқаншалылар – Heterostraci

Класс Цефалоспидоморфтар – Cephalaspidomorphi

Кластармағы Сүйектi қалқаншалылар – Osteostraci

Кластармағы Қалқаншасыздар – Anaspida

Класс Дөңгелек ауыздылар – Cyclostomata

Кластармағы Миногалар (тiлтiстер) – Petromyzones

Кластармағы Миксиналар – Myxini

Бөлiм Жақтылар – Gnathostomata

Алғашқы су жануарлары – Anamnia

Класүстi Балықтар – Pisces

Класс Сауытты балықтар – Placodermi

Класс Жақжелбезектiлер – Acanthodii

Класс Шемiршектi балықтар – Chondrichthyes

Кластармағы Қарапайым (ежелгi) акулалар – Cladoselachii

Кластармағы Ксенакантидтер – Xenacanthida

Кластармағы Тақтажелбезектiлер, немесе акула балықтар
– Elasmobranchii

Кластармағы Бүтiнбастылар – Holocephali

Класс Сүйектi балықтар – Osteichthyes

Кластармағы Калаққанаттылар – Sarcopteryqii

Кластармағы Сәулеқанаттылар –Actinopteryqii

Класүстi Төртаяқтылар – Tetrapoda, seu Guadrupeda

Класс Қосмекендiлер, немесе Амфибиялар – Amphibia

Кластармағы Доға омыртқалылар – Apsidospondyli

Кластармағы Жұқа омыртқалылар – Lepospondyli

Алғашқы құрлық жануарлары – Amniota

Класс бауырымен жорғалаушылар, немесе Рептилиялар – Reptilia

Кластармағы Анапсидалар – Anapsida

Кластармағы Проганозаврлар – Proqanosauria

Кластармағы Ихтиоптеригиялар – Ichtyostegia

Кластармағы Синаптозаврлар – Synaptosauria

Кластармағы Лепидозаврлар – Lepidosauria

Кластармағы Архозаврлар – Archosauria

Кластармағы Синапсидтер, немесе Аңтәрiздiлер – Sinapsida, seu Theromorpha

Класс Құстар – Aves

Кластармағы Кесiрткеқұйрықтылар, немесе Ежелгi құстар – Archaeornithes

Кластармағы Желпуiшқұйрықтылар, немесе Нағыз құстар – Neornithes

Класс Сүтқоректiлер, немесе Аңдар – Mammalia, seu Theria

Кластармағы Алғашқы аңдар – Prototheria

Кластармағы Аңдар – Theria

ТУНИКАТАЛАР ТИПТАРМАҒЫ – TUNICATA

ҚабықтыларTunicata – хордалы жануарлардан ертеде бөлініп шыққан қарапайым құрлысты топ. Дене формасы қапшық немесе бөшкетәрізді, ұзындығы 0,3 см-ден 50 см-ге дейін жетеді. Пиросомалардың колонияларының ұзындығы 30 м-ден асуы мүмкін. Хордалыларға тән белгілер дернәсілдік (личинкалық) кезеңде анық білінеді, сондықтан бұларды кейде личинкахордалылар Urochordata деп атау осыған байланысты. Барлығына ортақ белгі хордалары тек құйрық бөлімінде болады. Сондықтан да оларды құйрықхордалылар деп те атайды. Барлық өкілдері теңіздерде мекендейді. Кейбір түрлері қозғалмай бір орынға бекініп тіршілік етсе, екіншілері су ішінде жай қозғалып тіршілік етеді (1-кесте). Денесі қабықпен немесе туника деп аталатын затпен қапталған. Суды жұтқыншақта орналасқан желбезек саңылаулары арқылы өткізіп, пассивті қоректенеді. Нерв жүйесі ганглиялардан тұрады, ол ауыз бен атриопор тесіктерінің арасында орналасқан. Сезім мүшелері нашар дамыған. Қантасымалдау жүйесі – қуыс типті. Гермофродиттер немесе қосжыныстылар. Көпшілігі жыныссыз жолмен бүршіктену арқылы да көбейеді.

Типтармағы 1400-дей түрді біріктіретін 3 класқа жіктеледі.

1 класс – Асцидиялар – Ascidia

2 класс – Сальпалар – Salpae

3 класс – Аппендикуляриялар – Appendiculariae

БАССҮЙЕКСІЗДЕР ТИПТАРМАҒЫ – ACRANIA

Бассүйексіздер типтармағына майда, пішіні балықтың шабағына ұқсас келген теңіз жануарлары жатады. Хордалы жануарларға тән белгілер сақталады: ішкі тірек қаңқа – хорда мен түтіктәрізді жүйке жүйесі бар; жұтқыншақты екі жағынан желбезек саңылаулары тесіп өтеді және ол тыныс алу қызметін атқарады; асқорыту жолында бауыр өсіндісі болады. Типтармағына 30-35 түрді біріктіретін 1 класс Басхордалылар – Cephalochordata жатады.

БАССҮЙЕКТІЛЕР НЕМЕСЕ ОМЫРТҚАЛЫЛАР ТИПТАРМАҒЫ–

CRANIOTA SEU VERTEBRATA

Омыртқалылар – жоғары ұйымдасқан хордалы жануарлар. Белсенді қоректенеді: қорегін іздеп табады, қуып жүріп ұстайды, ұстаған қорегін майдалайды. Белсенді қоректенуге байланысты қимыл-қозғалыс жасау жүйесі жақсы жетілген. Хорда омыртқа жотасымен алмасқан, миды қорғайтын бассүйек жетілген (осыған орай Бассүйектілер деп аталады), көпшілігінде қорегін ұстайтын және оны майдалайтын жақтары дамыған. Жұп аяқтары мен олардың белдеулері қалыптасқан. Орталық жүйке жүйесі, сезім мүшелері күрделі.

Тіршілік деңгейінің өсуі, көбеюінің жетілуі және ұрпағына қамқорлық жасауына байланысты омыртқалылар Жер шарының барлық түкпірлерінде – теңіздер мен мұхиттарда, тұщы суларда және құрлықта – тропикалық аймақтан Арктика мен Антарктидаға дейін кең тараған. Қазіргі кезде Омыртқалылар типтармағына 42 мыңға жуық түр бірігеді. Типтармағы 2 бөлімге бөлінеді: 1 бөлім Жақсыздар – Agnatha және 2 бөлім Жақтылар - Gnathostomata.