Кожакина Янина Александровна

Линко Татьяны Игоревны

(фамилия, имя, отчество учащегося)

Кожакина Янина Александровна

(фамилия, имя, отчество преподавателя)

 

 

Могилёв, 2016

 

 

1. Абрады і святы рамесніцкіх цахоў і братэрстваў

2. Абрадавая сімволіка

3. Выкарыстанне рытуалаў у сямейна-бытавых абрадах (радзінная абраднасць)

 

1. Абрады і святы рамесніцкіх цахоў і братэрстваў

«Братчыны - рытуальныя абед у гонар аднаго з самых любімых святаў у народзе - свята сустрэчы бога Ярыла. Да гэтага свята, які адзначаўся на Масленіца перад Вялікаднем, усі абшчыны па сёлах варылі піва і рыхтавалі рытуальнага пеўня для ахвяраванне Ярыла і іншым Сонечная Боскасьць.

Братэрства - нацыянальна-праваслаўныя арганізацыі ва Украіне і ў Беларусі ў ХV - XVIII ст. Ствараліся вакол парафіяльных цэркваў на аснове рамеснай-цэхавых аб'яднанняў. Братэрства мелі свае статуты, збіралі ўзносы, адкрывалі друкарні, школы, выдавалі і распаўсюджвалі літаратуру. Вядомыя брацтва ў Львове (1439), Вільня (1458), Мсціславе, Брэсце, Мінск, Оршы, Кіеве.

Братчыны - агульныя трапезы цэхавых таварыстваў (братэрстваў), рамеснікаў. Такія абеды ўладкоўваліся да значных рэлігійных і народных свят, а таксама да свята святога - апекуна брацтва (пазней – Храмавае свята). Рамеснікі аднаго цэха (швецыя, цесляры, ганчары, каваль ды інш.) стваралі брацтва (асабліва ў часы казатчыны), называлі адзін аднаго братчыкі, трымаліся разам не только у сумеснай працы, але і па-за цэха.

«Братчыкі выраблялі вялікую свечку, часам у два пуды, і па чарзе дамаўляліся, каму трымаць яе штогадо ў доме. Такую свечку называлі свецкага, Братск, а таксама Васільеўскай, Благавешчанскай, Юрьеўскай, Нікольскае, Ільінская - у залежнасці ад свята, калі яе запальвалі. Гэта рабілі на«куццю» напярэдадні свята; гаспадар з сям'ёй, а таксама з братчыкі і іх сем'ямі ладзілі гасьціны, а на наступную раніцу свечку неслі ў царкву для асвячэння і зноў вярталі ў дом, каб яна гарэла на паўторна застолле, пры «гулянні свечкі». У самым канцы яе пераносілі ў дом гаспадара-братчыка, чарга якога наступала ў наступным годзе»

У запарожскіх казакоў быў абрад пабрацімства, калі кляліся адзін аднаму ў вернасці да смерці і называлі таварышча братчыкам, пабрацімам.

 

2. Абрадавая сімволіка

Абрадавыя сімвалы адрозніваюцца па стане актыўнасці: статычныя і дынамічныя. Першыя выяўляюць інфармацыю, якая ў іх змяшчаецца пастаянна, без папярэдняга ўключэння іх у абрадавыя дзеянні (Чырвоная зорка, Серп і Молат, мемарыялы, абеліскі).

Другія перадаюць гэтую інфармацыю ў працэсе абрадавых дзеянняў, рытуалаў, свят, цырыманіялаў. Напрыклад, значнасць самога акту ўручэння ўзнагарод, урачыстага прысваення ганаровага звання, парада і г.д. У абрадавыя дзеянні ўключаюцца таксама ўсе статычныя сімвалы, вакол якіх нярэдка ўзнікаюць і самі абрадавыя дзеянні

Па сацыяльнай накіраванасці абрадавыя сімвалы могуць быць пазітыўнымі або негатыўнымі. Часам, сімвалічныя знакі і дзеянні носяць амбівалентны характар, г.з. адначасова нешта ўхваляюць і нешта ганяць (напрыклад, табу, сярэднявечныя карнавалы з іх сатырычнай скіраванасцю).

Па светапогляднай прыродзе абрадавыя сімвалы рэзка вылучаюцца сваёй рэалістычнасцю, адлюстроўваючы аб'ектыўныя працэсы і ідэалы, заснаваныя на навуковых перакананнях, альбо ілюзорным, заснаванай на сляпой веры ў звышнатуральныя сілы і фетышы. У.І. Іваноў, канспекціруя кнігу Л. Феербаха «Лекцыі аб сутнасці рэлігіі», выкладае думку Феербаха пра тое, што «рэлігія дае чалавеку ідэал...» і заўважае з гэтай нагоды: «чалавеку патрэбен ідэал, але чалавечы, адпаведны прыродзе, а не звышнатуральны...».

У адрозненне ад некаторых іншых знакавых сістэм, якія функцыянуюць у сферы навукі, тэхнікі і іншых відах дзейнасці, абрадавыя сімвалы з'яўляюцца па сваёй прыродзе сацыяльнымі. Па-першае, таму, што яны фармуюцца ў сферы сацыяльных каштоўнасных арыентацый, г.з. адлюстроўваюць інтарэсы сацыяльных груп, класаў або грамадства ў цэлым. Па-другое, у адрозненне ад іншых сімвалаў, якія нясуць тую ці іншую інфармацыю, абрадавая сімволіка складае адзін з механізмаў сацыяльнай рэгуляцыі, г.з. рэгулюе адносіны паміж людзьмі. Па-трэцяе, у адрозненне ад несацыяльных сімвалаў, якія носяць канвенцыяльный (дамоўны) характар, абрадавая сімволіка падбіраецца не адвольна, а адлюстроўвае нейкія сутнасныя бакі аб'ектаў па іх унутраным або знешніх прыкметах.

Гегель быў недакладны ў дачыненні да абрадавай сімволіке, не заўважыўшы яе асаблівасці, лічачы, што ўсе знакі падбіраюцца адвольна. «...Адвольнае злучэнне пачуццёвага матэрыялу з агульным прадстаўленнем, - пісаў ён, - мае сваім неабходным следствам тое, што даводзіцца спярша навучыцца разумець значэнне знакаў». У тлумачэнні маюць патрэбу і абрадавыя знакі, але не таму, што яны падбіраюцца адвольна, а таму, што яны вонкава не супадаюць з паказу аб'ектаў. Адбываецца каштоўнасны адбор абрадавых знакаў. Інакш кажучы, прадмет або паняцце, вобраз, якія сталі сімваламі, папярэдне былі ўключаныя ў грамадскую практыку і набылі нейкую каштоўнасць, чым-небудзь вылучаюцца з навакольнага асяроддзя. Таму яны і сталі пэўнай мерай для ацэнкі іншых аб'ектаў.

Першасныя формы абрадавых сімвалаў ўзніклі з дэманстрацыі вынікаў прадметнай дзейнасці (апяванне палявання ў скоках, апяванне прылад працы, узжыганне агню; падрыхтоўка па святах ежы, азначае сабой нейкія этапы ў авалоданні прыродай). Па сутнасці гэта была дэманстрацыя сацыяльнага вопыту ў скончаных працэсах з мэтай іх паўтарэння. Прайграванне дасягнутага тут служыла праграмай дзейнасці, мэтапакладання. Як ужо адзначалася, дадзены этап фарміравання абрадавай сімволікі звязаны з той парой, калі свядомасць яшчэ было ўплецена ў матэрыяльнае зносіны людзей. З гэтым жа, мабыць, звязана і фетышызацыя састарэлага вопыту.

 

 

3. Выкарыстанне рытуалаў у сямейна-бытавых абрадах (радзінная абраднасць)

Пры набліжэнні родаў, жанчына імкнулася, каб пра гэта ведалі як мага менш людзей. Калі ў гаспадарцы мелася іншая будына, то жанчына ішла туды. Калі свабоднай будыны не было, то роды праходзілі ў хаце. На гэты час муж выправаджваў усіх з хаты. Даваў ім работу і наказваў хутка не вяртацца да дому. Рабіліся захады, каб пра наступленне родаў не даведаліся дзяўчаты. Калі ж здаралася такая неспадзёўка, дзяўчына ўваходзіла ў хату ў час родаў, яна павінна была расплясці касу, набраць у рот вады і даць парадзісе выпіць са свайго роту - інакш роды пройдуць вельмі цяжка і ўсе абвінавацяць у гэтым дзяўчыну.

Роды адбываліся ўзімку ў хаце, улетку - у выраўнях, хлявах, гумнах. Бывала, што ў час родаў родзініца звярталася ў хату сваіх бацькоў і там жыла пасля родаў шэсць-восем дзён. Да парадзіхі звалі бабку-павітуху, па якую ішоў муж або замужная жанчына. Адпраўляючыся да павітухі, адразалі акрайчык хлеба, пасыпалі яго соллю і бралі з сабой. Па прыходзе да бабкі-павітухі гаварылі: «Хадзі, бабулічка, к нам. Нешта наша маладусіня дужа ладна дзелаецца». Накіроўваючыся да парадзіхі, бабка брала з сабой пірог або кавалачак хлеба. Бабка выконвала як рацыянальныя заходы да парадзіхі, так выкарыстоўвала і розныя магічныя прыёмы. Нарадзіўшыгася дзіцяці бабка ніколі не брала голымі рукамі, а замотвала ў старое адзенне, каб пасля яго дзіцяці жыло ў багацці. Потым бабка перавязвала пупавіну пасмачкай чыстага лёну ці суравай ніткай. Пупавіну пераразалі хлопчыку на сякеры, нажы, дубовай кары ці кавалачку хлеба, малатку. Дзяўчынцы пераразалі на грэбне, верацяне, нітках, кружках, на нажніцах. Усе гэтыя прадметы вызначалі будучыю працу дзяцей. Пупавіна адвальвалася на чацверты-пяты дзён, і маці хавалаяе ў куфары ці запіхвала ў дзірку, якая была прасвідравана для гэтай мэты ў сцяне хаты. Калі дзіцяце спаўнялася сем гадоў, яму давалі вузельчык з пупавінай развязаць, каб «развязаць свой розум».

Першае купанне таксама было абрадам. Пры першым купанні дзіця ляжала тварам на захад ці поўнач, а ў ваду клалі якія-небудзь прадметы. Існавала павер'е: калі дзіцяце пасля першага купання пакласці на правы бок, то яно ў далейшым жыцці будзе ўсё рабіць правай рукой і наадварот. Існавала сістэма варожбаў аб будучым лёсе дзіцяці ў залежнасці ад яго дня нараджэння: панядзелак – родзіцца няўмека; аўторак – нараджаюцца працавітыя людзі; серада – неакрэслены лёс; чацверг – будзе шанцавацца, але хуткая смерць; пятніца - лайдак, злодзей; субота - шчаслівымі, удачлівамі; нядзеля – самыя шчаслівыя людзі, якіх чакае шанцаванне і поспех.

Пры купанні давалася імя. Светару неслі падарунак, каб ён назваў дзіця. Звычайна святар даваў імя дзіця па каляндару.

Пасля нараджэння дзіця, ўсе жанчыны павіны былі наведаць роджаніцу, а тая абавязкова павінна была паляжаць у ложку.

Хрэсбіны імкнуліся адсвяткаваць ў дзень царкоўнага хрышчэння. Без запрашення на гэтую ўрачыстасць, ніхто не прыходзіў. Хрэсбіны ўключалі ў сябе агульнае частаванне. Усе жанчыны, што ішлі на хрэсбіны, неслі з сабой прадукты.

Спецыяльнай абрадавай стравай на хрэсбінах з'яўлялася бабіна каша, якую гатавала павітуха, або хросная бабка. Для гэтай стравы куплялі новы гаршок, які потым разбівалі. У час падзелу кашы, прыходзіў бусел, які віншаваў бацькоў і прыносіў ляльку (калыску). На хрэсбінах заўсёды прысутнічалі песні, якія былі пранізаны малітвамі за лепшую долю дзіця. Бабіну кашу хутка з'ядалі, кааб дзіця пачало хутчэй гаварыць і хадзіць. Вялікае значэнне меў абмен падарункамі паміж парадзіхай, кумамі і бабкай-павітухай. Як правіла, парадзіхе даравалі ручнік, абрус, хустку. Для бабкі і кумоў- наміткі. Затым бабка рабіла магічныя дзеянні, кааб лёс дзіця быў шчаслівы, пасля якіх быў рытуальны танец.

Да найбольш важных падзей, што суправаджаліся абрадывымі дзеяннямі і завяршалі сімвалічнае далученне навароджанага да сям'і і грамады адносіліся: ачышчэнне дзіцяці пасля царкоўнага памазання, з'яўленне першага зуба, першыя крокі і першые пастрыжэнне. Пакуль збіраліся госці, дзіцяці купалі. Так адбывалася ачышчэнне. Для гэтага абрада існавала асабістая сумесь з вады, аўса і хмелю. Пры ачышчэнні, дзіця ставілі на ножкі, а на яго галаву клалі абаранкі. Купала дзіцябабка-павітуха, пры чым дзіця было ў начоўках. Гэтай сумяссю мылі твар усіх, хто быў у гасцях і выцяралі ручніком. Пасля ачышчэння ваду вылівалі у месца, дзе ніхто не хадзіў і куды не заглядала сонца і месяц. Увесь гэты абрад адбываўся на трэці дзень пасля хрышчэння. Звячаі і абрады ачышчэння навароджанага завяршалі хрэсбінныя ўрачыстасці.

Радзінная абраднасць, як у цэлым уся традыцыйная народная абраднасць, зведала на сабе негатыўны ўплыў сталінска-брэжнеўскай паліткі, што прывяло да глыбокага крызісу беларускай нацыянальнай культуры.

Другі момант знікнення – знішчэнне сялянства як класа.

Трэці - агульнанізкі культурны ўзровень, вялізарны разрыў паміж штодзенным побытам, масавай культурай жыхароў рэспублікі з аднаго боку і здабыткамі беларускай нацыянальнай культуры, распрацаванай літаратарамі, навукоўцамі, мастакамі - з другога.

 

Литература

1. Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры / Под ред. М. Я. Гринблата. — Мн.: Вышейшая школа, 1978. — 528 с.

2. Анимелле Н. Быт белорусских крестьян. Этнографический сборник Имперского Русского географического общества. — СПб., 1854. — Вып. 2. — С. 111—268.

3. Бандарчык, В. К. Гісторыя беларускай этнаграфіі. — Мн., 1972.

4. Васілевіч У. Пятро // Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік / С.Санько, Т.Вало­дзіна, У.Васілевіч і інш. — Мн.: Беларусь, 2004. — С. 409—411. — ISBN 985-01-0473-2. (белор.)

5. Древлянский П. Белорусские народные предания.

6. Милюченков, С. А. Белорусское народное творчество. — Мн., 1984.

7. Молчанова, Л. А. Материальная культура белорусов. — Мн., 1968.

8. Никольский, Н. М. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности / Н. М. Никольский. — Минск: Издательство академии наук БССР, 1956. — 275 с.

9. Праздники и обряды в Белорусской ССР.— Мн., 1988.

10. Соколова В. К. Весенне-летние календарные обряды русских, украинцев и белорусов XIX — начало XX в. Академия наук СССР, Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука, 1979. — 286 с.

11. Угринович Д. М. Обряды. За и против. — Мн., 1975.