I.3. Байланыстырып сөйлеудегі мағына құрушылық компонентінің зерттеу әдістері

Үшінші бөлім, байланыстық қатынас жағдайында ішінара берілген мағыналық және лексика-синтаксистік компоненттерінің пікірін құрылу ерекшеліктерін анықтауға бағытталған. Ол үш түрлі тапсырмаларды қамтиды:

1. оқылған мәтін бойынша әңімені жалғастыруды жасау;

2. сюжеттiң ойлап табуы және пәндiк суреттер арқылы әңгіме құруы,балалар сол жалпы пәндiк суреттерді банктен таңдап алуы керек болатын;

3. әңгіменің шынайылығы және тақырыптарды табу кезінде өз бетімен жұмыс істеу.

Бұл бағдарламаларды енгізу, тәжірибелік зерттеу лауазымы туындап, тақырыбы хабарламаға байланысты көп мағыналы айтудың шығуы әңгімелесушінің қызығушылығына емес, жағдайға емес, ол адамның ішкі ойларына байланысты ашылған мазмұнды бергісі келуі.

Сол себепті, үшінші бөлімнің маңызы: әдістеме тұрғысында тәжірбиелер табу ерекшеліктерін бақылауға мүмкіндік береді, құру, дамыту және қисынды ойдың сөйлеу хабарламада iске асыруы болып табылады.

Көрініп тұрғандай тізбектегі тапсырмалар, байланыстырып сөйлеу тілі әдістемесін зерттеу жағдайындағы көздейтіні, әр түрлі жағдайдағы компонент ойы, бір жағынан зерттеу кезеңінің міндеттері анықталады, ал басқа жағынан - сөйлеу тілін дамытуда және күрделі тіл кемістігі бар балаларға арналған бағдарламалық талаптары (тәлiм-тәрбие шарттарындағы мектепке дейiнгi, сол сияқты мектеп жасындағы балаларға).

Тапсырмалар дәйекті түрде жеңілден қиынға қарай берілген. Сонымен, әңгімедегі сөйлемде тақырыпшалар кемінде күрделірек, өйткені баланың алдына дамыту міндеті қойылады, тақырыптың жалғасы, оқытылған хабарламаның бастауы белгіленген.

Тапсырма бойынша әңгіме құру пәндік суреттер қиын түрінде бағаланады, себебі балалар бұл жағдайында баламалық атауын материалды фонда таңдау, бір белгі ретінде берілген ой, бірақ айқындайтын заттар және оның дамуы берілмейді.

Белсенді байланыс хабарламасын және тағы осылар сияқтыларды құруға берілген жаттығылар өте күрделі, ол әңгіме тақырыптарын құруды қамтиды, мағынасы жағынан тақырапшылыр арасындағы байланысты бүкіл әңгіме барысында «көрінбейтін ойды» алдыңғы мәселені ашу процесі ретінде көрінеді.

Бізге белгілі бұл, құруда ойлардың себептер жүйесі тұтастай бағытталады, онда ілеспе міндеті болып, себеп экспериментатордың қабылдау мүмкіндігін немесе өзіндік себепті ойлап табуды зерттеу, берілген тақырыптар дамуына немесе өзіндік байланысын іздеуге бірізділігі хабарланған.

Эксперимент ретінде жаттығуларға арналған құралдар № 1 (тақырыпшаға байланысты әңгімені жалғастыру) «Шарик табылды» және «Өзендегі оқиға» мәтіндері жоғары мектепке дейінгі жастағы және бірінші, екінші сынып оқушыларына берілуі мүмкін. Басында бейімделген әңгімелер үшінші және төртінші сыныптарға беріледі олар Б. Житкованың «Піл және оның иесі», Н. Носованың «Тук-тук-тук» әңгімелері. Тақырыпшалардаң мәтіні астында көрсетілген:

№ 1 Тақырыпша

Шарик табылды

 

Миша жазда саяжайда тұрды. Ол жерде Шарик деген итпен дос болды. Бір күні Шарик жоғалып кетті. Миша оны бір күн іздеді және келесі күні, үшінші күні де іздеді. Шарик еш қай жерде жок.

Бір кездері Мишаны достары орманға саңырауқұлақ теруге шақырды. Саңырауқұлақ теріп жүріп, бала қалай жалғыз қалғанын байқамай да қалды. Миша өз достарын іздеп жүргенде, оған бір ағаштын артынан қасқыр өткетіні көрінді...

№ 2 Тақырыпша

Өзендегі оқиға

Бір күні Олег өз досын Алешаны қайықпен балық аулауға баруды көндірді. Ауа- райы тамаша болды, бырақ балықтар қармаққа түспеді. Кенеттен Алешаның қармағы жыбыр етті.Ол қармақты тартты, бырақ ол берілмеді. Алеша тұрып еді, қайық шайқала түсті де...

№ 3 Тақырыпша

Тук-тук-тук

Біз үщеуіміз- мен, Миша және Костя - басқа балаларға қарағанда лагерьге ерте келдік. Кешке Марья Максимована, лагердің күзетшісі, біз оның үйінде қонуымызды айтты, әйтпесе жалғыз болсақ қорқуымыз мүмкін деді. Миша біз бармаймыз, өзіміз жалғызда қорықпаймыз деп айтты. Көп ұзамай түн болды, біз төсегімізге жаттық. Айнала тып тыныш, бырақ біздің ұйқымыз келмеді. Сосын біз күтпеген жерден бір дауысты естідік...

№ 4 Тақырыпша

Піл және оның иесі

 

Бір үндіс өзінің пілімен отын алып келуге орманға кетті. Кенеттен піл иесін тыңдамай қойды, алаңдап жан- жағына қарай бастады, сосын мұрнын көтеріп, айғай салды.Иесі де жан- жағына қарады, бырақ ештеңе көрмеді. Содан кейін иесі ашуланып, пілдің үстіне отырып, құлағынан қамшылай бастады.Піл таптап, құйрығымен бұлдандады. Содан кейін қатып қалды, ол бірдеңеден сақтанғандай болды...

Эксперимент ретінде жаттығуларға арналған құралдар № 2 (пәндік суреттер арқылы әңгіме құрылыуы) келесі пәндік суреттер қолданылды:

№ 1 Нұсқа. Тақырыптың ықтимал нұсқасы «Бала қалай итті салды».

Бала — үстел — терезе — краскалар — ит — ағаш — кисточка — карындаштар — дақ —сия шишасы— мысық— ара — теледидар.

№ 2 Нұсқа. Тақырыптың күтілетін нұсқасы «Аң аулаудағы оқиға».

Орман — аңшы — бала— шаңғы — қардағы іздер — қоян — мылтық — қасқыр — ағаш түбірі— ін —балға— тор.

№ 3 Нұсқа. Болжамды тақырып «Ормандағы құбылыс».

Қыз — орман — ата — кәрзеңке — кепкен жапырақтар үйіндісі —кірпі — ит — саңырауқұлақ —тор— көбелек— жол — бағдаршам— есік — автобус.

№ 4 Нұсқа. Тақырыптың ықтимал нұсқасы. «Әуесқой» және тақырыбы «Балық аулаудағы оқиға».

Бала — шелек — қармақ — балық — шағын өзен — таяқ — консерві банкасы — жылан — ұядағы құстар — қасық — ит — үстел — мысық — ана — қыз.

Осы бөлімдегі нәтижелерін бағалау кезінде назарға бүкіл дауыстық хабардағы үлгі жүзеге асыру дәрежесі қабылданады: тұжырымдамасы, жалпы түрінде ұсынылуы мүмкін «көрінбейтін ойлар» немесе, бірізділік басы мен аяғындағы айтылуға бағытталған, тағы осылар сияқты мағынасылық бағдарлама түрінде, осылар хабарға аударылуы керек.

Алайда, бұл табылған жобалау жеткіліктілік сәйкестігін естілген тақыпшаларда қарастыру қажет, сондай-ақ, жалпы банктен суреттер тақырыбы іріктеу сипаты мен барабар кәсіподақ бірыңғай тақырыбы мүмкіндігі ретінде қарастыру қажет.